Álemdik deńgeıdegi qazaq bapkeri: Oktıabr Jarylqapov

Oktıabr Qydyrbaıuly qazaq voleıbolynyń negizin qalaǵan kórnekti sport qaıratkeri. Keńes odaǵynyń eńbek sińirgen jattyqtyrýshysy ataǵyna ıe bolǵan birinshi qazaq mamany (1965 j.) Álem chempıonatynyń qola júldegeri,  Eýropa chempıony Jánibek Saýranbaevtyń, KSRO stýdentter quramasynyń bas bapkeri, KSRO-nyń eńbek sińirgen jattyqtyrýshysy Zańǵar Járkeshevtiń, Almatynyń ADK komandasynyń uzaq jyl bas bapkeri bolǵan Jumash Mahmutovtyń, Almatynyń «Býrevestnık» komandasynyń treneri bolǵan Marat Mádenovtiń t.b. ataqty voleıboshylardyń ustazy. 1968 jyly  Oktıabr Jarylqapovtyń eki birdeı shákirti Valerıı Kravchenko men Oleg Antropov Olımpıada chempıondary atandy. Oktıabr Qydyrbaıuly kezinde  Keńes odaǵynyń chempıony atanyp, Eýropa  chempıondarynyń kýbogyn 2 ret jeńip alǵan Almatynyń «Býrevestnık» komandasynyń bas jattyqtyrýshysy boldy.

Qazaq voleıboly dese, eń aldymen Oktıabr Jarylqapov esimi eske túsedi. Shirkin, Oktıabr aǵa! Alla Taǵala alash jurtyna syılaǵan birtýar azamat! Bizdiń ulttyń basyna náýbet tóngen otyz birde dúnıege kelipti. Biraq rýhy azat, jany jaısań bolypty. Tasmańdaı kezeńde týsa da, halqynyń namysyn joqtaýdan taıynbaǵan eken. Sol tusta bizdiń ult úshin tym tańsyq, Eýropa talasa oınaǵan voleıboldy aınalasy on-bes jylda Almatynyń tórine,  qazaqtyń júregine jetkizgen daraboz aǵataıym kózin kórmesem de, janyma tym jaqyn. Iá, qamshynyń sabyndaı qysqa merzimde Almatyny álemdik  voleıboldyń  qaınaǵan qazanyna aınaldyrý Jarylqapovtaı  jampozdyń ǵana qolynan keldi. Keı-keıde Oktıabr aǵany júregim syzdap, kádimgideı saǵynamyn. Nege deısizder ǵoı, sebebi, ol kisi týǵan jurtyn shynaıy súıdi, ultynyń ıyǵyna qylshyq juqtyrǵysy kelmegen kúıi  dúnıeden ozdy.

Bul shańyraqtyń qazany tań bozynan tún ortasyna deıin ottan túspeıdi eken. Áýeli qatardaǵy jattyqtyrýshy, uzamaı bas jattyqtyrýshy, keıin respýblıka sport komıteti tóraǵasynyń orynbasary bolǵan Oktıabr Qydyrbaıuly aq ter, kók ter jattyǵýdan keıin nemese alqaly jıyndardan soń top jigitti ertip keledi, deıdi Dılıara apam. Biraz qýatyn voleıbol alańynda sarqyǵan qaraǵaıdaı azamattar úıme tabaq etińdi bir asaǵannan qaldyra  ma. Muny esep qylatyn Oktıabr joq, kelesi joly top oıynshynyń ortasynda jadyraı kúlip taǵy jetedi.

Al Oktıabr aǵam Almatynyń kóshesine jaıaý shyqsa, dittegen jerine ýaqytynda jetýi muń bolady eken. Jarylqapovtyń shákirti, KSRO halyqtary spartakıadasynyń júldegeri Valerıı Kassın  myna bir oqıǵany sondaı bir áserli kúıde baıandap berdi: «Qazirgi Abaı men Dostyq kósheleriniń qıylysynan Raıymbek kóshesine qaraı júrip kelemiz. Keı kúnderi tez jetýshi edik. Bul joly Oktıabrdiń tileýlesteri birinen soń biri ushyrasyp, ustazdy bógeı berdi. Oktıabr Qydyrbaıuly kisi kóńilin qaldyrmaıtyn sondaı aqkóńil jan. Sodan jaıshylyqta ári ketse, qyryq mınýtta baratyn jerge eki saǵatta áreń jettik».

Endi Jarylqapovtyń taǵy bir shákirti Maıdan Ábishevtiń esteligine nazar salaıyq: –  Ol ýaqytta Máskeýdiń SKA komandasynyń túkirigi jerge túspeı turǵan edi. Jer-jerden jınalǵan kileń keýdeli, jaýynger jigitter. Anaý-mynaýdy mensinbeıdi. Olar alańda keıbir odaqtas respýblıkalardyń komandalarymen qoldarynyń ushyn ǵana sozyp, zorǵa amandasady. Al Oktıabr aǵanyń tóbesi kóringennen máskeýlik voleıbolshylar aldynan júgirip shyǵyp, talasa-tarmasa sálem beretin.

– Batyrlyǵyn da kózimmen kórdim. Men ol kezde oqýshymyn. Birde Moskvaǵa jarysqa bardyq. Oktıabr aǵa meni «taksı usta» dep jumsady. Júgirgen boıda bir taksı júrgizýshimen kelisip, qaıtyp keldim. Al, Oktıabr aǵa kelgende tórt orys jigiti bizdiń taksıge  kezeksiz minbekshi bolyp jatqan. Ol kisi birden: – Jigitter jaqsylyqpen ketińder. Áıtpese, sender meniń bir qaqqanymnan qalmaısyńdar. Ketińder, – dep tistenip turyp, zekip qalyp edi, álgiler kólikten tústi de jylystap taıyp otyrdy.  Negizinde ol kiside qorqý degen múlde joq edi. Oktıabr aǵanyń tulǵasyndaǵy bir erekshelik – qoly óte uzyn edi. Onyń qoly kádimgideı tizesine jetip turatyn. Alaqany meniń alaqanymnyń ekeýindeı. Birde aýyr salmaqty ataqty boksshyǵa: «Sen myqtymyn deme, qansha myqty bolsań da meniń judyryǵyma shydamaısyń, – degeni bar. Álgi dáý ne aıtaryn bilmeı, sasyp qaldy.

1960 jyly Oktıabr Jarylqapov Qazaq eli voleıbolshylarynan  birinshi bolyp, Keńes  odaǵynyń  eń tańdaýly 24 voleıbolshysynyń qatarynan oryn tepti.   Bul degenińiz  sol  tustaǵy Qazaqstan voleıboly úshin teńdesi joq tabys bolatyn.

1962 jyly Oktıabr Qydyrbaıuly «Qazaqstannyń eńbek sińirgen jattyqtyrýshysy» ataǵyna ıe bolsa, onyń shákirti Jánibek Saýranbaev maýsym sońynda KSRO-nyń eń maıtalman 24 voleıbolshysynyń qataryna kirdi. Oktıabr Qydyrbaıuly kásibı maıtalman jattyqtyrýshy retinde jattyǵý proesin kúrdelendire tústi. Buryn voleıboshylar aptasyna 3-4 ret jattyqsa, endi 8-10 márte, tipti 12 ret sheberlik shyńdaıtyn dárejege jetti. Jánibek Saýranbaevtyń deregine súıensek, respýblıka voleıbolyna bul úderisti eń alǵash Jarylqapov alyp kelgen eken.

1968 jylǵy Mehıko olımpıadasynda Oktıabr Jarylqapovtyń eki birdeı shákirti Valerıı Kravchenko men Oleg Antropov jeńis tuǵyryna kóterildi.

Oktıabr Qydyrbaıuly Almatynyń «Býrevestnık» komandasynyń aǵa jattyqtyrýshysy ǵana bolǵan joq, Keńes odaǵynyń jastar jáne ekinshi quramalaryn da baptady. Bul degenińiz  Jarylqapovtyń bapkerlik biliginiń óte joǵary bolǵanyn dáleldeıdi. Ol kisiniń tikeleı shaqyrýymen Keńes odaǵynyń ulttyq quramasy Almatyda oqý-jattyǵý jıynyn ótkizipti.  Italııa, Qytaı, Latvııa, taǵy basqa memleket voleıbolshylarynyń «Býrevestnıkpen» tize qosyp jattyǵýǵa umtylýy Oktıabr jigitteriniń sheberlik deńgeıiniń bıik bolǵanyn  dáleldeıdi.

Jarylqapov negizin qalaǵan «Býrevestnık» 1967 jyly KSRO halyqtary spartakıadasynyń qola júldegeri, 1968 jyly odaq chempıonatynyń kúmis júldegeri, 1969 jyly Keńes odaǵynyń chempıony atandy. Almatylyqtar 1970,1971 jyldary qatarynan eki ret Eýropa chempıonadarynyń kýbogyn jeńip aldy. Bul kezeńde sovet voleıbolshylary dúnıe júzindegi eń kúshti quramanyń biri boldy. Buǵan naqty dálel: sovet quramasy 1960, 1962 jyldary álem chempıony  ataǵyn jeńip alsa, 1964, 1968 jyldary olımpıada oıyndarynyń altyn tuǵyryna kóterildi. Iaǵnı, osyndaı dárejedegi voleıbol derjavasyn utqan «Býrevestnıkti» 1968-1971 jyldardaǵy Keńes odaǵynyń eń myqty voleıbol komandasy desek, kúmán týa qoımas. Sebebi, odaqtaǵy eń kúshti klýbtyń biri SKA ár respýblıkaadan kelgen sheber oıynshylardan quralsa, «Býrevestnıktegi» V. Kravchenkodan basqa oıynshylardyń barlyǵy derlik Qazaqstannyń sportshylary.

Sol tusta álemdik voleıboldy Eýropa elderi bılep turdy. KSRO-dan basqa Chehoslovakııa men GDR álem chempıonatynda úzdik shyqsa, Rýmynııa, Bolgarııa voleıbolshylary únemi júldegerler sapynan tabylatyn. Shyǵystan Japonııa tek jetpisinshi jyly ǵana álem chempıonatynyń qola júldegeri atandy.   «Býrevestnıktiń» Eýropa chempıondary kýbogynyń eki dúrkin jeńimpazy ekenin eskersek, bizdiń komandanyń 1969-1971 jyldarda  dúnıe júzindegi eń tańdaýly voleıbol klýbynyń biri ekeni daý týǵyzbaıdy.

Al jetpis birinshi jylǵy Eýropa kýbogy úshin básekede Jarylqapov jigitteri 1970 jylǵy álem chempıony GDR-diń «Leıpıg» komandasyn utty. «Leıpıgtiń» sapynda segiz birdeı álem chempıony oınady, degen derek bar. Iaǵnı, almatylyqtar sol kezde álem chempıony GDR quramasynan kem soqpady desek, artyq aıtqandyq bolmas.

KSRO-nyń eńbek sińirgen jattyqtyrýshysy Gennadıı Parshın: «Jarylqapov komandasynyń oqý-jattyǵý sapasy Keńes odaǵy quramasynyń jattyǵý deńgeıinen kem emes edi», deıdi. Biz bul pikirge esh kúmánsiz, yqylaspen qol qoıýǵa daıynbyz.

Oktıabr Jarylqapov 1969  jyldyń mamyr aıynda 37 jasynda kóz jumdy. Ǵumyry sonsha qysqa bolǵanymen, qazaq voleıbolynyń tutas   damý júıesin qalyptastyryp ketken tarıhı tulǵa qazirgi sport sheneýnikterine keremet úlgi der edik. Oktıabr Jarylǵapov joqtan bar jasaǵan daraboz reformator. Al biz bar nárseniń ózin uqsata almaı júrmiz.  Áńgimeni  Maıdan Ábishevtiń myna sózimen túıindegendi jón kórdik: «Ár salada qazaqtyń bir myqtysy bar. Meniń tujyrymym mynadaı: ǵylymda – Qanysh Sátbaev,   batyrlar arasynda – Baýyrjan Momyshuly, aqynda – Oljas Súleımenov, al, sportta – Oktıabr Jarylqapov».

 

Qydyrbek RYSBEK

 

Oktıabr oıyn ústinde

Oktıabr Jarylqapov (oń jaq shette) KSRO quramasynyń jattyqtyrýshysy

Oktıabr Qydyrbaıuly (joǵaryda, sol jaqtan  ekinshi) negizin qalaǵan Almatynyń «Býrevestnık» komandasy