Qazaq boksynyń qaıratkeri

(Aýyl men qalaǵa súre jol salǵan sport janashyry Erlik Jarbolovtyń rýhyna arnalady)

Er namysy – el namysy demekshi, el namysyn shet jerde tabysty qorǵap júrgen er júrek sportshylarymyzdyń barshasy aýyl topyraǵynan nár alǵan ekeni dáleldengen. Aýylda týyp-ósip, sportqa degen qabileti bar talanttardyń kópshiligi aýdandyq, oblystyq tipti, respýblıkalyq sport mektepterine kelip, sheberligin shyńdap jatady.

Búgin biz aýylda týyp-ósip, arman qýyp, Almatyǵa kelip, qazaq boksynyń damýyna ólsheýsiz úles qosqan ardaqty aqsaqal Qazaqstan Respýblıkasyna eńbek sińirgen jattyqtyrýshy, elimizde boksty damytýǵa eńbek sińirgeni úshin degen altynmen aptalǵan memlekettik medaldiń ıegeri, kóptegen elge tanymal boksshylardy jattyqtyrǵan qurmetti bapker Erlik Máýkeıuly Jarbolovtyń jarqyn beınesin eske alyp, atamyzdyń ómir jolynan syr shertkeli otyrmyz.

Bir Alladan habar kelse ólmeıtin jan joq bul fánıde. Dám-tuzymyz taýsylǵan kúni máńgilik dúnıege kete baramyz. Jýyrda ǵana aǵamyzdy eske alyp, bir maqala jazsam degen oımen habarlasyp qoıaıyn dep, telefon shalǵan bolatynmyn.

-Oı, aınalaıyn Aqynbysyń? Aman-esensiń be? – dep qońyr daýysymen hal-jaıymdy suraǵan edi. Mende kópten beri habarlasa almaı ketkenime keshirim surap, aǵamyzdyń qal-ahýalyn surap, ashyq jarqyn sóılesip jatyrmyn. Sálden keıin men ol kisiden kezinde Almatyǵa alǵash kelgende maǵan Qanysh Sátpaev kóp-kómegin berdi dep birde aıtqanyn esine salyp, ataqty janmen aradaǵy qandaı týystyǵy bar edi? – dep suradym. Ol kisi birde toqtap oılanyp baryp, telefonmen maǵan bar ómir jolyn qysqasha aıtyp berdi. Sodan sál únsizdikten keıin «Áı, Aqyn, men aýrýhanada jatyrmyn, sál syrqattanyp qalǵan edim. Men týraly maqala jazaıyn deseń Alla razy bolsyn saǵan. Al, sýretter kerek bolsa saǵan balam Arhat habarlasady. Ekeýiń baılanysty bolarsyńdar»,  dedi aýyr dem alyp.

Arǵy jaqtan aǵamyzdyń sál qarlyqqan  daýysynan aýyrýdyń qatty mazalap turǵanyn sezdim de, ary qaraı aıta berýdiń esh qajeti joq ekenin sezip jyly qoshtasyp telefondy óshirip qoıdym. Kelesi kúni ol kisiniń ózi habarlasyp, Arhat saǵan sýretterdi jiberedi, balammen habarlasyp alarsyń men aıtym qoıdym, dedi. Osylaısha, Erlik aǵamen sońǵy ret sóıleskenim osy bolsa kerek. Sodan men maqalamdy jazyp bitip, Arhat jibergen kóne sýretterdi salyp, Feısbýk áleýmettik jelisine jarııa etip jibergen edim.

Kelesi kúni Arhatqa qaıta habarlasyp, ol kisiniń jýyq arada túsken jeke sýretteri bolsa jiberýin surap habarlasqanymda, «Ákem keshe túnde qaıtys boldy», degen sýyq habardy aıtqanda, tóbemnen jaı túsirgendeı otyra kettim. Oı, jalǵan dúnıe-aı, beskúndik berilgen ómir-aı, deseńshi. Jýyrda ǵan sóılesken aıaýly aǵamazben osylaısha qoshtasyp qala beremin degen oı bolsashy. Alla maǵan sezdirgendeı ol kisini izdetti, maqala jazdyrtty, ony aqparat kózderine jarııa ete bastaǵan sátte súıikti pendesin baqılyq dúnıege alyp kete bardy.

Erlik aǵany men kóp jyldan beri tanýshy edim. Ol kisimen qanshama ret  STV telarnasynda tilshi bolyp júrgenimde qanshama ret stýdııaǵa qonaqqa shaqyryp, kelisti suhbat alǵan bolatynmyn. Sporttyń, sonyń ishinde bokstyń búge-shigesin jaqsy biletin kónekóz aǵamyz ásirese, boks taqyrybyna kelgende sýdaǵy balyqtaı sezinip sala beretin. О́mirden kórgeni men túıgeni kóp ardager aǵamyzdyń áńgimesi jarasyn taýyp kete baratyn.Tyńdaı bergiń keledi, tyńdaı bergiń.

Endi qazaq boksynyń irgesin qalaýǵa orasan úlesin qosqan marqum Erlik  Máýkeıuly Jarbolovtyń ómir tarıhynan sóz etsek.  Erlik atamyz qazaqtyń dombyra ustap, sulý tabıǵatyn talaı aqyn-jyraýǵa tuzdyq bolǵan, qasıetti  qutty meken Baıanaýyl ólkesinde týyp ósken edi. Balalyq baldáýrenin  Erlik atamyz Pavlodar oblysy Baıanaýyl aýdanynyń S.Toraıǵyrov aýylynda ótkizedi. Attary Alash qana emes, álemge aıan bolǵan kóptegen birtýar azamattardy dúnıege ákelgen qasıetti  mekende Erlik atamyzdyń da dúnıe esigin ashyp kirýi kezdeısoqtyq emes dep oılaımyz. Jer janaty Baıanaýyldyń topyraǵynan 20-dan asa akademık, ǵalym, general, jazýshylar shyqqandyǵy elge belgili. Solardyń ishinde Máshhúr Júsip, Qanysh Sátbaev, Álkeı Marǵulan, Saǵı Jıenbaev taǵy basqa da attary jer jarar tulǵalar bar. Erlik ata balǵyn bala kúninen eki nársege qatty áýes bolyp ósipti. Birinshi kógershin ustaý bolsa, ekinshisi sport.

Qasıetti jerdiń qudireti boıyna qonǵan Erlik Máýkeıuly óse kele ákesiniń jeteleýimen Almatyǵa oqýǵa keledi. Ol da bir qyzyqqa toly oqıǵa eken. Aýyldaǵy mektepti jaqsy oqyp júrip, sportqa erekshe kóńil bólip aınalysa júrgen qaısar bala judyryqtasa ketkende jeńbeı qoımaıtyn batyrlyǵy birge shyǵa bastaıdy. Mektepti  jaqsy baǵamen bitirgen balasynyń bolashaǵyn oılap, alańdaǵan ákesi qalaıda joǵary oqý ornyna aparyp túsirýdi maqsat etedi. О́ıtkeni, densaýlyǵynyń kún sanap nasharlap bara jatqanyna alańdaǵan Jarbol qarııa jalyn atyp turǵan jan balasyn qalaǵa oqytýǵa bel býyp, Almatyǵa ertip alyp shyǵady. Sonymen,  Jarbol qarııa balasyn alyp kelip,  Ekinshi vokzaldan túsedi. Qalany alǵash kórgen aýyl balasyna aınala bári tańsyq bári ǵajap bolyp kórinedi. Záýlim salynǵan úılerdi kórgende qyzyǵa qarap tańǵalady. Iá, aýyldaǵy alasa salynǵan jer tamdarmen salystyrǵanda qalanyń úıleri peıishtiń saraıyndaı bıik, ásem. Erlik azdap oryssha bilgendiginiń arqasynda týǵan jıeni, ataqty ǵalym Qanysh Sátpaevtyń Pýshkın kóshesinde ornalasqan jumys ornyn kóp qınalmaı izdep taýyp barady. Ǵalymdar úıine jetken soń, esikten kireberistegi kúzetshi adamǵa mán-jaıdy túsindirip aıtady. Kúzetshi qarııa kisi eken, olardyń izdep kelgen adamynyń jeke kabıneti ekinshi qabatta ornalasqandyǵyn aıtyp, ákeli bala ekeýin ekinshi qabatqa jol silteıdi. Sodan ekeýi tas tekpirshekter arqyly joǵary kóterilip baryp, Qanysh Sátpaevtyń kabınetine kelip kiredi. Ataqty ǵalym jumysynda joq eken. Olardyń kútý kerektigin oılap, jaǵalaı turǵan bylǵarydan jasalǵan jaıly oryndyqtarǵa kelip jaıǵasady. Biraz kútkennen keıin ataqty ǵalymnyń ózi de kelip esikten kiredi. Qazaq KSR Ǵylym akademııasynyń uıymdastyrýshysy ári onyń tuńǵysh prezıdenti Qanysh Imantaıuly Sátbaevty sol jyldary Qazaqstan ǵana emes, alys-jaqyn elderde  bilmeıtin adam kemde-kem bolatyn. Qanysh Imantaıuly Keńes Odaǵynyń jáne Qazaqstannyń metallogenııa mektebiniń negizin qalaýshy, qazaqtan shyqqan tuńǵysh akademık. Osyndaı ataqty janǵa Erlik Móńkeıulynyń týystyǵy bolashaǵyna zor septigin tıgizedi.

Qanysh 2 jasqa kelgende  anasy Álıma 33 jasynda  qaıtys bolady. Sol kezde Erliktiń ákesi Máýkeıdiń týǵan qaryndasy Nurym apaı bala Qanyshty qoınyna basyp, týmasa da týǵandaı bolyp, analyq meıirimmen baǵyp qaǵyp ósirgen eken. Imantaıdan Bókesh jáne Qanysh degen eki ul dúnıege kelgen. «Júırik bolar tulpardy qulyn kezinen tanýǵa bolady», demekshi, ataqty ǵalym bala kezinen-aq,  Baıanaýyl óńirin aralap, asyl  tastardy jınap, oǵan qatty qyzyǵýshylyq bildirgenin Erlik ákesinen talaı ret estisi kerek.

Hosh, sonymen kópten beri kórispegen týystar qushaqtasyp, qaýyshyp esik aldynda biraz turyp qalady. Sosyn Qanysh Imantaıuly ákeli balaly ekeýin ishke kirińder dep ısharat bildiredi. Kabınettiń ishinde uzynnan uzaq sozylyp jatqan stoldyń ústinde túrli-tústi tastar qoıylǵan eken. El-jaıdy  surastyryp bolǵannan keıin Erliktiń ákesi balasyn tanystyra otyryp, ony osynda oqýǵa alyp kelgenin, óziniń osy balaǵa bir kómek qolyn tartýyn aıtyp baryp toqtaıdy. Mán-jaıdy túsingenip, Qanysh Imantaıuly óziniń kómekshisi Tasbolat degen jigitti shaqyryp alyp, qonaqtardy úıine aparyp ornalastyrýyn aıtady. Ǵalymnyń úıine kelgennen keıin jol júrip sharshaǵan olar, biraz serigip alady. Álgi Tasbolat osy arada dúkenderdi  aralap  qonaqtarǵa  taza kıimder satyp alyp kelip qoıǵan eken. Elden kelgen qonaqtarǵa sý jańa kıis kıimderin alyp kelgen eken. Áke men bala eski kıimderin tastap, týysy Qanysh Sátpaevtyń satyp ápergen sý jańa kıimderin ústerine kıip alyp qalalyq bolyp shyǵa keledi. Kóp uzamaı belgili ǵalymnyń ózi úıge túski asqa keledi. Barlyǵy tamaqtanyp alǵannan keıin qonaq bólmesine kirip, bala Erliktiń bolashaǵy týraly áńgime órbitedi. Endi osy tusta Erlik aǵamyzdyń aýzynan estigen áńgimege qulaq túrsek.

Qanysh Imantaıuly Erliktiń orta mektepti bitirgeni týraly qujattaryn qarap shyǵyp, «Áı, myna bala jaqsy oqypty ǵoı. Qandaı ınıstıtýta oqýǵa nıetiń bar, – dedi maǵan burylyp qarap. Sonda men:

–Fızkýltýrnyıdy oqýǵa keldim dep jaýap berdim. Osy kezde ákem sózge aralasyp, bul tóbeleske jaqyn, odan da paıdasy Qanysh aǵań sııaqty ınjener, geolog bolatyn oqýdy aıtpaısyńba? – dep maǵan alara qarady.

–Áı, aqsaqal, qazir bizde myqty sportshylar jetispeıdi. Qatardaǵy jaman ınjener bolǵansha  daryndy sportshy bolyp aty shyǵyp jatsa, odan artyq ne bar dep, Qanysh Imantaıuly óz oıyn bildirdi. Sosyn maǵan qarap:

–Al jaraıdy bala, onda erteń sen 28 Panfılovshylar saıabaǵynyń buryshynda ornalasqan sol ınstıtýtqa bar. Meni Qanysh Sátbaev jiberdi de.

Sonymen kelesi kúni men Sovetskıı 22 degen úıdi taýyp baryp, Denshynyqtyrý ınıstıtýtynyń rektory Hamza Muhamedjanovtyń qabyldaýynda bolyp, bar jaǵdaıdy aıttym. Ol kisi Maqsut Omarovty shaqyryp alyp, meni bylaısha aıtqandy tabystap turyp:

–Bizde aýyldan kelgen balalar joqtyń qasy edi, sonshama shalǵaı jerden osy oqýǵa kelip otyrǵan bul baladan jaqsy maman shyǵatyn shyǵar, jolyń bolsyn dep meniń qolymdy alǵany esimde qalypty. Al Maqsut aǵany sonda birinshi kórýim edi. Maqsut Omarov qazaq boksynyń negizin qalaǵan Shoqyr Bóltekulynyń tól shákirti, 1959 jyly ótken KSRO halyqtarynyń ekinshi spartakıadasynda kúmis júldeni jeńip alǵan talantty  bylǵary qolǵap sheberi. Sol jyldary bokstan G.Rojkov, E.Hasanov, M.Haırýdtınov, A.Kadetov, V.Karımov, Á.Nurmaqanov, S.Ábdinálıevterdiń esimderi elge jaqsy tanyla bastaǵan kez. Sondyqtan da Maqsut aǵadaı  ata belgili boks sheberin kózimmen kórip, qolyn ustaǵanyma qatty qýanǵan edim. Armanym oryndalar sátter jaqyndaǵan sııaqty dep ishimnen táýbe etip qoıǵanym esimde.

Sonymen emtıhandy jaqsy tapsyryp, oqýǵa tústim de kettim. Alǵashqy stýdenttik aýylsharýshylyq jumysyn Maqtaralda ótkizip qaıttyq. Sodan kúzde oqý jyly da bastalyp, armandaǵan Denshynyqtyrý ınıstıtýynyń stýdenti bolyp shyǵa keldim. Kóp uzamaı jataqhana aldym. Birde stýdent dostarymnan Ábdisalan Nurmaqanov bokstan top jınap jatqanyn estip, baryp jazyldym. Osylaı ataqty boksshynyń úıirmesine túsip, naǵyz boksshy qalaı bolý kerektiginiń álippesin úırenip, tártipke kóp mán  beretin ardager sportshynyń úlken  mektebinen óttim dese bolady. Bokspen aınalasa júrip Qazaqstan birinshilikterinde de baǵymdy synap, júldeger de atandym. Al 1965 jyly otbasyn qurdym. Negizi men aýyldan kelgen soń aýyl jaqqa búıregim buryp turatyn ádetti alla taǵala maǵan telip berse kerek. Almatydan men 1966j  Pavoldarǵa bokstan oblystyń aǵa jattyqtyrýshysy bolyp qyzmet babymen ketip qaldym. Osy óńirge kelip jumys istegen 3 jyldyń ishinde Respýblıkamen qatar, Keńester Odaǵynyń kólemindegi jarystarda topjarǵan talantty birneshe bylǵary qolǵap sheberlerin daıyndap shyǵarǵanym ótirik emes. Mysaly, Baqytjan Qanapııanov, Bolat Ábdirahmanov jáne Ǵadilbek Sadyrbaev, Baýyrjan men Talǵat Berdibekovter sekildi talanttardy úlken boks arenasyna alyp shyqtym. Jalpy men úlken sportta júrgen ýaqytymda bokstan  bes birdeı sport zalyn ashqan ekenmin. Onyń ekeýin Pavlodarda bolsa, úsheýin Almatyda ashyp, qanshama jas  talanttardy tárbıelep qanatyn qataıttym. Meniń janymda júrgen  inilerim, aıtalyq, Tursyn Edilovtiń shákirtteriniń biri Baqyt Sársekbaev Olımpıada oıyndarynda chempıon atandy. Sol sekildi men basshylyq etken sport  mektebiniń túlegi Eleonora Ábýtálipova álem chempıony bolyp, Qazaqstannyń atyn álemge tanytty. Iá, bapkerlik ońaı mamandyq emes. Talǵat Berdibekov pen Dáýletbek Ǵazızov sekildi shákirtterimniń de balalary birtalaı bıik belesterdi baǵyndyrdy. Top balanyń arasynan naǵyz has sheberdi daıyndap bólip alyp shyǵý úshin, qanshama kúsh jumsalyp, júıkeń juqaratyny málim. Biraq, eshqashan ıgilikti is úshin tókken ter, qylǵan eńbegiń esh ketpeıdi men soǵan senemin. Sol jyldary meniń óńir sportyndaǵy óreli jumysym Sport mınıstrliginiń nazaryna ilikse kerek. Bir joly el sportynyń tizginin ustaǵan  Karken Ahmetov  meni Almatyǵa aýysyp kelýimde surady. Osylaısha, Alataýdyń baýyryndaǵy qaıtalanbas qyzyqty stýdent shaǵymdy ótkizgen súıikti qalam Almatyǵa qaıta oralyp keldim. Sodan beri kóp jyldaı olımpıadalyq sport mektepterinde dırektor bolyp kóptegen daraboz sportshylardyń halyqaralyq, álem, Eýropa, Olımpıada oıyndarynyń bıigine kóterilýine barynsha kúsh-jigerimdi salyp keldim, – dep, Erlik aqsaqal sózin aıaqtady.

Iá, qazaq sportynyń atan jiligi, ardaqtysy, qazaq boksynyń maıtalmany, qozǵaýshysy, kónekóz qarııasy, Qazaqstanǵa eńbegi sińgen jattyqtyrýshy Erlik Móńkeıuly Jarbolovtyń qazaq boksyndaǵy eńbegi, qazaq sportynyń tarıhynda  altyn árippen jazylyp qalatynyny sózsiz. Sondaı-aq, ardaqty ardager qala men aýyl sportynyń arasyndaǵy baılanysty jańǵyrtyp túre jol salǵan jannyń biri. Aýyl sportyn kóterýde de ardager aǵa qomaqty qadamdar jasap, ol isteri óz nátıjesin bergen. Mysaly, kóptegen iri týrnırler qala nemese oblys ortalyqtarynda ótetini belgili. Osyndaı zańdylyqqa ózgeristi alǵash ákelgenderdiń biri Erlik Jarbolov ekenin bireý bilse bireý bilmes. Sol kezderi kóptegen jandar syn aıtqan eken. Biraq, bir aıtqanynan qaıtpaıtyn qaısar jan, aýyl –aımaqtarda iri jarystardy ótkizýin birde toqtatpaǵan. Qaıta kerisinshe, tipti shalǵaıda jatqan aýyl, aýdandarǵa at basyn jıi buryp otyrǵan. Sondaǵy bar maqsat aýyl balalary da dúbirli boks jarystaryn kórip talaby oıanar degen úmit bolsa kerek.

Ol isiniń jemisin ardager sportshy aldaǵy jyldardan kóredi. Sonymen qatar, Erlik aǵa sonaý 1982 jyly tuńǵysh ret bokstan  Almatydaǵy  ortalyq ırkte Keńes Odaǵynyń eki márte batyry T.Bıgeldınov atyndaǵy halyqaralyq jarysty uıymdastyrýǵa muryndyq bola bilgen. Talaı-talaı talanttardy elge tanytqan sol bir baıraqty syndy boks ardageri 8 jyldaı úzbeı ótkizip, dástúrlik jarystyń birine aınaldyrǵan adam. Balalar men jasóspirimderdi Olımpıadalyq daıarlaý ortalyǵynyń dırektory bolyp júrgen jyldary 16 halyqaralyq dárejedegi sport sheberi, 67 sport sheberi, 199 sport sheberligine úmitkerlerdi daıyndap shyǵarǵan eken. Mine, aıta berseń eńbegi bir túıege júk artqandaı ardaqty jan artyna ólmesteı, óshpesteı mura qaldyryp ketti.  Qazaq eline daryndy mamandardy oqytyp shyǵaryp otyrǵan  altyn qoldy ustahana ispettes qazaqtyń Ulttyq sport jáne týrızm akademısynyń  qurmetti professory, QR eńbegi sińgen jattyqtyrýshy, Ulttyq dárejedegi tóreshi, Erlik Móńkeıuly kópjyldyq tájirbıesin bolashaq qazaqtyń  jastaryna  sońǵy demi taýsylǵansha berip ótti. Qurmetti sport ardageriniń jas urpaqqa bereri áli jeter edi. О́mirlik jary  Sara apaımyzdan týǵan úsh baladan 8 nemere, 8 shóbere súıip, baqytty qarııa osylaısha máńgilik ómirge kete bardy. Qazaq boksy aýyr qazany basynan keshirip otyr. Qazaq boksynyń damýyna súbeli úles qosqan, aıtýly tulǵa, marqum Erlik Jarbolovtyń ómir jolynan áńgime túıinin az da bolsa tarqatqandaı boldym.

Erlik atamyzdyń  armany da bar edi. Ol – Almatyda kóptegen boks keshenderin salý bolatyn. Qazaqstan bokstan álemdegi kóshbasshy memleketterdiń biri ekeni anyq. Sondyqtan da boks saraılarynyń qatary kóbeıse, talanttarymyzdyń sany da arta túser edi, degendi jıi aıtýshy edi asyl atamyz.

Sóz sońynda orys halqynyń uly aqyny  S.A.Esenınniń: «О́mirin arpalysqa baǵyshtaǵan,Uly murat qorǵaýdan qalyspaǵan. Aıaýly ardagerge bas ıemin», degen qanatty óleń shýmaqtarymen aıaqtasam deımin. Bul óleń sózderi qazaq boksynyń damýyna orasyn úlesin qosqan, ardager sportshy Erlik Jarbolovtyń  rýhyna arnalǵandaı.

 

Aqyn ORDABAIULY,

ALMATY