SportPress.kz Qazaqstan sport jańalyqtary
Edige Nurmahanuly – sporttyq gımnastıkadan Keńes Odaǵynyń eńbek sińirgen jattyqtyrýshysy, Halyqaralyq gımnastıka federaııasy erler tehnıkalyq komıtetiniń múshesi, 1988 jylǵy Seýl olımpıadasynyń 2 dúrkin jeńimpazy, álemniń birneshe márte chempıony Valerıı Lıýkın men Kanada tarıhyndaǵy gımnastıkadan tuńǵysh Olımpıada chempıony Kaıl Shıfelttiń, álem chempıonatynyń kúmis medalısi, Álem kýbogynyń jeńimpazy, kanadalyq Brandon Onıldiń, Eýropanyń 2 márte chempıony, franýz Jıl Stablonyń, álemdik deńgeıde tanylǵan basqa da gımnasshylardyń ustazy. Tómende qazir AQSh-ta turatyn Edige bapkermen aradaǵy suhbatty jarııalap otyrmyz.
—Atyńyzǵa syrtyńyzdan qanyqpyz. 1988 jylǵy Seýl olımpıadasynyń jeńimpazy Valerıı Lıýkınniń jeke bapkerisiz. Saqa, sarytis jankúıerler bolmasa, keıingi jastar jaǵy sizdi bile bermeıdi. Qazaq ekenińizdi sport jankúıerlerine óz aýzyńyzdan aıtyp berseńiz…
– Qazaqpyn! 1952 jyly 19 qańtarda Almaty oblysynyń Narynqol aýylynda dúnıege keldim. Ákem Nurmahan Jarov 1930 jyly Narynqolda dúnıe esigin ashyp, 1957 jyly qapııada ómirden ozdy. Anamnyń aty-jóni – Nurı Salaýatqyzy. Ákem qaıtys bolǵan soń Almatyǵa, ájemizdiń qolyna kóship keldik.
— Balalyq shaq, gımnastıkaǵa den qoıǵan armanshyl kúnderdi kókeıde qaıta jańǵyrtyp kórsek.
— 11 jasymnan sporttyq gımnastıkamen shuǵyldandym. Meni gımnastıka zalyna ertip kelgen Aleksandr Georgıevıch Kalısh bolatyn. Sol kisiniń qol astynda ter tókken kúnderim áli kóz aldymda. Shyny kerek, gımnasshy retinde bıik belesterge jete alǵan joqpyn. Biraq bapkerimnen kóp nárse úırendim. Gımnastıkanyń álippesin kókeıge myqtap toqydym.
– Edige Nurmahanuly, Valerıı Lıýkındi qalaı jolyqtyrdyńyz?
– Áli esimde, respýblıkalyq jarysta juqaltań kelgen sary bala kózime ottaı basyldy. Valera sol synda jeńimpaz, júldeger bolǵan joq. Biraq oıly, ójet qımylymen meni baýrap aldy. Ár jattyǵýǵa jan-tánimen berilip, minsiz atqarýǵa tyrysady. Kózine qarasam, oı tunyp tur eken. Jarys bitken soń respýblıkalyq «Spartak» erikti sport qoǵamynyń tóraǵasy Májıt Omarǵalıevqa baryp, Aqtóbede Valera Lıýkın degen bala turatynyn, sol baladan bolashaqta myqty gımnasshy shyǵýy múmkin ekenin aıtyp, issaparǵa jiberýin ótindim. Májıt aǵa qarsy bolǵan joq.
Aqtóbede Valeranyń ata-anasymen kezdestim. Balanyń bolashaǵy Almatyda ekenin, eger ol kisiler ruqsat berse, Valeranyń bizdiń úıde turatynyn, balanyń bar jaýapkershiligi meniń moınymda bolatynyn jetkizdim. Sol kezde nebary 25-te ekenmin, bir otbasynyń 11 jastaǵy álpeshtegen balasyn qasyma alýǵa qalaı táýekel ettim, tutas bir otbasynyń jaýapkershiligin qalaı ǵana moınyma júktedim, dep keıde ózime-ózim suraq qoıamyn.
1977 jyldan bastap Valerıı Lıýkın bizdiń úıde tura bastady. Anam as-sýyn ázirlep, kıim-keshegin jýyp berdi. Mektepke, mektepten keıin gımnastıka zalyna birge baratynbyz. Úıge birge qaıtamyz. Kúnine 6-7 saǵat ter tógetinbiz. Valera meniń jattyǵý júıeme tez beıimdeldi. Jattyǵýdyń aýyrlyǵyna moıyǵan joq. Tez kóndikti.
– 25 jasyńyzda táýekelge bel býypsyz. Jeńis, nátıje kóp kúttirdi me?
– Qazaqstan birinshilikterinde birneshe márte top jarǵan bizder 1980 jyly Tolıattıde ótken Keńes odaǵynyń jastar chempıonatyna qatystyq. Kútpegen jerden Valerıı Lıýkın KSRO chempıony ataǵyn jeńip aldy. 1981 jyldan bastap bizdi KSRO-nyń jastar quramasynyń oqý-jattyǵý jıynyna shaqyra bastady.
– Sol tusta KSRO gımnasshylarynyń ataǵynan at úrkýshi edi. Kileń daraboz bas qosqan Keńes odaǵynyń ulttyq quramasyna cizderdi qaı jyly shaqyrdy?
– 1986 jyly KSRO ulttyq quramasynyń oqý-jattyǵý jıynyna qatystyq. Osy jıyn sońynda sovet quramasynyń bas bapkeri Leonıd Arkaev: «Kelesi jıynǵa erkin jattyǵýda úsh márte salto jasaýdy meńgerip kelińder», – dep tapsyrdy. Bul – óte kúrdeli tapsyrma edi. Bizdiń basty qarsylasymyzdyń biri qytaılyqtardyń osy jattyǵýǵa qulshyna kiriskenin estigenbiz. Kún tártibindegi endigi másele: halyqaralyq jarysta bul jattyǵýdy kim birinshi oryndaıdy? KSRO ma, Qytaı ma?
1987 jylǵy Eýropa chempıonatynda Lıýkın dúnıe júzi boıynsha erkin jattyǵýda úsh márte saltony birinshi bolyp jasap, qurlyq chempıony atandy. Bul jattyǵý jáne bizdiń basqa da tyń jańalyqtarymyz halyqaralyq erejeler kodeksine «Liukin» elementi bolyp tirkeldi. Sol chempıonatta Valerıı 5 altyn, 1 kúmis, 1 qola medalge ıe bolyp, Eýropanyń absolıýtti chempıony ataǵyna qol jetkizdi.
1987 jyly Valerıı KSRO chempıonatynda kópsaıysta jeke-dara shyqty. Álemge áıgili Dmıtrıı Bılozerchev, Valentın Mogılnyı, Iýrıı Korolev sekildi myqtylar meniń shákirtime jol berýge májbúr boldy. Osy jerde Valeranyń basty qarsylastaryna toqtala keteıin: Dmıtrıı Bılozerchev 1983,1987 jyldardaǵy , al Iýrıı Korolev 1981,1985 jyldardaǵy álemniń absolıýtti chempıondary.
Sol jyly Rotterdamdaǵy álem chempıonatyna Valerıı KSRO quramasynyń kóshbasshysy bolyp bardy. Erteń jarys degen kúni jattyǵý zalynda biraz ter tóktik. Jattyǵý sońynda Valera «ýkahara» elementin eki ret jasap, «Ustaz, taǵy bir sekirsem qalaı bolady?»,- dedi. Qarsy bolǵan joqpyn. «ýkahara» ádisimen sekirgen Valera dik etip túsken jerinde turyp qaldy. Oıymda eshteńe joq, «Valera neǵyp tursyń, keshki asqa baraıyq», dedim. «Jarysqa qatysa alar ma ekenmin?», — dedi Valera barynsha sabyr saqtap. «Júr, kettik», — dedim áli de eshteńege túsinbeı. «Júre almaımyn». Aıaǵyna qarasam, tobyǵy kóz aldymda bultıyp isip shyǵa keldi. Mańdaıǵa jazylǵan beınetten qalaı qashyp qutylasyń. Rotterdamda ótken álem chempıonatynda Lıýkın jaraqatyna qaramaı, 2 altyn, 1 kúmis medaldi jeńip aldy.
Seýl olımpıadasynda Valerııge buıyrǵany — 2 altyn, 2 kúmis medal.
— Edige aǵa, eger sizder erkin jattyǵýdaǵy úsh márte saltony meńgermegende ulttyq quramaǵa taban tirep, ornyǵý múmkin be edi?
— Oqý-jattyǵý jıyndaryna shaqyrýy múmkin, biraq aıtýly básekelerge bara almas edik. Qurama sapynda 8-10 jyl úzdiksiz ter tógip, Olımpıada oıyndary men álem chempıonatyna joly túspegen mamandar men sportshylar az bolǵan joq. Mysaly, Lıýkın ekeýmiz KSRO quramasynyń sapynda 10 jyl ter tóktik. Bir apta — úıde, úsh apta – Máskeýdegi KSRO quramasynyń oqý-jattyǵý jıynynda. Bala-shaǵasy bar adam úshin tabandatqan 10 jyl boıy osylaı beınet keshý ońaı ma.
Biz jańalyq jaǵynan erkin jattyǵýdaǵy úsh márte saltomen ǵana shektelgen joqpyz. Álemde, Keńes odaǵynda eshkim jasamaǵan birneshe elementterimiz boldy. Sol ádisterdiń biri — beldemede (týrnık) 360 gradýs burylyspen alǵa búgilip jasaıtyn salto. Bul ádisti de dúnıe júzinde biz birinshi bolyp meńgerdik. Halyqaralyq erejeler kodeksindegi «Liykin» elementiniń quramyna bul salto da endi.
– Bapkerlik kásipti ǵalymdyq dárejege kóteripsiz, aǵa. Eger sizdiń shyǵarmashylyq qýaty mol, tereń izdenisińiz bolmaǵanda, Lıýkınniń álemdik gımnastıka tarıhyndaǵy eń úzdik gımnasshynyń biri bolýy ekitalaı edi. Qazaqtyń ǵana emes, búkil sporttyq gımnastıkanyń bapkerlik mektebin jańa saty, sony beleske jetkizipsiz. Aqıqatyna kelsek, KSRO quramasy siz úshin de shyńdalý, izdenis mektebi boldy emes pe…
– Maǵan «KSRO quramasynyń sapyndaǵy jyldaryńyz sizge qandaı paıda berdi?», degen saýaldy jıi qoıady. Keńes odaǵy quramasyndaǵy 10 jyl meni eń aldymen tózimdilikke baýlydy. Kúndelikti úsh márte jattyǵý, belgili bir ádis-tásildi kún saıyn birneshe ret qaıtalaısyń. Árbir ádis-tásildi kózdi jumyp jasaıtyn deńgeıge jetýiń kerek. Al tosyn qımyl, tyń jattyǵýlardy úıde túzesiń, úıde ushtaısyń. KSRO quramasynda shyǵarmashylyq izdeniske ýaqyt joq. Sebebi, ulttyq quramanyń jıynyna kúsh-qýaty tolysqan, tehnıkalyq sheberligi jetilgen, júıkesi berik, ózindik qoltańbasy bar sportshylar ǵana iriktelip shaqyrylatyn. Toq eteri, ulttyq qurama bilgenińdi álemdik deńgeıde jetildirip, kem-ketigińdi jonyp, túzeıtin myqty mehanızm boldy.
Valera ekeýmiz KSRO quramasynyń bar beınetine tózdik, júıkeni júndeı tútken nebir pendeshilikterge, qıynshylyqtarǵa moıymadyq. Quramada basqa odaqtas respýblıka sportshylaryna qaraǵanda reseılikterdiń desi basym boldy. Ulttyq quramaǵa taban tireýiń úshin reseılik sportshydan oq boıy alda turýyń kerek. Reseılikterge berilgen bul artyqshylyq bizdi qatty qamshylady. Namys úshin aıanbadyq. Bir sát keri shegingen joqpyz
Birde ol meni ózi turatyn Dallas (AQSh) qalasyna jarysqa shaqyrdy. Dúnıeniń ár qıyrynan jınalǵan 200 adamdyq dastarhan ústinde «Meniń qudaıdan keıingi syılaıtyn bir adamym bar. Ol – bapkerim Edige Jarov», dedi. Ustaz úshin budan asqan baqyt bola ma?!
– Edige aǵa, endi Seýl olımpıadasynan keıingi bapkerlik belesińiz týraly aıtsańyz.
– Seýl olımpıadasynan keıin Franııa mamandary qolqa saldy. 1990 jyly otbasymmen osy elge kóshtim. Franııanyń ulttyq quramasyn baptadym. Bútin bir memlekettiń gımnastıkasyn órge súıreý úshin tabandatqan on jyl arpalystym. Eńbegim esh ketken joq. 1995 jyly shákirtim Jıl Stablo jeke jattyǵýda Eýropanyń 2 dúrkin chempıony atanyp, kópsaıysta kúmis júldege qol jetkizdi. Taǵy bir shákirtim 1997 jyly Franııa chempıonatynda top jardy. Franııanyń jastar quramasyna úsh shákirtim endi. Biraq jaýapty básekeler kezinde ulttyq kemsitýshilikti kóp kórdim. Oqý-jattyǵýda quramanyń bar beınetin kóteresiń, al jarys alańyna shákirtterińmen birge shyǵýǵa haqyń joq. Shákirtińniń jarystaǵy ónerin bapker bólmesindegi teledıdardan nemese trıbýnadan tamashalaısyń. Mundaı kemsitýshilikke qashanǵy tózesiń. 2000 jyly Kanadaǵa qonys aýdardym.
Men barǵan tusta Kanada gımnastıkasynyń jaǵdaıy máz emes edi. 1999 jylǵy álem chempıonatynda eldiń ulttyq quramasy 18-orynǵa ıe bolsa, 2001 jyly 12-orynǵa kóterildi. 2003 jylǵy álem chempıonatynda Kanada gımnasshylary tarıhta birinshi ret komandalyq 5-orynǵa taban tiredi.
Kanada gımnasshylary 1976 jyldan keıin Olımpıada oıyndaryna tolyq qurammen 2004 jyly, 28 jyl úzilisten soń bir-aq qatysty. Afıny olımpıadasynda kanadalyq Kaıl Shıfelt erkin jattyǵýda Olımpıada chempıony ataǵyn jeńip aldy. Shıfeltke deıin Kanada tarıhynda gımnastıkadan Olımpıada chempıony bolmaǵan eken.
2005 jyly Brandon Onıl álem chempıonatynyń kúmis júldegeri atandy. Bul jigit eki ret Álem kýbogyn jeńip aldy.
– Endi áńgime arnasyn Halyqaralyq gımnastıka federaııasymen qarym-qatynasyńyzǵa qaraı bursaq.
– 1991 jyly Halyqaralyq gımnastıka federaııasy (HGF) bapkerlerdiń bilimin kóterý akademııasyn ashty. Akademııaǵa tehnıkalyq ekspert tańdaý úshin HGF — AQSh, Japonııa, Reseı, Anglııa, Italııa, Rýmynııa, Ýkraına, Qytaı t.b. memleketterden bilikti degen mamandardy shaqyryp, emtıhan aldy. Sol emtıhannyń qorytyndysy boıynsha men úzdik shyǵyp, akademııanyń eksperti qyzmetine qabyldandym.1999 jyldan bastap jer sharynyń ár túkpirinde aǵylshyn, franýz, orys tilderinde lekııa oqydym.
2005 jyly HGF prezıdenti Brıýno Grandı federaııasynyń tehnıkalyq komıtetine múshelikke talasýǵa keńes berdi. Sóıtip, 2008 jyly HGF-niń Helsınkıde ótken kongresinde Kanadanyń atynan saılaýǵa túsip, HGF erler tehnıkalyq komıtetiniń 6 múshesiniń biri bolyp shyǵa keldim.
– Sizdiń HGF-niń bas eksperti ári tehnıkalyq komıtet múshesi bolýyńyz — qazaq sporty tarıhyndaǵy sony qadam. Al qazaq bapkeriniń dúnıejúzilik federaııasynyń beldi múshesi bolýy, jer sharyn aralap, dáris oqýy – barsha alashtyń abyroıy. Qaıda júrseńiz de aman bolyńyz.
– Týǵan el jatsam da, tursam da esimnen shyqpaıdy. Tasbaýyr bolyp ketti demeńizder, qazaq ekenimdi bir sát jadymnan shyǵarǵan emespin. Qazaq bop týdym, qazaq bolyp qala beremin.
Qydyrbek RYSBEK
Edige Jarov
Nurmahan áke, kishkentaı Edige, Salaýat ana
Edige bapker jáne shákirti, Olımpıada oıyndarynyń 2 dúrkin jeńimpazy, álemniń birneshe márte chempıony Valerıı Lıýkın
Edige Jarovtyń shákirti – Olımpıada chempıony, kanadalyq Keılı Shıfelt
