BALÝANTAS

Torǵaı aımaǵyndaǵy jaratylysy kórkem jerlerdiń biri – Maıatas óńiri. Buryn Sarytorǵaı keńsharynyń bir bólimshesiniń ortalyǵy edi. Qazir elsiz, aıtaqyrǵa aınalǵan. Maıatastyń baýyrynan Qaratorǵaı ózeni aǵady. Onyń arǵy betinde, ótkeldiń aýyzynda japadan-jalǵyz bir alyp tas jatyr. Buryn talaı kórsek te, mán bergen emes edik. Sóıtsek onyń óz boıyna búkken syry bar eken. Biz qaıdan bileıik, taýly jerdiń ózeniniń jaǵasynan kezdesip qalyp jatatyn kóp tastyń biri ǵoı dep oılaýshy edik…

Bıyl ata-babalarynyń basyna zııarat etip qaıtýǵa, as berýge Astana qalasynda turatyn san qyrly óner ıesi ári osy óńirdiń bilgir shejireshisi Jumaǵazy qajy Jasymbekov kelgen. Nıet etken sharýalaryn oıdaǵydaı oryndap bolǵan soń:

– Jigitter, jasym bolsa 60-qa jaqyndady. Týyp-ósken, balalyq jastyq shaǵymnyń kóp kúnderi ótken atamekenim Maıatastyń topyraǵyna bir aýnap qaıtaıyn. Bir kúnniń árisi ne, berisi ne, birge júrińder, – degen.

Maıatasqa baryp, onyń ásem tabıǵatyn tamashalap, qajy aǵamyzdyń áńgimesi men ánin tyńdap, máz-maıram bolyp otyrǵan bir sátte Júkeńniń kózi ótkeldiń arǵy betinde qara nardaı sulap jatqan alyp tasqa túsip:

– Jaryqtyq, «Balýantas» áli sol baıaǵy ornynda jatyr eken ǵoı, – dep, balasha qýanyp, otyrǵan ornynan ushyp tura keldi… Eshteńege qaramastan syldyrap aǵyp jatqan ózendi keship ótip, «Balýantasqa» týra tartty. Ún-túnsiz biz de sońynan erdik. Júkeń «Balýantasqa» jetisimen baýyryn tósep qushaqtap, onyń betinen súıip, ornynan turdy. Kózderi jasaýrasa da, júzi bal-bul janady…

– Sender bilmeısińder ǵoı, ótken-ketken zamannyń belgilerin aıtyp otyratyn shaldar joq… Qazirgi qarttardyń áńgimeleri basqa ǵoı… Men «Balýantasty» kórgende ata-babalarymdy kórgendeı áserge bólendim. Úlkenderden estigenimdi aıtyp bereıin. Bireýińniń bolmasa bireýińniń oıyńda júrer. Keıingi urpaqqa aıta jatarsyńdar, – dep Júkeń áńgime bastady.

«…HIX ǵasyrdyń basynda Maıatasta Arǵyn rýynyń Tólek atalyǵynan shyqqan ózi baı, ózi myrza, ózi balýan Qulymbet degen kisi bolypty. Úıinen qonaq úzilmeıtin, dastarqany jıylmaıtyn, otyrǵan jeri mereke jan eken. Bul tóńirektegi balýan bitkenniń bárin jeńipti. Talaı balýan izdep kelip, kúrespeımin dese de erikke qoımaı beldesip, tize búgipti. Sóıtip Qulekeńniń ataǵy shartarapqa taraıdy. Birden birge jetedi… Sol kezde Naýyrzym elinde Súgir Smaıyl degen balýan bolady. Onyń Qulymbetten aıyrmashylyǵy jasynan kúreske túsip, balýandyq ónerdi serik etken eken. Qulymbettiń ataǵy qulaǵyna tıgen soń kezdesýge taǵat tappaıdy. Ol kezdiń adamdarynyń isi bólek qoı… Qasyna eki joldas ertip, Qulymbetti izdep jolǵa shyǵady. Kele jatyp Qulekeń týraly neshe alýan áńgimelerge qanyǵady. Bárinen de ataqty maqtanshaq Dúısenbaıdyń áńgimesi Smaıyldyń namysyn qaıraıdy. О́ziniń qalaı bósip sóıleıtinin bilmeı qalatyn bóspe Dúısenbaı san áńgimeni kópirtip kelip:

– Smaıyl balýan, esiń barda elińdi tap degen. Qulymbetti qaıtesiń, ol seni bir qolyna da ustamaıdy. Bul qazaqta ony jeńetin balýan áli týǵan joq, – deıdi. Smaıyl sylq-sylq kúlip:

– Ony endi bara kórermiz. Jeńilsem jer kóteredi ǵoı. Ádeıi izdep shyqqan soń orta joldan qaıta almaspyn, – deıdi.

– Áp-bárekeldi, ádeıi synamaqqa aıtyp edim, – deıdi Dúısenbaı keńk-keńk kúlip.

Saılanyp shyqqan jolaýshyǵa jer alys pa, suraı-suraı kúnderdiń bir kúninde Smaıyl balýan eki serigimen Maıatasta otyrǵan Qulymbettikine kelip túsedi. Qulekeń qudasy kelgendeı qurmetpen qarsy alady. Taı soıyp, qonaqasy beredi. Máre-sáre májilis qurady. Armansyz tanysyp, bilisedi. Arada úsh kún ótken soń Smaıyl balýan kelgen sharýasyn aıtady.

– E, balýan, munyń eleýli sharýa ǵoı. Tóńirektegi eldi jınaıyq. Bir jaǵymyz qara aǵashtaı qalyń Naıman, bir jaǵymyz kóp Qypshaq. О́nerimizdi solar kórsin. Áıtpese Arǵynnyń eki balýany jasyryn kúresipti degen ataqqa qalyp júrermiz. Bir senen góri ásirese maǵan qıyn ǵoı. Alystan arnaıy izdep kelgen balýan baýyryn kórsetpeı jiberdi deıdi ǵoı, – depti Qulymbet balýan.

– Munyń jón eken. Aıtqanyń bolsyn, – depti Smaıyl balýan.

Sodan tóńirektegi elderge habarshy jiberilip, kúresetin kún belgilenedi. Jurtqa ne kerek, qyzyq-dýman kerek, habar tıgen soń Maıatasqa ár taraptan qonaqtar aǵylady. О́zi baı, ózi myrza Qulymbet Tólek elin kóterip, kelgenderdi saba-saba qymyzben, semiz jylqynyń etimen qarsy alady. Jaqsy-jaısańdar tap bir toıǵa kelgendeı májilis qurady. Ánshiler án shyrqap, dombyrashylar kúı tógip, aqyndar tańdaıynan jyr quıady. At jeter jerdegi jamaǵat túgel jınalyp bolǵan soń Smaıyl men Qulymbet kúreske túsedi. El qyzyqqa batady. Alǵashqy kúni ekeýi bir-birin ala almaıdy, teń túsedi. Jasamaǵan aıla, ádisteri qalmaıdy. Jolbaryssha julqysady, arystansha aıqasady. Biraq báribir eshteńe shyqpaıdy. Olardyń kúresin kózderimen kórgen jalpaq jurt qaıran qalysady. Bul tóńirekte ómiri bolyp kórmegen dýmanǵa bólenedi. Kúres ekinshi kúni de teń aıaqtalady. Árıne, balýandar biraz kúresip sharshaǵanda arasynda dem alysyp, tynyǵysady ǵoı. Odan keıin qaıta kúresedi. Qyzyqqa batqan jurt aıǵaıǵa basady. Bireýler Smaıyldy, bireýler Qulymbetti kótermeleıdi. Biraq ekeýi de berispeıdi. Kún batady. Kelesi kúni taǵy kúresedi. Báribir eshteńe ózgermeıdi. Eki balýan teń túsedi. Dińkesi quryǵan jurt:

– Er kezegi – úshke deıin degen, ekeýiń úsh kún kúresip, teń tústińder, biz rızamyz, zor qýanyshqa bóledińder. At aýnaǵan jerde túk qalady degen ǵoı Bizdiń sońǵy tilegimiz — Maıatastyń eteginde jatqan mynaý alyp tasty ekeýiń on qadamnan kezektesip kóterip, ózenniń arǵy betine, ótkeldiń aýzyna shyǵaryńdar, – deıdi.

Eldiń bul tilegine eki balýan da kelisedi. Kezek áýeli Smaıylǵa beriledi. Ol alyp tasty qushaqtap alyp, tik kóterip on qadam jerge qoıady. Odan soń Qulymbet kóteredi. Osylaı kóterýmen ekeýi tasty Qaratorǵaı ózeniniń arǵy betine shyǵarady. Jurt qos balýannyń bul isine de rıza bolady. Qaıran qalyp, tarasady. Sonda osy jıynǵa qatysqan Shegenuly Qazybek bı kópshilikke qarap:

– Ýa, aǵaıyn, Smaıylmen Qulymbettiń ónerin tórt kún tamashalap, qyzyqtadyq. Osy qyzyqtan bir belgi qalǵany jón ǵoı. Sondyqtan myna tasty «Balýantas» dep ataıyq. Urpaqtarymyzdyń esinde júrsin, – deıdi.

Otyrǵan jurt biraýyzdan:

– Bıdiń aıtqany jón. Bul tasty munan bylaı «Balýantas» dep ataımyz! – desedi.

Qulymbet balýan ornynan turyp:

– Jınalǵan jamaǵat, Smaıyldyń menen joly úlken jáne arnap kelgen sapary ǵoı, men jeńilgendik yrymyn jasap, ıyǵyna shapan jaýyp, astyna at mingizeıin, – deıdi.

Jurt balýannyń bul myrzalyǵyna onan saıyn rıza bolady. Budan soń Smaıyl men Qulymbet el aldynda tós túıistirip, qııamettik dos bolýǵa anttasady. Ekeýi de óle-ólgenshe sol antqa adal bolyp ótipti desedi».

– Mine, jigitter, bul tastyń syry osyndaı. Atalarymyz qandaı márt bolǵan?! Eger osy «Balýantas» bolmasa bul áńgime aıtylar ma edi, eki balýannyń kim bolǵandaryn biler me edik?! – dep Júkeń áńgimesin aıaqtady.

Biz týǵan jerdiń tarıhı eskertkishteriniń biri – «Balýantasqa» súısine qaradyq. Qos balýannyń qolynyń taby qalǵan ony qasıetti tas dese de artyq pa?!

– Jas kezimde toǵyz jigit «Balýantasty» kótermek túgili, ornynan qozǵaı da almap edik. Jaryqtyq, áli de aman-esen jatyr eken… Tilegim – qoldy bolmaı nemese zaqymdalmaı, máńgilik osylaı jata berse eken. Tek betine «Balýantas» – tarıhı mura dep jazyp qoısa eshkim oǵan tıispes, qorǵap, qorǵan bolar, – dedi Júkeń.

Ras-aý, munan bylaı osy mańdaǵy el «Balýantasty» kózdiń qarashyǵyndaı saqtar, qurmetter… Nege deseńiz, babalarymyzdyń balýandyq óneriniń bir belgisi ǵoı.

 

Hamıtbek MUSABAEV,

aqyn, jazýshy, jýrnalıst, pýblııst

«Qostanaı tańy» gazeti , 24.11.2004 jyl