SportPress.kz Qazaqstan sport jańalyqtary
«Olımpıada jyly» degen aıshyǵymen sekseninshi jyl keldi. Jıyrma toǵyzǵa ıek artqan Jaqsylyq tas-túıin! SSRO chempıonatyna ne bel, ne belbeý ketedi, dep atoılaı kirgen.
Shúý degennen úsh birdeı qarsylasyn bet qaratpaı jyqqan Jaqsylyq kezekti synda reseılik Vylejanındi 22:0 esebimen oısyrata jeńdi. Odan keıin Eýropa chempıonatynyń eki márte kúmis júldegeri, 26 jastaǵy qazandyq Anatolıı Bozındi 11:1 esebimen tas-talqan qyldy.
Fınaldaǵy qarsylas – Odaq chempıonatynyń qola júldegeri Vıktor Savchýk. Naǵyz ottaı janyp turǵan shaǵy, jasy – 25-te. О́zi máskeýlik sportshy. Iaǵnı, ekeýi teń tartysqan jaǵdaıda tóreshilerdiń búıregi Savchýkqa buratyny daýsyz. Jaqsylyq janyn salyp aıqasty. Savchýkqa soqyr upaı ustatpaı, 12:0 esebimen kúmánsiz utyp shyqty!
Sóıtip, Jaqsylyq batyr ekinshi márte SSRO chempıony atandy. Qazir ǵoı, Allaǵa shúkir, qazaqtan aı saıyn Azııa chempıondary tý kóterip jatqany. Ol kezde alash balasynyń Sovet odaǵynyń chempıony bolýy tym sırek kezdesetin jaǵdaı edi.
Júıke jonǵan jarty jyl
Qyr astynda Máskeý olımpıadasy qylańytady. Klassıkalyq kúresten SSRO quramasyndaǵy on salmaqtyń ekeýin qazaq jigitteri jambasqa basyp alǵan. Jaqsylyq Úshkempirov pen Shámil Serikov! Shámil 1978-1979 jyldary qatarynan eki ret álem chempıony atanǵan jampoz. 57 kılodaǵy kileń myqtynyń saǵyn syndyrǵan Shámil Olımpıadaǵa alańsyz ázirlikke kirisken. Al, 48 kılodaǵy Jaqsylyqtyń kóńili alań. Sebebi, aǵa jattyqtyrýshy Gennadıı Sapýnovtyń qabaǵy qyrystaý.
Jattyǵý jıynynda Jaqsylyq basty qarsylastaryn tegis jeńip shyqty. Shýmakov, Bozın, Savchýk, Anıkın, Kazarashvılı. Kileń sen tur, men ataıyn saıypqyrandar.
Sekseninshi jyldyń sáýirinde Jaqsylyq Chehoslovakııaǵa — Eýropa chempıonatyna attandy. Qanshama jyl jalynan sıpatpaǵan qurylyq birinshiligin qarqyndy bastaǵan. Fınalǵa deıin eshkimdi dárgeıine keltirgen joq. Al, bas júlde úshin talasta álem chempıonatynyń qola júldegeri, polıak Roman Kerpachpen betpe-bet qaldy.
Beldesý bitýge on sekýndtaı qalǵanda Jaqsylyq Romannan bir upaı ozyp turǵan. Tizgindi tejep, eskertý alǵannyń ózinde chempıon! Biraq talassyz utsam degen nıetpen Kerpachqa oqsha atyldy. Qas-qaǵymda polıakty ıyqtan asyra dıirmen ádisine yńǵaılaı bergende, bas barmaǵy qarsylasynyń trıkosyna ilinip qalyp, túbinen mort syndy. Bizdiń balýan qolyn aýyrsyna eńkeıe bergende, Kerpach tý syrtyna shyǵyp úlgerdi. Sóıtip, alaqanda turǵan altyn medal sýsyp ketti. Ishi qan jylady.
Elge oralǵan soń Úshkempirov tóńiregindegi áńgime qaıta gýledi. «Eýropada kúmis alǵan adam Olımpıadany qalaı utady?» Osy jeleýmen bas jattyqtyrýshy 48 kelidegi balýandardy taǵy ózara synap kórýge bel býǵan. Jaqsylyq taǵy da sypyra jeńdi. Dál osy jerde Olımpıada jeńimpazy, álem chempıony Alekseı Shýmakov márttik tanytty. «Bul joly Jaqsylyq bárimizden kúshti, baǵyn baılamaıyq», dep er jigitke tán minezben ádilin aıtqan.
Shýmakovtyń márttigi Jaqsylyqtyń jolyn ashqandaı edi. Biraq bapkerler alqasy kesimdi sózdi aıtýǵa asyǵar emes. Bir kúni oıda-joqta on segiz jastaǵy grýzın balýany Temo Kazarashvılı shyqty julqynyp. Mundaıda grýzınder keremet uıymshyl ǵoı. Temonyń ustazy, bir kezdegi álem chempıony Roman Rýrýa bas jattyqtyrýshy Gennadıı Sapýnovtyń jaqyn dosy. Sapýnov Rýrýanyń sózin jerge tastaı almaı, Jaqsylyq pen Temony jattyqtyrýshylar alqasynyń daýysyna saldy. Mine, qyzyq, 6:2 esebimen Kazarashvılı utyp ketti. Qazaqstannyń SSRO quramasyndaǵy jattyqtyrýshysy, álemge áıgili maman Vadım Psarev daýys berý nátıjesin estigende, esinen tanyp qala jazdady. Al Úshkempirovtiń jaǵdaıyn suramaı-aq qoıyńyz.
Olımpıada bastalýǵa jarty aıdaı ýaqyt qalǵanda kúresetin balýandar jarııa boldy. Toǵyz salmaqtaǵy myqtylardyń aty atalyp, eń jeńil salmaq qana belgisiz jaǵdaıda qalǵan. Jaqsylyqta maza joq.
Qurama jarııa bolǵan soń araǵa eki kún salyp, bazaǵa SSRO sport komıteti tóraǵasynyń orynbasary Anatolıı Kolesov keldi. Kúres jolyn Qazaq elinde, áıgili bapker Petr Matýщaktyń qol astynda bastaǵan Kolesov álemniń úsh márte chempıony. Búginde odaq moıyndaǵan dáý bastyq. Bul júrisi tegin emes, jattyqtyrýshylar alqasynyń aldynda Jaqsylyqtyń jaǵdaıyn talqyǵa salýǵa ádeıi kelgen eken. Istiń anyq-qanyǵyna jetken Kolesov qanshama ýaqyt júıkeni júndeı tútken máselege núkte qoıyp ketti. Úshkempirov Olımpıada kilemine shyǵatyn boldy!
Mine, adamǵa aqyl aıtýdan, jurtty adaldyqqa úndeýden aldyna jan salmaǵan sovettik ıdeologııanyń SSRO kúres quramasyndaǵy sıpaty osyndaı edi.
Qalaýym – bir kese qymyz!
Olımpıada jerebesin sýyrǵan sáti áli esinde. On úshinshi nómir qolyna tıgen. Álemniń eki dúrkin chempıony Konstantın Aleksandrý on birdi aldy. «Jolym nege sonsha aýyr?!» Shúý degende Olımpıadadaǵy eń kúshti qarsylas tap bolyp otyr. Aleksandrý 78-79-daǵy eki álem chempıonatynyń fınalynda Alekseı Shýmakovty san soqtyrdy emes pe! Bes ret Eýropa chempıonatynda jeke-dara shyqqan jampoz. Konstantınnen qoryqqan joq, biraq qaýiptengeni ras.
Avtobýsta eki dúrkin Olımpıada jeńimpazy Valerıı Rezanev jolyǵa ketti. «O-o, Jáke, quttyqtaımyn! Jerebeń sátimen tústi!» Jaqsylyq túk túsinbeı, dáý balýanǵa únsiz qaraǵan. «Jáke, kóter basyńdy, Konstantın saǵan qaraǵanda salmaqty kóp qýady. Sondyqtan, eki saǵatta kúshi qalpyna kelýi qıyn. Birinshi beldesýde onyń tynysy ashylmaıdy. Kóresiń, sen utyp alasyń. Quttyqtaımyn!» Valera ańqyldaǵan qalpy judyryqtaı Jaqsylyqty baýyryna qysty.
Oılap qarasa, Rezanevtiń sóziniń jany bar. Kúres bastalýǵa eki saǵattan az qaldy. Bul 5-6 keliden arylsa, rýmyn 7-8 keli «qýdy». Ol kúsh-qýatyn boıyna jınap úlgermeıdi. Endeshe, qatty kúıinetin eshteńe joq. Tolqymaı, bosańsymaı, jınaqy kúresý kerek. Eń bastysy, taısaqtamaý qajet.
Záýlim sport saraıynyń tórine qadam basqan sátte tula boıy alabóten dý ete qaldy. On bes myń jankúıerdiń on myńy qazaq bop kórindi kózine. «Jeńemin! — dedi Jaqsylyq tistenip. – Ne, osy kilemde ólemin!»
Jaqsylyq Konstantınge qarsy jolbarystaı shabynyp shyqty. Qarsy aldymda álem chempıony tur dep, álsizdik tanytqan joq. Quddy, júz márte julqysqan syralǵy qarsylasymen ustasqandaı, erkin siltedi. Keıingi eki jylda jer júzinde jan balasyn shydatpaǵan rýmyn balýany mańdaıy tasqa tıip, bilgeninen jańyla berdi. Iá, ol jańylaıyn degen joq, ony joldan taıdyrǵan bizdiń jankeshti, qaısar baýyrymyz bolatyn.
Úshkempirov Aleksandrýdan 6:2 esebimen basym tústi. Sondaǵy qýanǵany áli esinen ketpeıdi. Dál solaı ómirinde shattanyp kórmepti. Dál sol kezdegideı bar qýatyn sarqyp tastap, shatqaıaqtaǵany esinde joq. Beldesý bitken boıda jańa týǵan qulyndaı býyn-býyny diril qaǵyp, aıaǵynda tura alsaıshy. Tobyǵy taıyp ketipti. Kemerinen asa shalqyǵan qýanyshtan ony da eleń qylǵan joq. Jarty saǵat esin jııa almaı jatty.
Bir kezde Qazaqstan komsomolynyń birinshi hatshysy Qýanysh Sultanov jetti bal-bul jaınap. Jaqsylyqty qushaǵyna qysyp, rızalyǵyn bildirgen. Sosyn selt etkizer jańalyǵyn jetkizdi. Osylaı qaraı Qazaq SSR Mınıstrler keńesiniń tóraǵasy Báıken Áshimov (qazirgi uǵymmen – Qazaqstannyń premer-mınıstri) kele jatyr eken. Jaqsylyq pen qasynda shyr-pyr bop júrgen janashyr aǵasy Qabden Baıdosov ań-tań.
Kóp uzamaı qalyń nókerimen Báıken Áshimov kirip keldi.
–Meni Dinmuhammed Qonaev jiberdi, — dedi Báıken Áshimov amandyq surasqannan keıin. – Ol kisi seni ózi qadaǵalap otyr. Qalaı, Jaqsylyq, jeńemiz be?
–Jeńemiz, aǵa! – Jaqsylyqtyń janary jarq ete qaldy. — Chempıon bolady degen jigitti jyqtym. Senesiz be, Aleksandrýdy utqanyma áli senbeı otyrmyn. Jasym jıyrma toǵyzda. Endi sheginer jaıym joq. Kóńilderińizge sheksiz rızamyn!
– Jaraısyń, baýyrym! Dinmuhammed Ahmetuly saǵan jáne Serik Qonaqbaevqa zor úmit artyp otyr.
– Úmitterińizdi aqtaımyn, aǵa! Búkil el bop qoldap jatyrsyzdar. Sol eldiń tileginiń arqasynda eń qıyn asýdan astym. Bárińizge myń da bir rahmet! Eldi saǵyndym, aǵa! Aýyldy ańsap otyrmyn. Jany qalmaı qoldap jatqan halyqqa rahmet! Bárine sálem aıtyńyzdar. Alla qoldasa, endi jyǵylmaımyn. Ne jeńemin, ne osy jerde ólemin, aǵa! Úlken kisige dál osylaı dep sálem aıtyńyz.
– Sabyr, sabyr et, batyr!
– Eýropada esem ketken Kerpachty da jyǵamyn. Sol joly óz qateligimnen súrindim. Endi olaı bolmaıdy.
– Rahmet, Jaqsylyq! Qandaı tilegiń bar, saǵan ne bereıik, ne suraısyń, aınalaıyn?!
– Bir tilegim bar, aıtsam, oryndaısyz ba?
Mundaıdy kútpese kerek, Áshimovke erip kelgen jigitter buǵan údireıise jalt qarasty. Báıken Áshimov jymıǵan qalpy Jaqsylyqqa suraýly júzben qaraǵan. Sál únsiz qalǵan jaıdary jigit aldyndaǵy asqar taýdaı aǵasyna erkeleı ún qatty:
–Aǵa, dál osy jerde bir kese qymyz bolsa ǵoı, shirkin!
Báıken aǵasy bir rahattanyp kúldi deısiń! Jigitterdiń de ezýine kúlki úıirilgen.
Bútin bir ulttyń aqjarma kóńili men tańǵy shyqtaı móp-móldir sezimin jetkizgen aǵalardan keıin Jaqsylyqtyń jan-dúnıesi alapat kúı keshken. Tutas bir halyqtyń qýaty boıyna daryǵandaı, áı bir, býyrqandy deısiń. Kóńilde tıtteı de kúmán joq. Ǵaıyptan quıylǵan áldebir kúsh qoltyǵynan demep turǵandaı.
Sol ekpinmen Olımpıada kilemine úsh márte qadam basty. Úsheýinde de qarsylastaryn seń soqqandaı sansyratqan. Álem chempıonatynyń júldegeri, Eýropa chempıony Roman Kerpachty, álem chempıonatynda olja salǵan, Eýropanyń ataqty kókjaldary vengr Feren Sheresh pen bolgar Pavel Hrıstovty Jaqsylyq kúmánsiz utyp aldy.
Sóıtip, qoltoqpaqtaı ǵana jigit barsha qazaq jurtyn shat-shadyman qýanyshqa bólep, ultynyń sport tarıhynyń tórinen bir-aq shyqty. Fınalda tóreshi ysqyryq shalysymen talaı jylǵy beınettiń óteýindeı bop eki kózinen ystyq jas parlady. Býyn-býynnan ál ketip, boz kilemnen tura almaı qalǵan Jaqsylyqty bir kezdegi aıtýly balýan Qabden Baıdosov aǵasy alaqanyna salyp, aıalaı kóterip áketken. Sol sátte aýmaǵy atshaptyrym saraıǵa jınalǵan myń san qazaqtan bastap alystaǵy alash jurtynyń janaryna monshaq-monshaq jas tunyp edi-aý. Sol sátten bastap Jaqsylyq týǵan halqynyń alaqanyna qondy. Allaǵa shúkir, sol abyroıyna qylaýdaı daq túsirmeı áli erkelep keledi.
Al, 29 jyl buryn azattyǵyn alǵan alash jurty Jaqsylyqtan keıin kúresten bir Olımpıada chempıony qashan shyǵady, dep sarǵaıa tosyp áli júr…
Qydyrbek RYSBEK,
sport tarıhshysy.
