Qııaǵa qanat qaqtyrǵan qaıratker

Qalı Jalmaǵambetuly týraly bir úzik syr

О́tken ǵasyrda qazaq dalasynan jastaıynan eńbekke aralasyp, qoǵamdyq ómirdiń qaınaǵan ortasynda júrip, jas bolsa da bas bola bilgen kóptegen qaıratkerdiń shyqqany belgili. Solardyń biri – biz sóz etkeli otyrǵan Qalı Jalmaǵambetuly edi.

Ol 1935 jyly Torǵaı dalasynda komsomol uıymdaryn quryp, eldiń saýat ashýyna, asharshylyqtan keıingi kezde maldy saqtap qalýǵa, emdeýge kóp eńbek etken azamat bolatyn.

Qalı Jalmaǵambetuly 1912 jyly Torǵaı oblysy Torǵaı ýezinde Ekidiń degen jerde dúnıege kelgen (qazirgi Qostanaı oblysy Arqalyq qalasyna qarasty Ekidiń aýyly). Ákesi Jalmaǵambet Eldesuly men anasy Bátıma zerek balasyn aýyldyń moldasyna aparyp, sodan ol hat tanyp, saýat ashý mektebinde oqyp ósken. Qalıdyń Kenjaly, Seraly, Eraly, Ospan aǵalarynan keıin apasy Áınek pen Kenjebaı degen inisi boldy.

Qalı atamyz 1926 jyly aýyldyń saýat ashý mektebinde oqyp, qoǵamdyq ómirge erte aralasty. Kózi ashylyp, ómirdi jete túsingen ol 1934 – 1936 jyldary Qostanaı qalasyndaǵy veterınarlyq mal dárigerlerik feldsherlik kýrsty oqyp, týǵan jerge asyl armandaryn arqalap qaıtady. El bolsa ol kezde oqyǵan azamattarǵa zárý. Ol kelisimen jastar arasynda jumys júrgizip, Torǵaı boıynsha talapty jigitterdiń  basyn biriktirgen alǵashqy bastaýysh komsomol uıasyn qurady. Osy kezde qalada saýaty ashylǵan salaýatty azamattyń tóńiregine № 5 jáne № 8 aýyldyń jastary toptasady. Bul uıymǵa barlyǵy 28 adam qabyldanǵan. Oǵan Naqyp Tynymbaev, Nadrııa Tólenov, Bapash Jamaqov, Ábil Nurmanov, Shaıahmet Álmaǵambetov, Kenjebaı Jalmaǵambetov, Muqat, Myrǵalı Nurmaǵambetovter, Moldaǵalı Hasenov, Eskendir Aıapbergenov pen basqa da azamattar múshe bolǵan. Osy jastar eldi-meken, qonysty jerlerde birqatar saıası jumystar júrgizip, seriktikter 1934 – 1936 jyldary kolhozǵa birikti. Qalı Jalmaǵambetuly «Keńtúbek», «Keńaral», «Jas tilek» kolhozdarynda qyzmet atqarǵan. 1938 jyly Máskeýde Búkilodaqtyq  aýyl sharýashylyǵy kórmesine qatysyp, kúmis belgimen nagradtalǵan. 1939 jyly KSRO Joǵary Keńesine saılaý kezinde ol atalǵan eldi-mekenderde ótken saılaý komıssııasynyń tóraǵasy bolyp qyzmet etti. Osy jerlerde saılaý ótkizgen.

1939 jyly qyzmet babymen Moıyldy, Dámdi kolhozdaryna baryp, 1942 jylǵa deıin sol jerlerde jumys istedi.  Sol kezde ol 15 kolhozdy aralaǵan. 1942 jyly Uly Otan soǵysyna qatysyp, hat-habarsyz ketken.

Q.Jalmaǵambetuly jeti aǵaıyndy kisiniń besinshisi bolǵan dedik. Jalmaǵambet áýletinen Seraly, Eraly, Ospan, Qalı, Kenjebaı jáne úıdiń úlkeni Kenjalydan týǵan Omar atamyz maıdanǵa attanǵan. Bir úıden soǵysqa barǵan alty azamattyń úsheýi elge oralǵan. Qalı soǵysqa ketkende úıde áıeli Zyqysh, balalary Shalabaı, Dámdi men Tamara qalǵan.  Sońǵy ekeýi jas qaıtty. Al Shalabaı Qalıulynan segiz bala taraǵan. Olar – Málıke, Jańbyrshy, Tıyshtyq, Kádirbaı, Qonysbek, Jalǵasbek, Gúlmıra, Baqytbek.

Onyń nemere inisi Kenjebaı Jalmaǵambetulynyń komsomol uıymyna múshe bolǵanyn aıttyq.  Atamyz kezinde ákem Jumabek Omaruly Kenjalınge aıtqan áńgimesinde:

–Men 1934 jyly komsomolǵa qabyldandym. Bizdiń uıym «Keńtúbektegi» qyzyl úıdegi klýb pen kontorda boldy. Qalı aǵam óz isine asa jaýaptylyqpen qaraıtyn. Ol kún-tún demeı, 15 kolhozdy aralap, tyńbaı jumys isteıtin. Onyń negizgi mamandyǵy mal dárigeri boldy. Jasynan maldy aýylda ósken onyń ómir tájirıbesi men mal dárigerlik tehnıkýmda oqyǵandyǵy bilimin ushtap, mamandyǵyna degen qushtarlyǵyn arttyra tústi. Ol emdegen mal tez aıyǵyp, qatarǵa qosylatyn. Qalı aǵamyz óz jumysyn jan-tánimen berilip isteıtin. Sóıtip, ol komsomol jumysy men óz mamandyǵyn qatar alyp júrdi. Jas jigit el arasynda úlken bedel, syı, qurmetke ıe boldy. Osy eńbegi baǵalanyp, ol Máskeýde ótken Búkilodaqtyq  aýyl sharýashylyǵy kórmesine jiberilgen, – degen edi Kenjebaı Jalmaǵambetuly atamyz.

P.S. Torǵaı dalasynda alǵashqy komsomol uıasyn quryp, odan talaı jigerli, talantty jastardyń qanatyn qaqtyryp, ushyrǵan Qalı Jalmaǵambetuly týraly qysqasha málimet osy. Bul kisi týraly kezinde ákem, qoǵam qaıratkeri Jumabek Omaruly Kenjalın baspasóz betterine jazǵan bolatyn. Al osy málimetterdi men ákemniń óz aýylynda, burynǵy Torǵaı oblysy Arqalyq aýdanyna qarasty Qaıyńdy qoı sovhozynda kózkórgen kisilermen kezdesip, jazyp alǵan derekterinen aldym. Ákem ony 1970 jyldary jazyp alypty. Qazir úıde sol qoljazbalar saqtaýly.

Sol kezde ákem Qalı Jalmaǵambetulynyń óleńderin de jazyp alǵan edi. Osy óleńderdi ol 40 jyldan astam ýaqyt saqtap kelgen.

Qanshaıymǵa

 

Hat jazypsyń, qalqam meniń Qanshaıym,

Jatsam – tursam  senderdi kóp oılaımyn

Qaıyrly etsin  bul náýbettiń aqyryn

Járdem bersin Jaratýshy Qudaıym,

 

Qaıǵyrmańdar qapalanyp qaraǵym,

Kópke birdeı bul jumystar shyraǵym,

Aman bolsań bizde  elge baramyz

Gúl japyraq kólden shyqqan quraǵym.

 

Amandyqta hatqa salyp turyńdar,

Ýaıym men  qapalyqty joıyńdar,

Men aralap eldi aman  kelgenshe

Jaqsy jaıly  amandyqpen turyńdar.

 

*                             *                      *

Jeksenbi  kún úıden hatty  alǵanmyn

Amandyqty oqyp estip  qanǵanmyn

Jańa bildim  gúl japyraq senderdi

Súıenimsiz jylaýmenen qalǵanyn.

 

Kelgen hatty jazǵan kim, – dep oqydym,

Oqyǵan soń shirkin kóńilim tolqydym,

 

Anama

Hat jazamyn anama,

Tilegiń qabyl bola ma?

Qalıdaı balań jaraly

Kórýge Alla jaza ma?

 

Tarshylyqta jazǵanym,

Esimnen  tanyp qalǵanym.

Osy hattan bilersiń

Balańnyń syrqat bolǵanyn.

 

О́sirgen týǵan anama

Ýaıymdap jylama

Mundaıda zaman kez boldy

Qartaıǵan áje shaǵynda.

 

Kórgenshe, áje,  aman bol!

Ońǵaryp Alla bolsa jol

Olaı bulaı bop ketsem

Týǵanda ana rıza bol!

 

Kóz jasy aqyl – aıla  bir Qudaıym,

Aýyrlyq basqa tússe  júrgen saıyn

 

Qaıǵyly osy kúni meniń elim

Saırandap  qyzmet etip júrgen jerim

Balasy Aqnazardyń sen de esen bol,

Týmasaq ta týǵandaı bolǵan elim.

 

Kelgen hatty  jazǵan  kim, – dep oqydym,

Oqyǵan soń shirkin kóńilim tolqydym

Sonda bildim  gúl japyraq senderdi

Jas balapan uıasynda qalǵanyn.

 

*                             *                      *

 

Jasyma 28 bıyl keldim

Saırandap qyzmet etip júrgen jerim

Tórt jyldaı týystardan bólek júrip

Qoshtasyp men ketpedim týǵan jerim

 

Bet alyp armııaǵa ketip baram,

Jylaıdy ýaıymdap qatyn, balam

Tórt jyldaı týystardan bólek júrip

Qoshtasyp men ketpedim qaıran anam!

 

Qalǵasyn kisi elinde oıǵa qalam,

Ilgeri uzamaıdy basqan qadam

Shalannyń «kóke» degen daýystary

Ketpeıdi uzaǵynan qulaǵymnan.

 

Sarytorǵaı  hosh-esen bol ósken jerim,

Kir jýyp kindigimdi kesken jerim,

Saparǵa ekitalaı ketip baram

Kórem be, kórmeımin be qaıran elim.

 

Artymda aǵaılar bar jınap alar,

Tarshylyq ýaqytta týys ta bar,

Aǵaılar esen aman úıde bolsa,

Qolǵa alyp semıany baǵyp qaǵar.

 

Poezǵa minip aldy óńkeı jastar,

Kishini úlken aǵa kári jastar,

Jigitter  el men jerge amandasyp

Burshaqtaı tıylady kózden jastar!

 

Poezǵa  ákep bárimizdi mingizdi,

Kemisi joq bárin daǵy júrgizdi.

Zar jylaǵan daýysynan halyqtyń

Bir ýaqytta jer men kókke  kúńirendi.

 

Komıssııa Semızordan qarady,

Kemisi joq bári-daǵy jarady

15 ııýn kúni aparyp

Kapıtandar qatar qoıyp sanady.

 

Daıyndaǵan Dastan KENJALIN

(Qalı Jalmaǵambetulynyń fotosýreti)

(Qalı Jalmaǵambetulynyń tólqujaty)

(Vetfeldsher Qalı Jalmaǵambetuly bastaǵan toptyń aktisi)