SportPress.kz Qazaqstan sport jańalyqtary
«Ustazdyq etken jalyqpas, úıretýden balaǵa», — degen eken hakim Abaı. Qaı bir salany alyp qarasaq ta ustazdyń orny erek. Ustazsyz bıik bir maqsatqa jetý múmkin emes. Ustaz shákirtiniń armanyna arman, qııalyna qanat bitirip maqsatyna jetý jolynda janyn aıamaıtyn aıaýly jan.
Ustazdyq minez — qulyq normasy mynadaı bolýǵa tıis ol tym qatal da bolmaýǵa tıis,tym yryqqa da jyǵyla bermeý kerekú О́ıtkeni, tym qataldyq shákirtti ózine qarsy qoıady. Al tym yryqqa kóne berý ustazdyń qadirin ketiredi. Onyń bergen sabaǵy men onyń ǵylymyna shákirti selqos qaraıtyn bolady. Ustaz tarapynan barynsha yntalylyq pen tabandylyq qajet. О́ıtkeni, bular jurt aıtqandaı, tamshymysymen tas tesetin beıne bir sý tárizdi, — degen eken Ál-Farabı babamyz.
Sonymen qatar ustaz týraly sóz etkendi kúni boıy sport zalda shákirtterimen birge shúmektep ter tógip júrgen bapkerlerge de qatystyra aıtýǵa tolyq negiz bar.
«Bir adam qazǵan qudyqtan, myń adam sý ishedi» –degen qanatty bir sózdi arqaý ete otyryp, qanshama talanttardy tasadan sýryp alyp, halyqqa tanytqan bilgir de bilimdi, kózi qyraǵy bapkerler týraly qansha aıtsa da jarasady. О́ıtkeni, talanttar aspannan túse qalmaıdy, olarda qasynda kún uzaq jattyǵyýyn jasatyp, bilgen tárjibıesin boıyna quıyp tynymsyz, tabandy eńbek etip júrgen bapkerlerdiń jumysynyń jemisi.
Búgingi áńgime jelisin osyndaı bar ǵumyryn sportqa ıaǵnı, kúreske arnaǵan ardaqty ustaz, ulaǵatty bapker, qadirli jan, aımaqtaǵy sporttyń damýyna zor úlesin qosqan QR sport ardageri, qazaq kúresi men grek-rım kúresiniń sport sheberi Amanbek Fazyluly Samatov týraly aıtqymyz keledi.
QR sport ardageri Amanbek Fazyluly Samatov 1949 jyly qazirgi Abaı oblysynyń Aıagóz aýdanyndaǵy Sergeopol aýylynda dúnıege kelgen. Bala kezinen bastap sportqa qumarlyǵy joǵary talapty bala aldyńǵy tolqyn aǵalarynyń kúreske degen qyzyǵýshylyǵyn baıqap, solar sekildi kúresti tańdaıdy. Aldymen úlken aǵasy Amanjoldyń kúreske degen eptiligin, ádis- aılasynyń joǵary ekenin baıqap kúreske úıretýin ótinedi.
«Talapty erge nur jaýar», demekshi, qumarlyqpen kelgen uzaq jattyǵýdyń arqasynda aldymen aýdan, oblys, respýblıka jarystaryna qatysyp, chempıon atanyp úlken nátıje kórsete bastaıdy.
Áý-demeıtin qazaq joq qoı. Bala kezinen sportty ǵana emes, mýzykany da jany súıgen Amanbek aǵamyz mektepte oqyp júrip án salyp, halyqtyń rahmetine bólene bastaıdy. Ánshilik qyrynyń da paıda bolýy jaıden-jaı emes ekeni belgili. Ol úshin balanyń teginden bir ánshi-jyrshy bolýy mindetti desek bolar. Al, Amanbek aǵanyń ákesi Fazyl qazaqtyń baıyrǵy Eńilik-Kebek, Qyz Jibek syndy hıssalaryn ózinshe bir maqammen aıtyp berip kóptiń alǵysyn alyp otyrady eken. Mine, sodan bolar ánge, ónerge qumar bolýy. Besinshi synypta oqyp júrgende aýylǵa án sabaǵyna Qusbek Aqýov degen dombyranyń qulaǵynda oınaıtyn án pániniń muǵalimi kelip, dombyradan orkestr quryp halyq aldyna ónerlerin kórsete bastaıdy.
«Jalyndap janǵannyń jaryq bereri anyq», –demekshi, qumarylyqpen kelgen bul ónerdi de sátti ıgerip alǵan aǵamyz dombyrasyn qolǵa alyp orkestermen Almatyǵa deıin kelip ónerlerin kórsetken eken. Keıin kele gıtara, baıan sekildi aspaptardy úırenip alyp, aýyldaǵy án qumar jastarmen el ishin ánge bólegen. Segizinshi synyp oqyp júrgende Almatydan Ázızdolla Esqalıev degen bir óner ıesi Almatydan aýyldaryna kelip jas dombyrashy Amanbektiń shertken kúıine tánti bolyp qalaǵa Chaıkovskıı atyndaǵy mýzykalyq ýchılıщege shaqyrady. Biraq, oǵan barýǵa múmkindik bolǵanymen túrli sebeptermen barmaı qalǵan eken. Esesine óziniń súıikti sporty kúreske túpkilikti qolǵa alyp, jasy 61 kelgenshe kúres, fýtbol, voleıbol sport túrlerimen belsene aınalysyp shákirt tárbıelegen.
Amanbek Fazyluly orta mektepti aıaqtaǵannan keıin ásker qataryna shaqyrylyp, zamandastarymen birge boryshyn óteýge attanady. Sonaý 1972 jyly Kamchatkaǵa ásker bólimshege túsip sol jerde Keńes Odaǵyna áıgili rejısser, akter Nıkıta Mıhalkovpen birge Otan aldyndaǵy boryshyn atqarǵan eken.
Mıhalkovpen tanysy da qyzyq bolypty. Sport pen ónerdi qosa alyp júrgen talantty jigit áskerde de janyna jaqyn sportty tastamaıdy. Áskerı bólimshedegi sport klýbqa alynǵan qazaqtyń qara batyry sol jerde kúresten jaqsy jetistikterdi kórsete bastaıdy. Birde sport zalda aǵamyzǵa jaqyn kelip óneri tánti bolǵan aty áıgili Mıhalkov tanysýǵa yqtııar bildirgen eken. Amanbek aǵamyzdyń aıtýynsha, Mıhalkovtyń boıy 1m 90 sm bolǵandyqtan ony basketbol oınaıdy dep sport klýbqa alyp kelipti. Ekeýi de eki áskerı bólimshede bolsa da olardy biriktirip tanystyrǵan sport bolsa kerek. Ekeýi keıin de hat alysyp tursa kerek. Talantty adam qaı jerde bolsa tesip shyǵary belgili ǵoı. Áskerde júrgende búkil Tynyq muhıty boıynsha áskerıler arasynda ótken Vladıvostoktyń birinshiligine qatysyp, ekinshi júldeli oryndy jeńip alady. Daryndy jas qazaq balýannyń ónerine tánti bolǵan áskerı sporttyń basshylary Amanbek aǵamyzdy KSRO Qarýly kúshteri quramasynyń qataryna alady. Rıgada ótken KSRO Qarýly kúshteri arasynda ótken alaman jekpe-jekte júldeli úshinshi oryndy ıelengen eken. Osylaısha, ásker qatarynda júrgende de tamasha jetistikterge jetken Amanbek aǵamyzdyń ómir jolyndaǵy qaldyrǵan izderi tolymdy tabystarmen kómkerilgen.
1967-1971 jyldary Almaty qalasynda Dene shynyqtyrý ınstıtýtynyń kúres bólimin oqýǵa túsip jaqsymen oqyp bitiredi. Insıtýtta oqyp júrgende Qazaqstannyń birinshiligine qatysyp jaqsy óner kórsetedi. Nurken Ábdirovtiń atynda Búkilodaqtyq týrnırde klassıkalyq kúresten besinshi orynǵa jetse, jastar arasynda elimizdiń chemponatynda qola júldege ıe bolady.
Joǵary oqýyn támamdaǵan soń, alǵan bilimin aýyl ótinde júrgen talanttardy tárbıeleýge arnaýly jón kórip, týyp-ósken jeri sol kezdegi Semeı oblysynyń Aıagóz aýdanyndaǵy Sergeopol orta mektebinde 1979 jylǵa deıin dene shynyqtyrý jáne alǵashqy áskerı daıyndyq pánderinen ustazdyq etip, eńbek jolyn bastaıdy. Mektepte sport sabaǵynan dáris bere júrip, grek-rım jáne qazaqsha kúresinen ótetin oblystyq, respýblıkalyq jarystarǵa qatysyp, jaqsy oryndardan kórinedi. Keıinirek qazaq kúresine aýysyp ketip, sport sheberin oryndaıdy. Semeı oblysynyń birneshe dúrkin chempıony bolsa, Qajymuqan atyndaǵy respýblıkalyq jarysta top jaryp, bas júldeni jeńip alady. Sonymen qatar, Amanbek Fazylulynyń Qazaqstannyń birinshiliginde úzdik úshtikke kirgenin aıtpaı ketý múmkin bolmas.
«Jigitke jeti ónerde az», — demekshi, gıtara, dombyra túrli sekildi mýzykalyq aspaptardy tógilte oınaǵanda, tyńdaýshysynyń qurmaryn tarqatatyny taǵy bir erekshe qasıeti boıynda bar edi. Sol jyldary Amanbek Fazyluly Sergeopolde qurylǵan ansamblde dombyrashy bolyp, talaı oblystyq baıqaýlarda top jarady. Degenmen janyna jaqyn kúres túrin eshqashan umyt qaldyrýdy durys sanamaǵan. Amanbek Fazyluly 1987 jyly Esik qalasyna qonys aýdaryp, sport mektebinde kúresten jattyqtyrýshy bolyp kiredi. Sosyn Sport jáne týrızm bóliminiń basshysy, Esik qalasy ákiminiń mindetin atqarýshy, Kóktóbe aýyldyq okrýginiń ákimi bolyp kóp jyldyq ómirdegi mol tájirbıesin el ıgiligine arnaıdy. Ardaqty balýannyń qolynan jattyǵyp, bala búrkitteı shyńdalyp ushyp shyqqan kóptegen bel shákirtteri úlken jetistikrege jetip, ustazynyń mereıin asqaqtatqan. Amanbek aǵamyzdyń taǵy bir qyry ol ádil tóreshi bolyp kóptegen dúbirli jarystardy qazylyq etýi bolyp sanalady.
Aýdandyq sport bóliminde qyzmet istep júrgen shaǵynda Amanbek Fazyluly ulttyq sport túrlerin damytýǵa orasan eńbek sińirgen. Sol jyldary ulttyq sportymyz qarqyndy damyp, aýdannyń shashasyna shań juqpas júzden júırik, myńnan tulparlary oblystyq, respýblıkalyq jarystardan júldeli oryndardy ilinip eldiń maqtanyshyna aınalady. Aıtalyq, 1990 jyldyń basynda at sporty durys jolǵa qoıylyp, ulttyq at sporty erekshe bir qarqynmen damyǵan eken. Sol kezdegi aýdan basshysy S.Abdıevtiń qoldaýymen aýdandyq atbegiler Saımasaı eldi mekeninen aǵaıyndy Badrýdın, Lema Isaevtar, Qyrbaltabaı óńirinen Beket Qumarbekov, Qarasaı keńsharynan Grısha Zarıdze men basqa da at sportyn damytýǵa kóp úlesterin qosypty. Sonyń arqasynda Badrýdın Isaevtyń aty «Mangýst» Shymkent qalasynda ótken respýblıka birinshiliginde alaman báıgesinde birinshi bolyp, aýdanda avtokólikke ıe bolady. Lema Isaevtyń «Tıbet» esimdi tulpary Taldyqorǵan óńirinde ótken A.Aldabergenovtyń 90 jyldyǵynda top jaryp, «Toıota» avtokóligin utyp alǵan eken. Sol jyldary ulttyq sporttyń, sonyń ishinde at sportynyń aýdan boıynsha keńinen qulash jaıýyna Amanbek Fazylulynyń qosqan úlesi zor ekenin halyq kúni búginge deıin aıtyp keledi. Salamatty ómir saltyna bar ǵumyryn arnaǵan el aǵasy búginde 73 jasta, ulyn uıaǵa, qyzyn qııaǵa qondyryp, nemerelerin jetektep qyzyǵyna toımaı júrgen ardaqty aqsaqal.
Bıyl kóktemde jarym Kalıma Baıshashevamen shańyraq kótergenime 50 jyl toldy. Ol kisi uzaq jyldar túrli memlekettik mekemelerde býhgalter bolyp qyzmet etti. Otbasymyzdaǵy berekeniń uıytqysy bola bildi. Qudaıǵa shúkir, eki ul, bir qyz tárbıelep ósirdik. Uldarym Teljan men Asqar Almatydaǵy Sport jáne týrızm akademııasyn bitirgen. Kezinde olar Olımpıadaǵa jasaqtalǵan quram qatarynda jattyqty. Búginde sport sheberi, al ekinshisi sport sheberine úmitker. Nemerelerim de bizdiń jolymyzdy jalǵastyryp keledi. Úsh nemerem Jetisý oblysyndaǵy arnaıy sport ınternatynda tálim alyp jatyr. Túrli respýblıkalyq jáne oblystyq jarystarda júlde alyp júr. Qazir olar grek-rım kúresinen sport sheberine úmitker atanyp úlgerdi. Osylaısha bizdiń áýlet ózderiniń kúrestegi sara jolyn jalǵap keledi, – deıdi sport ardageri.
Otbasy úshin eń negizgi qundylyqtar halqymyzdyń salt-dástúri, tarıhy, mádenıeti, ıaǵnı úlkenge qurmet, kishige izet, bir-birimen syılastyqta, aýyzbirshilikte bolý ekeni anyq. Otaǵasynyń ómiri týraly sóz etkendi, qasynda 50 jyl birge turyp bir júrgen jan jary, otanasy Qalıma apaıdan artyq eshkim bilmes sirá.
Bala tárbıesinde birinshi orynda tártip bolý kerek dep esepteımiz. Osyǵan qatysty ár otbasynyń belgili bir qaǵıdalary bar ǵoı. Bizdińshe, tárbıe oshaq qasynan bastalady. О́ıtkeni, «Uıada ne kórseń, ushqanda sony ilesiń» demekshi, bala otbasynda neni kórse, sony boıyna sińirip ósedi. Bala qandaı isti bastasa da, aıaǵyna deıin jetkizýi kerek. Árqashan qarapaıym ári kishipeıil bolýǵa, qıyndyqtan qoryqpaýǵa, ótirik aıtpaýǵa baýlımyz. Bolashaqta adal azamat bolyp shyǵýyna osy qasıetteri yqpal etedi. Amanbektiń adamgershiligi, qarapaıymdylyǵy, parasat-paıymy, meıirimge toly minezi, janashyrlyǵy taǵysyn taǵy aıyryqsha qasıetterin aıtyp taýysy almaımyn, eń bastysy otbasynyń berik tutqasy ári tiregi dep sanaımyn, — deıdi otanasy Kalıma Baıshasheva.
Aımaqtaǵy sporttyń damýyna barynsha úlesin qosqan ardaqty aǵamyzǵa qansha maqtaý sóz aıtsaq ta jetedi. Desek te, «Jaqsy muraptyń sońynan sý eredi, jaman muraptyń sońynan sóz eredi»- demekshi, ardager balýannyń atynda jyl saıyn dástúrli jarys ótkizilip, qanshama bota balýandardyń talanty ashyla túsip keledi.
Jasópirimder arasynda uıymdastyrlyp kelgen bul týrnır 2014 jyly tusaýy kesilgen eken. Alǵashynda oblystyq týrnır retinde tusaýyn kesken alaman jekpe-jek keıin qanatyn keńge jaıyp, respýblıkalyq deńgeıge kóterildi. Al bıyl atalmysh baıraqty báseke halyqarlyq jarys retinde jalaýyn jelbiretpek. Onda baq synap, júldege ilikkenbala balýandar sport sheberine úmitker atana alady. Grek-rım kúresinen ótken bıylǵa synǵa respýblıkanyń kóptegen aımaqtary men qatar, tájikstan elinen de jas balýandar kelip qatysty. Aıtýly jarys Eńbekshi qazaq aýdanyna qarasty Esik qalasynda ornalasqan №1 Balalar men jasópirimder sport mektebiniń shańyryǵynda bolyp ótti. Abaı Qanatuly Syrǵabaev basqaratyn bul sport mektebi aıtýly jarys qana emes kóptegen dúbirli dodalardy respblıkalyq joǵary deńgeıde ótkizýge esigin aıqara ashyp, qushaq jaıa qarsy alatyn qutty oryn desek bolady. Bul joly da Abaı Qanatulynyń kóregendiliginiń arqasynda óńir sportyn damytýǵa zor úlesin qosqan ardagerler túgeldeı shaqyrylǵan eken. Árıne, osyndaı alaman jarystarda ter tókken ardager aqsaqaldar bir-birin kórip saǵyna qaýyshyp, ótkende eske alyp shúıirkelesip qalatyn belgili jaıt. Sondyqtan da búgingi jarysqa shaqyrǵandaryna qaıta-qaıta alǵystaryn jaýdyryp bir jaqsy kóńil kúımen jasap qaldy.
Aldymen jarystyń saltanatty ashýlýy bolyp ótti. Dástúrli básekeniń ashylýyna Esik qalasynyń ákimi, óńir sportyna eńbegi sińgen ardager sportshylar kelip qatysty. Qurmetti qonaqtar Amanbek Fazylulynynyń atyndaǵy dástúrli jarysqa kelip qatysyp jatqan jasóspirim balýandarǵa sáttilik tilep, týrnır ıesine qurmet, qoshemet kórsetti. Sosyn beldesýler bastalyp ketti.
Jarys qortyndysy boıynsha 2008-2010 jyldary týǵan jasópirimder arasynan Samǵa Ermek, Jasulan Baltabaı, Rýslan Ilııasov, Álıhan Nurdáýlet, Nurbaqyt Abdýhan, Mádı Toqtarbaı, Erasyl Ahan, Medeý Qýatuly syndy bota balýandar top jaryp týrnırdiń jeńimpazdary atandy. Bul jarystan kóptegen daryndy jastar shyńdalyp ósip shyǵyp jatyr.
«Tulpardyń syny báıgede», — demekshi, óz aýyl-aımaqtarynda tolassyz jattyǵyp, shynyǵyp júrgen talanttar osyndaı alamanda bas qosyp, sheberlikterin baıqaıdy. Sondyqtan da bul týrnırdiń bolashaq jastarymyz úshin bereri zor. Al, Amanbek Fazyluly aǵamyzǵa zor densaýlyq, uzaq ómir tileımiz. Ardager sportshy áli de jastarǵa aqyl-keńesin aıtyp, kópjyldyq qazynaly tájirbıesimen bólisip otyrar degen oıdamyn. О́ıtkeni, jastardy tulǵalar arqyly tárbıeleýdiń mańyzy erekshe.
Aqyn ORDABAIULY,
FOTO: Erzat ASYL
