الەمدىك دەڭگەيدەگى قازاق باپكەرى: ەدىگە جاروۆ

ەدىگە نۇرماحان ۇلى – سپورتتىق  گيمناستيكادان كەڭەس وداعىنىڭ ەڭبەك سىڭىرگەن جاتتىقتىرۋشىسى، حالىقارالىق گيمناستيكا فەدەراتسياسى ەرلەر تەحنيكالىق كوميتەتىنىڭ مۇشەسى، 1988 جىلعى سەۋل وليمپياداسىنىڭ 2 دۇركىن جەڭىمپازى، الەمنىڭ بىرنەشە مارتە چەمپيونى ۆالەري ليۋكين مەن كانادا تاريحىنداعى گيمناستيكادان تۇڭعىش وليمپيادا چەمپيونى كايل شيفەلتتىڭ، الەم چەمپيوناتىنىڭ كۇمىس مەداليسى، الەم كۋبوگىنىڭ جەڭىمپازى، كانادالىق براندون ونيلءدىڭ،  ەۋروپانىڭ 2 مارتە چەمپيونى، فرانتسۋز جيل ستابلونىڭ،  الەمدىك دەڭگەيدە تانىلعان باسقا دا گيمناسشىلاردىڭ  ۇستازى. تومەندە قازىر اقش-تا تۇراتىن ەدىگە باپكەرمەن اراداعى سۇحباتتى جاريالاپ وتىرمىز.

—اتىڭىزعا سىرتىڭىزدان قانىقپىز. 1988 جىلعى سەۋل وليمپياداسىنىڭ جەڭىمپازى ۆالەري ليۋكيننىڭ جەكە باپكەرىسىز. ساقا، ءسارىتىس جانكۇيەرلەر بولماسا، كەيىنگى جاستار جاعى ءسىزدى بىلە بەرمەيدى. قازاق ەكەنىڭىزدى سپورت جانكۇيەرلەرىنە ءوز اۋزىڭىزدان ايتىپ بەرسەڭىز…

– قازاقپىن! 1952 جىلى 19 قاڭتاردا الماتى وبلىسىنىڭ نارىنقول اۋىلىندا دۇنيەگە كەلدىم. اكەم نۇرماحان جاروۆ 1930 جىلى نارىنقولدا دۇنيە ەسىگىن اشىپ، 1957 جىلى قاپيادا ومىردەن وزدى. انامنىڭ اتى-ءجونى – نۇري سالاۋاتقىزى. اكەم قايتىس بولعان سوڭ الماتىعا، اجەمىزدىڭ قولىنا كوشىپ كەلدىك.

— بالالىق شاق، گيمناستيكاعا دەن قويعان ارمانشىل كۇندەردى كوكەيدە قايتا جاڭعىرتىپ كورسەك.

— 11 جاسىمنان سپورتتىق گيمناستيكامەن شۇعىلداندىم. مەنى گيمناستيكا زالىنا ەرتىپ كەلگەن الەكساندر گەورگيەۆيچ كاليش بولاتىن. سول كىسىنىڭ قول استىندا تەر توككەن كۇندەرىم ءالى كوز الدىمدا. شىنى كەرەك، گيمناسشى رەتىندە بيىك بەلەستەرگە جەتە العان جوقپىن. بىراق باپكەرىمنەن كوپ نارسە ۇيرەندىم. گيمناستيكانىڭ الىپپەسىن كوكەيگە مىقتاپ توقىدىم.

– ەدىگە نۇرماحان ۇلى، ۆالەري ليۋكيندى قالاي جولىقتىردىڭىز؟

– ءالى ەسىمدە، رەسپۋبليكالىق جارىستا جۇقالتاڭ كەلگەن سارى بالا كوزىمە وتتاي باسىلدى. ۆالەرا سول سىندا جەڭىمپاز، جۇلدەگەر بولعان جوق. بىراق ويلى، وجەت قيمىلىمەن مەنى باۋراپ الدى. ءار جاتتىعۋعا جان-تانىمەن بەرىلىپ، ءمىنسىز اتقارۋعا تىرىسادى. كوزىنە قاراسام، وي تۇنىپ تۇر ەكەن. جارىس بىتكەن سوڭ رەسپۋبليكالىق «سپارتاك» ەرىكتى سپورت قوعامىنىڭ توراعاسى ءماجيت ومارعاليەۆقا بارىپ، اقتوبەدە ۆالەرا ليۋكين دەگەن بالا تۇراتىنىن، سول بالادان بولاشاقتا مىقتى گيمناسشى شىعۋى مۇمكىن ەكەنىن ايتىپ، ىسساپارعا جىبەرۋىن ءوتىندىم. ءماجيت اعا قارسى بولعان جوق.

اقتوبەدە ۆالەرانىڭ اتا-اناسىمەن كەزدەستىم. بالانىڭ بولاشاعى الماتىدا ەكەنىن، ەگەر ول كىسىلەر رۇقسات بەرسە، ۆالەرانىڭ ءبىزدىڭ ۇيدە تۇراتىنىن، بالانىڭ بار جاۋاپكەرشىلىگى مەنىڭ موينىمدا بولاتىنىن جەتكىزدىم.  سول كەزدە نەبارى 25-تە ەكەنمىن، ءبىر وتباسىنىڭ 11 جاستاعى الپەشتەگەن بالاسىن قاسىما الۋعا قالاي تاۋەكەل ەتتىم، تۇتاس ءبىر وتباسىنىڭ جاۋاپكەرشىلىگىن  قالاي  عانا  موينىما جۇكتەدىم، دەپ كەيدە وزىمە-ءوزىم سۇراق قويامىن.

1977 جىلدان باستاپ ۆالەري ليۋكين ءبىزدىڭ ۇيدە تۇرا باستادى. انام اس-سۋىن ازىرلەپ، كيىم-كەشەگىن جۋىپ بەردى. مەكتەپكە، مەكتەپتەن كەيىن گيمناستيكا زالىنا بىرگە باراتىنبىز. ۇيگە بىرگە قايتامىز. كۇنىنە 6-7 ساعات تەر توگەتىنبىز. ۆالەرا مەنىڭ جاتتىعۋ جۇيەمە تەز بەيىمدەلدى. جاتتىعۋدىڭ اۋىرلىعىنا مويىعان جوق. تەز كوندىكتى.

– 25 جاسىڭىزدا تاۋەكەلگە بەل بۋىپسىز. جەڭىس، ناتيجە كوپ كۇتتىردى مە؟

– قازاقستان بىرىنشىلىكتەرىندە بىرنەشە مارتە توپ جارعان بىزدەر 1980 جىلى تولياتتيدە وتكەن كەڭەس وداعىنىڭ جاستار چەمپيوناتىنا قاتىستىق. كۇتپەگەن جەردەن ۆالەري ليۋكين كسرو چەمپيونى اتاعىن جەڭىپ الدى. 1981 جىلدان باستاپ ءبىزدى كسرو-نىڭ جاستار قۇراماسىنىڭ وقۋ-جاتتىعۋ جيىنىنا شاقىرا باستادى.

–  سول تۇستا كسرو گيمناسشىلارىنىڭ اتاعىنان ات ۇركۋشى ەدى.  كىلەڭ دارابوز باس  قوسقان كەڭەس وداعىنىڭ ۇلتتىق  قۇراماسىنا cىزدەردى قاي جىلى شاقىردى؟

– 1986 جىلى كسرو ۇلتتىق قۇراماسىنىڭ وقۋ-جاتتىعۋ جيىنىنا قاتىستىق. وسى جيىن سوڭىندا سوۆەت قۇراماسىنىڭ باس باپكەرى لەونيد اركاەۆ: «كەلەسى جيىنعا ەركىن جاتتىعۋدا ءۇش مارتە سالتو جاساۋدى مەڭگەرىپ كەلىڭدەر»، – دەپ تاپسىردى. بۇل – وتە كۇردەلى تاپسىرما ەدى. ءبىزدىڭ باستى قارسىلاسىمىزدىڭ ءبىرى قىتايلىقتاردىڭ وسى جاتتىعۋعا قۇلشىنا كىرىسكەنىن ەستىگەنبىز. كۇن تارتىبىندەگى ەندىگى ماسەلە: حالىقارالىق جارىستا بۇل جاتتىعۋدى كىم ءبىرىنشى ورىندايدى؟ كسرو ما، قىتاي ما؟

1987 جىلعى ەۋروپا چەمپيوناتىندا ليۋكين دۇنيە ءجۇزى بويىنشا ەركىن جاتتىعۋدا ءۇش مارتە سالتونى ءبىرىنشى بولىپ جاساپ، قۇرلىق چەمپيونى اتاندى. بۇل جاتتىعۋ جانە ءبىزدىڭ باسقا دا تىڭ جاڭالىقتارىمىز حالىقارالىق ەرەجەلەر كودەكسىنە «Liukin» ەلەمەنتى بولىپ تىركەلدى. سول چەمپيوناتتا ۆالەري 5 التىن، 1 كۇمىس، 1 قولا مەدالگە يە بولىپ، ەۋروپانىڭ ءابسوليۋتتى چەمپيونى اتاعىنا قول جەتكىزدى.

1987 جىلى ۆالەري كسرو چەمپيوناتىندا كوپسايىستا جەكە-دارا شىقتى. الەمگە ايگىلى دميتري بيلوزەرچەۆ، ۆالەنتين موگيلنىي، يۋري كورولەۆ سەكىلدى مىقتىلار مەنىڭ شاكىرتىمە جول بەرۋگە ءماجبۇر بولدى. وسى جەردە ۆالەرانىڭ باستى قارسىلاستارىنا توقتالا كەتەيىن: دميتري بيلوزەرچەۆ  1983،1987 جىلدارداعى ، ال يۋري كورولەۆ 1981،1985 جىلدارداعى الەمنىڭ ءابسوليۋتتى چەمپيوندارى.

سول جىلى روتتەردامداعى الەم چەمپيوناتىنا ۆالەري كسرو قۇراماسىنىڭ كوشباسشىسى بولىپ باردى.  ەرتەڭ جارىس دەگەن كۇنى جاتتىعۋ زالىندا ءبىراز تەر توكتىك. جاتتىعۋ سوڭىندا ۆالەرا «تسۋكاحارا» ەلەمەنتىن ەكى رەت جاساپ، «ۇستاز، تاعى ءبىر سەكىرسەم قالاي بولادى؟»،- دەدى. قارسى بولعان جوقپىن. «تسۋكاحارا» ادىسىمەن سەكىرگەن ۆالەرا دىك ەتىپ تۇسكەن جەرىندە تۇرىپ قالدى. ويىمدا ەشتەڭە جوق، «ۆالەرا نەعىپ تۇرسىڭ، كەشكى اسقا بارايىق»، دەدىم. «جارىسقا قاتىسا الار ما ەكەنمىن؟»، — دەدى ۆالەرا بارىنشا سابىر ساقتاپ. «ءجۇر، كەتتىك»، — دەدىم ءالى دە ەشتەڭەگە تۇسىنبەي. «جۇرە المايمىن». اياعىنا قاراسام، توبىعى كوز الدىمدا بۇلتيىپ ءىسىپ شىعا كەلدى. ماڭدايعا جازىلعان بەينەتتەن قالاي قاشىپ قۇتىلاسىڭ. روتتەردامدا وتكەن الەم چەمپيوناتىندا ليۋكين جاراقاتىنا قاراماي، 2  التىن، 1 كۇمىس مەدالدى جەڭىپ الدى.

سەۋل وليمپياداسىندا ۆالەريگە بۇيىرعانى — 2 التىن، 2 كۇمىس مەدال.

— ەدىگە اعا، ەگەر سىزدەر ەركىن جاتتىعۋداعى ءۇش مارتە سالتونى مەڭگەرمەگەندە ۇلتتىق قۇراماعا تابان تىرەپ، ورنىعۋ مۇمكىن بە ەدى؟

— وقۋ-جاتتىعۋ جيىندارىنا شاقىرۋى مۇمكىن، بىراق ايتۋلى باسەكەلەرگە بارا الماس ەدىك. قۇراما ساپىندا 8-10 جىل ۇزدىكسىز تەر توگىپ، وليمپيادا ويىندارى مەن الەم چەمپيوناتىنا جولى تۇسپەگەن ماماندار مەن سپورتشىلار  از بولعان جوق. مىسالى، ليۋكين ەكەۋمىز كسرو قۇراماسىنىڭ ساپىندا 10 جىل تەر توكتىك. ءبىر اپتا — ۇيدە، ءۇش اپتا – ماسكەۋدەگى كسرو قۇراماسىنىڭ وقۋ-جاتتىعۋ جيىنىندا. بالا-شاعاسى بار ادام ءۇشىن تابانداتقان 10 جىل بويى وسىلاي بەينەت كەشۋ وڭاي ما.

ءبىز جاڭالىق جاعىنان ەركىن جاتتىعۋداعى ءۇش مارتە سالتومەن عانا شەكتەلگەن جوقپىز. الەمدە، كەڭەس وداعىندا ەشكىم جاساماعان بىرنەشە ەلەمەنتتەرىمىز بولدى. سول ادىستەردىڭ ءبىرى — بەلدەمەدە (تۋرنيك) 360 گرادۋس بۇرىلىسپەن العا بۇگىلىپ جاسايتىن سالتو. بۇل ءادىستى دە دۇنيە جۇزىندە ءبىز ءبىرىنشى بولىپ مەڭگەردىك. حالىقارالىق ەرەجەلەر كودەكسىندەگى «Liykin» ەلەمەنتىنىڭ قۇرامىنا بۇل سالتو دا ەندى.

– باپكەرلىك كاسىپتى عالىمدىق دارەجەگە كوتەرىپسىز، اعا. ەگەر ءسىزدىڭ شىعارماشىلىق قۋاتى مول، تەرەڭ ىزدەنىسىڭىز بولماعاندا، ليۋكيننىڭ الەمدىك گيمناستيكا تاريحىنداعى ەڭ ۇزدىك گيمناسشىنىڭ ءبىرى بولۋى ەكىتالاي ەدى. قازاقتىڭ عانا ەمەس، بۇكىل سپورتتىق گيمناستيكانىڭ باپكەرلىك مەكتەبىن جاڭا ساتى، سونى بەلەسكە جەتكىزىپسىز. اقيقاتىنا كەلسەك، كسرو قۇراماسى ءسىز ءۇشىن دە شىڭدالۋ، ىزدەنىس مەكتەبى بولدى ەمەس پە… 

– ماعان «كسرو قۇراماسىنىڭ ساپىنداعى جىلدارىڭىز سىزگە قانداي پايدا بەردى؟»، دەگەن ساۋالدى ءجيى قويادى. كەڭەس وداعى قۇراماسىنداعى 10 جىل مەنى ەڭ الدىمەن توزىمدىلىككە باۋلىدى.  كۇندەلىكتى ءۇش مارتە جاتتىعۋ، بەلگىلى ءبىر ءادىس-ءتاسىلدى كۇن سايىن بىرنەشە رەت قايتالايسىڭ. ءاربىر ءادىس-ءتاسىلدى كوزدى جۇمىپ جاسايتىن دەڭگەيگە جەتۋىڭ كەرەك. ال توسىن قيمىل، تىڭ جاتتىعۋلاردى ۇيدە تۇزەسىڭ، ۇيدە ۇشتايسىڭ. كسرو قۇراماسىندا شىعارماشىلىق ىزدەنىسكە ۋاقىت جوق. سەبەبى، ۇلتتىق قۇرامانىڭ جيىنىنا كۇش-قۋاتى تولىسقان، تەحنيكالىق شەبەرلىگى جەتىلگەن، جۇيكەسى بەرىك، وزىندىك قولتاڭباسى بار سپورتشىلار عانا ىرىكتەلىپ شاقىرىلاتىن. توق ەتەرى، ۇلتتىق قۇراما بىلگەنىڭدى الەمدىك دەڭگەيدە جەتىلدىرىپ، كەم-كەتىگىڭدى جونىپ، تۇزەيتىن مىقتى مەحانيزم بولدى.

ۆالەرا ەكەۋمىز كسرو قۇراماسىنىڭ بار بەينەتىنە توزدىك، جۇيكەنى جۇندەي تۇتكەن نەبىر پەندەشىلىكتەرگە، قيىنشىلىقتارعا مويىمادىق. قۇرامادا باسقا وداقتاس رەسپۋبليكا سپورتشىلارىنا قاراعاندا رەسەيلىكتەردىڭ دەسى باسىم بولدى. ۇلتتىق قۇراماعا تابان تىرەۋىڭ ءۇشىن رەسەيلىك سپورتشىدان وق بويى الدا تۇرۋىڭ كەرەك. رەسەيلىكتەرگە بەرىلگەن بۇل ارتىقشىلىق ءبىزدى قاتتى قامشىلادى.   نامىس ءۇشىن  ايانبادىق. ءبىر ءسات كەرى شەگىنگەن جوقپىز

بىردە ول مەنى ءوزى تۇراتىن داللاس (اقش) قالاسىنا جارىسقا شاقىردى. دۇنيەنىڭ ءار قيىرىنان جينالعان 200 ادامدىق داستارحان ۇستىندە «مەنىڭ قۇدايدان كەيىنگى سىيلايتىن ءبىر ادامىم بار. ول – باپكەرىم ەدىگە جاروۆ»، دەدى. ۇستاز ءۇشىن بۇدان اسقان باقىت بولا ما؟!

– ەدىگە اعا، ەندى سەۋل وليمپياداسىنان كەيىنگى باپكەرلىك بەلەسىڭىز تۋرالى ايتساڭىز.

– سەۋل وليمپياداسىنان كەيىن فرانتسيا ماماندارى قولقا سالدى. 1990 جىلى وتباسىممەن وسى ەلگە كوشتىم. فرانتسيانىڭ ۇلتتىق قۇراماسىن باپتادىم. ءبۇتىن ءبىر مەملەكەتتىڭ گيمناستيكاسىن ورگە سۇيرەۋ ءۇشىن تابانداتقان ون جىل ارپالىستىم. ەڭبەگىم ەش كەتكەن جوق. 1995 جىلى شاكىرتىم جيل ستابلو جەكە جاتتىعۋدا ەۋروپانىڭ 2 دۇركىن چەمپيونى اتانىپ، كوپسايىستا كۇمىس جۇلدەگە قول جەتكىزدى. تاعى ءبىر شاكىرتىم 1997 جىلى فرانتسيا چەمپيوناتىندا توپ جاردى. فرانتسيانىڭ جاستار قۇراماسىنا ءۇش شاكىرتىم ەندى. بىراق جاۋاپتى باسەكەلەر كەزىندە ۇلتتىق كەمسىتۋشىلىكتى كوپ كوردىم. وقۋ-جاتتىعۋدا قۇرامانىڭ بار بەينەتىن كوتەرەسىڭ، ال جارىس الاڭىنا شاكىرتتەرىڭمەن بىرگە شىعۋعا حاقىڭ جوق.   شاكىرتىڭنىڭ جارىستاعى ونەرىن  باپكەر بولمەسىندەگى تەلەديداردان نەمەسە تريبۋنادان تاماشالايسىڭ. مۇنداي كەمسىتۋشىلىككە قاشانعى توزەسىڭ. 2000 جىلى كاناداعا قونىس اۋداردىم.

مەن بارعان تۇستا كانادا گيمناستيكاسىنىڭ جاعدايى ءماز ەمەس ەدى.   1999 جىلعى الەم چەمپيوناتىندا ەلدىڭ ۇلتتىق قۇراماسى 18-ورىنعا يە بولسا، 2001 جىلى 12-ورىنعا كوتەرىلدى. 2003 جىلعى الەم چەمپيوناتىندا كانادا گيمناسشىلارى تاريحتا ءبىرىنشى رەت كوماندالىق 5-ورىنعا تابان تىرەدى.

كانادا گيمناسشىلارى 1976 جىلدان كەيىن وليمپيادا ويىندارىنا تولىق قۇراممەن 2004 جىلى، 28 جىل ۇزىلىستەن سوڭ ءبىر-اق قاتىستى. افينى وليمپياداسىندا كانادالىق كايل شيفەلت ەركىن جاتتىعۋدا وليمپيادا چەمپيونى اتاعىن جەڭىپ الدى. شيفەلتكە دەيىن كانادا تاريحىندا گيمناستيكادان وليمپيادا چەمپيونى بولماعان ەكەن.

2005 جىلى براندون ونيل الەم چەمپيوناتىنىڭ كۇمىس جۇلدەگەرى اتاندى. بۇل جىگىت ەكى رەت الەم كۋبوگىن جەڭىپ الدى.

– ەندى اڭگىمە ارناسىن حالىقارالىق گيمناستيكا فەدەراتسياسىمەن قارىم-قاتىناسىڭىزعا قاراي بۇرساق.

– 1991 جىلى حالىقارالىق گيمناستيكا فەدەراتسياسى (حگف) باپكەرلەردىڭ ءبىلىمىن كوتەرۋ اكادەمياسىن اشتى. اكادەمياعا تەحنيكالىق ەكسپەرت تاڭداۋ ءۇشىن حگف — اقش، جاپونيا، رەسەي، انگليا، يتاليا، رۋمىنيا، ۋكراينا، قىتاي ت.ب. مەملەكەتتەردەن بىلىكتى دەگەن مامانداردى شاقىرىپ، ەمتيحان الدى. سول ەمتيحاننىڭ قورىتىندىسى بويىنشا مەن ۇزدىك شىعىپ، اكادەميانىڭ ەكسپەرتى قىزمەتىنە قابىلداندىم.1999 جىلدان باستاپ جەر شارىنىڭ ءار تۇكپىرىندە اعىلشىن، فرانتسۋز، ورىس تىلدەرىندە  لەكتسيا وقىدىم.

2005 جىلى حگف پرەزيدەنتى بريۋنو گراندي فەدەراتسياسىنىڭ تەحنيكالىق كوميتەتىنە مۇشەلىككە تالاسۋعا كەڭەس بەردى. ءسويتىپ، 2008 جىلى حگف-ءنىڭ حەلسينكيدە وتكەن كونگرەسىندە كانادانىڭ اتىنان سايلاۋعا ءتۇسىپ، حگف ەرلەر تەحنيكالىق كوميتەتىنىڭ 6 مۇشەسىنىڭ ءبىرى بولىپ شىعا كەلدىم.

– ءسىزدىڭ حگف-ءنىڭ باس ەكسپەرتى ءارى تەحنيكالىق كوميتەت مۇشەسى بولۋىڭىز — قازاق سپورتى تاريحىنداعى سونى قادام. ال قازاق باپكەرىنىڭ دۇنيەجۇزىلىك فەدەراتسياسىنىڭ بەلدى مۇشەسى بولۋى، جەر شارىن ارالاپ، ءدارىس وقۋى – بارشا الاشتىڭ ابىرويى. قايدا جۇرسەڭىز دە امان بولىڭىز.

–  تۋعان ەل جاتسام دا، تۇرسام دا ەسىمنەن شىقپايدى. تاسباۋىر بولىپ كەتتى دەمەڭىزدەر، قازاق ەكەنىمدى ءبىر ءسات جادىمنان شىعارعان ەمەسپىن. قازاق بوپ تۋدىم، قازاق بولىپ قالا بەرەمىن.

 

قىدىربەك رىسبەك

ەدىگە جاروۆ

نۇرماحان اكە، كىشكەنتاي ەدىگە، سالاۋات انا

ەدىگە باپكەر جانە شاكىرتى، وليمپيادا ويىندارىنىڭ 2 دۇركىن جەڭىمپازى، الەمنىڭ بىرنەشە مارتە چەمپيونى ۆالەري ليۋكين

ەدىگە جاروۆتىڭ شاكىرتى – وليمپيادا چەمپيونى، كانادالىق كەيلي شيفەلت