قازاقتىڭ ايگىلى جەلاياعى

الەمدە جىلقى مالىنا جانى قۇمارتىپ، وعان سونشالىقتى باۋىر باسقان قازاقتان ارتىق ەل جوق شىعار. كوشپەندى قازاق حالقىنىڭ ومىرىندە جىلقى مالى ۇلكەن ورىن العان. «ات – ەر قاناتى»، دەگەن قاناتتى ءسوز بار. تۇلپار ءمىنىپ نايزانىڭ ۇشىمەن، بىلەكتىڭ كۇشىمەن قانشاما باتىرلارىمىز ەلىمىزدى سىرتقى جاۋدان قورعادى. ال، بەيبىت ومىردە جۇيرىك ءمىنىپ، بايگەدە باعىن سىنادى. تۇلپارلاردىڭ تۇلپارى الامان دۋمان بايگەلەردە تانىلعان. جىلقى  جۇيرىك قانا ەمەس، اقىلدى ت ۇلىكتىڭ بىرىنە جاتقان. سول جەلمەن جارىسقان جۇيرىكتەردى باپتاي وتىرىپ، قاناتتى تۇلپارلارىنا ەلىگىپ قازاقتا توپجارۋعا  تالپىنعان، جىلقى مىنەزدى حالىق بولىپ قالىپتاسقان. سوندىقتاندا جۇيرىكتىك قازاقتىڭ قانىندا بولۋى ابدەن مۇمكىن. ولاي بولسا، اتتان تۇسكەندە دە جۇگىرمەيتىن، وزۋدى ويلامايتىن قازاق جوق شىعار دەگەن ويعا كەلەسىڭ.

ءيا،  قازاقتىڭ اراسىنان تۇڭعىش بولىپ، الەم  سايىستارىنا  تابىستى ونەر كورسەتكەن قازاقتىڭ قوس جەلاياعى  ءامين تۇياقوۆ پەن عۇسمان قوسانوۆتار سول جاياۋ جەلمەن جارىسا جۇگىرىپ، اتتارى عالامعا تانىلعان جۇيرىكتەر ەكەنىن بىلەمىز. ءيا، كسرو قۇراماسىنىڭ ساپىندا تۇڭعىش رەت وليمپيدا ويىندارىنا قاتىسقان عۇسمان قوسانوۆ ەلىمىزدىڭ سپورت تاريحىندا اتى التىن ارىپپەن جازىلىپ قالعان جەلاياق سپورتشى. ول 1960  جىلى ريم وليمپيداسىنادا كۇمىس جۇلدەگە يە بولسا، سول جارىستا اتى ايگىلى تۇلپار ابسەنت التىن جۇلدەگەر اتانعان بولاتىن. سونىمەن قاتار، جەڭىل اتلەتيكا سپورتىندا تاعى ءبىر قازاقتىڭ جەلاياعى سول جىلدارى كسرو ايماعىنان تەڭ تاپپاي،  ەۋروپا بيىگىن باعىندىردى. ول قازاقتىڭ قايسار مىنەزدى، جەلدەن جۇيرىك جەلاياعى ءامين تۇياقوۆ ەدى.

الاش اراسىنان قارا ءۇزىپ شىققان قوس جۇيرىك اتالارىمىز تۋرالى قانشاما ايتىلىپ، جازىلدى. دەگەنمەندە، ءامين تۇياقوۆ اتامىزدىڭ ءومىر جولىنا از-كەم كىدىرىپ، قازاق جاستارى اراسىنان جەڭىل اتلەتيكادان  قاراكوز جاستارىمىزدىڭ اتالارى سالعان سارا جولدان نەگە كورىنبەيتىنىنى تۋرالى سۇراققا جاۋاپ ىزدەي كەتسەم دەيمىن. ءامين اتامىز 1937 جىلى 12 اقپاندا ماڭعىستاۋ وبلىسى، ماڭعىستاۋ ادانى، شايىر اۋىلىندا دۇنيەگە كەلگەن. ەرجەتە كەلە اتىراۋداعى (بۇرىنعى گۋرەۆ) ەكى جىلدىق مۇعالىمدەر ينستيۋتىنىڭ فيزيكا-ماتەماتيكا فاكۋلتەتىنە ءتۇسىپ، 1960 جىلى ۇزدىك اياقتاپ بىتىرەدى. سول ينستيتۋتتىڭ قابىرعاسىندا جۇرگەندە-اق، جەڭىل اتلەتيكاعا قۇمارلىعى ارتىپ، ۇلكەن جارىستارعا قاتىسىپ، جۇلدە الا باستايدى.

تالانتتى جاس قاشاندا كوپ ىشىنەن وق بويى وقشاۋلانىپ تۇراتىنى بەلگىلى. بويىنا اللا بەرگەن دارىندىلىعىنىڭ ارقاسىندا مامانداردىڭ كوزىنە ءتۇسىپ، 1957 جىلى قازاقستان قۇراما كومانداسىنا مۇشە بولىپ، ونەر كورسەتەدى. قازاقستاننىڭ 1959 جىلى ءىح سپورتاكياداسىندا باق سىناعان ءامين ەلەمەس ۇلى 100، 200، 300 مەترلىك قاشىقتىققا جۇگىرۋدە ەلىمىزدىڭ ءۇش دۇركىن چەمپيونى اتانادى. وسى ءبىر جەتىستىگىنەن كەيىن كسرو شەبەرىنە  بەرىلەر ءنورماتيۆتى تۇگەلدەي ورىنداپ، ياعني، 100 مەتردى 10،4 سەكۋندتتا جۇگىرىپ ءوتىپ، كەڭەس وداعىنىڭ قۇراما كومانداسىنىڭ جەيدەسىن كيۋ مارتەبەسىنە يە بولادى. ءامين ەلەمەس ۇلى سوناۋ 1960-1968 جىلدارى كسرو قۇراماسىنىڭ ساپىندا قازاقتىڭ اتىن الەمگە تانىتقان ادام. سول كەزدەرى 200 مەتر قاشىقتىققا جۇگىرۋدەن ءامين اتامىزعا تەڭ كەلەر جان بولماعان ەكەن. ءبىر عانا مىسال، 1965 جىلى كيەۆتە وتكەن كسرو بىرىنشىلىگىندە جاساعان رەكوردىن اراعا ءۇش جىل سالىپ بارىپ قانا 0،1 سەكۋندقا عانا جاڭارتىلعان. ءوزىنىڭ سپورت جولىندا 100، 200 مەتر جانە ەستافەتاعا جۇگىرۋدەن الدىنا جان سالماي 8 رەت كسرو چەمپيونى اتانىپ، 10 مارتە كۇمىس  جانە ءبىر رەت قولا جۇلدەنى جەڭىپ العان حاس جۇيرىكتىڭ ءوزى بولعان. قولتىعى سوگىلىپ، تابانى جۇگىرسە قىزا تۇسەتىن تۇلپارداي توپجارىپ وتىرعان ءامين اتامىز ناعىز مىڭنان جۇيرىك جۇزدەن تۇلپاردىڭ ناق  ءوزى دەسە بولعانداي ەدى.

قازاق وتىزدا وردا بۇزار دەپ جاتادى. ءامين ەلەمەس ۇلى 30 جاسىندا دا  بايگەنىڭ باسىن بەرمەگەن. كسرو حالىقتارىنىڭ 15 سپارتاكياداسىندا 200 مەترلىك قاشىقتىقتا التىن، 100 مەتر سىندا كۇمىس مەدال يەلەنەدى. سونىمەن قاتار، كوماندالىق ەسەپتى ەۋروپا كۋبوگىنىڭ يەگەرى جانە ەۋروپا بىرىنشىلىگىنىڭ كۇمىسىن ەستافەتالىق جارىستاعى كۇمىس جۇلدەگەرى، كسرو سپورت شەبەرى، قازاق كسر-نا ەڭبەگى سىڭگەن جاتتىقتىرۋشى، «قۇرمەت بەلگىسى» وردەنىنىڭ يەگەرى. ءامين اتامىز سونداي-اق، 1962 جىلى كسرو چەمپيوناتىندا تۇڭعىش رەت چەمپيون اتانعان جەلاياق. ۇلكەن سپورتپەن قوشتاسقاننان  كەيىن باپكەرلىك جولىنا تۇسكەندە كوپتەگەن شاكىرتتەردى تاربيەلەپ شىعاردى. ارينە، ولاردىڭ اراسىندا وليمپيدا چەمپيونى ولگا شيشيگينانى  ايىرىقشا ايتسا ارتىق بولماس.

ءامين ەلەمەس ۇلىنىڭ قازاق ءۇشىن تاعى ءبىر سۇيمەلى قىرى ول ۇلتجاندىلىعى دەپ ويلايمىن. ول كىسى باپكەرلىك قىزمەتتە جۇرگەندە دە قانشاما قازاق بالاسىن قۇم اراسىن كەشىپ ىزدەپ ۇلكەن سپورتقا اكەلۋگە تىرىستى. مىسالى، ءامين اتامىز 1994 جىلدارى ۇلتتىق قۇرامانىڭ باس جاتتىقتىرۋشىسى بولىپ قىزمەت اتقارىپ جۇرگەندە جاپونيادان سپورت كيىمدەرىن ەلگە الىپ كەلىپ، قازاق جاستارىنا تاراتىپ بەرگەن ەكەن. وسى ءبىر ەڭبەگى اتامىزعا دەگەن حالىقتىڭ سۇيىسپەنشىلىگىن ارتتىرا  تۇسەدى. ال، بۇگىنگى تاڭدا ءامين اتامىز سەكسەننىڭ سەڭگىرىنە جەتىپ، نەمەرە، شوبەرە جەتەلىپ ەلدەگى قۇرمەتتى اقساقالدىڭ ءبىرى بولىپ وتىر. ال، اتامىزدىڭ ءىزىن جاعاستىرار قازاق جاستارى قايدا بۇگىن دەگەن سۇراققا كەلسەك، جاۋابىن تابا الماي قينالاتىنىمىز راس. نەگىزى، ءامين اتامىز ۇلتتىق قۇرامانىڭ تىزگىنىن تارتقان جىلدارى قازاق جاستارى اراسىنان وسى ءبىر بەكزات سپورت  ءتۇرى جەڭىل اتلەتيكاعا قاراكوز جاستارىمىزدىڭ كەلۋى جاقسارا تۇسكەن ەدى. ارداقتى اتامىز زەينەتكە شىققان سوڭ، قازاقتاردى وسى سپورتقا تارتۋ باعىتىندا قايىرباي ءمۋسيننىڭ ەڭبەگى زور بولدى. قايىربايمەن جارىستاردا ءجيى كەزدەسىپ، سول باياعى جانىمدى جەگەدەي جەيتىن سۇراقتاردى قوياتىنمىن. قايىرباي شىن مانىندە ۇلتجاندى قازاقتىڭ اسىل ازاماتى ەدى.  ۇلتتىق قۇرامانىڭ باس جاتتىقتىرۋشىسى بولىپ جۇرگەندە قازاق جاستارىن ايتۋلى سپورتقا  تارتۋعا بارىنشا ۇلەسىن قوستى، كوشىن تۇزەپ، ءبىراز تەر توكتى. «اجال ايتىپ كەلمەس»، دەگەندەي قايرەكەڭنىڭ ءومىرى قىسقى بولىپ، كەلمەستىڭ كوشىنە ىلەسىپ كەتە باردى.

بۇگىنگى تاڭدا ايتۋلى سپورت ءتۇرى تىزىمدە بار، بىراق تابىسى جوق جارىستىڭ ءبىرى. قازاقستانداعى جەڭىل اتلەتيكا سپورتىنىڭ بولاشاعى تۋرالى ءامين اعادان وي ءبولىسۋىن سۇراعانىمدا، اعامىز ءبىر تەرەڭ كۇرسىنىپ الىپ بىلاي دەپ جاۋاپ بەرگەن بولاتىن: «جەڭىل اتلەتيكا سپورتىنىڭ قازىرگى جاعداي ءماز بولماي تۇر عوي. مەن ءوزىم مىسالى،  سوناۋ ماڭعىستاۋدا قۇم كەشىپ ءوسىپ، جۇگىرىپ تولاسسىز جاساعان ەڭبەگىمنىڭ ناتيجەسىن كورە ءبىلدىم عوي. ەڭ باستىسى، اۋىل-ايماقتاردا مەكتەپ-ينتەرناتتار اشۋ كەرەك. سونىمەن قاتار، باپكەرلىك جۇمىسقا كوپ ءمان بەرۋ كەرەك. جەڭىل اتلەتيكانى جاقسى كورەتىن مامانداردى جۇمىسقا الىپ جاعداي تۋعىزسا، ولار ءوز ىسىنە ادال بولار ەدى. «جومارتتىڭ قولىن جوق بايلايدى» ەمەس پە، قارجى ءبولىپ، تالانتتى قازاق جاستارىن وڭىرلەردى ارالىپ ءجۇرىپ ىرىكتەپ الاتىن ءبىر جۇيە قالىپتاستىرسا جاقسى بولار ەدى. ەلدەگى تۋما تالانتتار سوندا تاسادا قالماس ەدى. سودان كەيىن سپورت اكادەميالارىندا ءدارىس بەرەتىن باپكەرلەرگە دە قاتاڭ  تالاپ قويىلسا دەيمىن. سوندا ولار بەلسەنە جۇمىس جاسار ەدى. ولارعا دارىندى بالالاردى ىزدەپ تاۋىپ الىپ تاربيەلەۋدەن گورى، دايىن بالالاردى الا سالعان ىڭعايلى. مىنە سودان بارىپ ناتيجە كۇتۋگە بولادى»، – دەپ جەڭىل اتلەتيكاعا بار عۇمىرىن ارناعان اتاقتى اتامىز وسىلاي ويىن جەتكىزگەن ەدى. راسىمەندە «ەرىم دەيتىن ەل بولماسا، ەلىم دەيتىن ەر» قايدان تابىلسىن. قازاق جەڭىل اتلەتيكاسىنىڭ بولاشاعى قازاق جاستارىنىڭ وزىنە بايلانىستى سياقتى بولىپ كورىنەدى ماعان. ال، وسى سپورت تۇرىندە سارا جولىن سالىپ كەتكەن اعا بۋىننىڭ اراسىنان ءامين تۇياقوۆ اتىمىزبەن  ماقتانامىز. وسى كۇنگە دەيىن قازاق جاستارى اراسىنان «نەگە جەڭىل اتلەتيكادان وليمپيادا، الەم  چەمپيوندارى شىقپاي كەلەدى؟»،  دەگەن سۇراق ءجيى ايتىلادى. بۇل سۇراق وزەكتىلىگىمەن ءاربىر قازاقتى مازالايدى. ول زاڭدى.  بۇل سپورتقا ۇكىمەت تاراپىنان كەشەندى جۇمىس جاسالاۋى كەرەك. سپورتتىق بازالار سالىنىپ، قاجەتتى سپورت جابدىقتارىمەن تولىقسا دەگەن ويدا بار. ءيا، جەڭىل اتلەتيكادان وزگە ۇلتتار اراسىنان ۇزدىك شىعىپ جۇرگەندەر جوق ەمەس، بار. دەگەنمەندە قازاعىمنىڭ وليمپيدا، الەم جارىسىندا قۇرمەت تۇعىرىنان كورىنىپ، ەلىمىزدىڭ  ءانۇرانى شىرقالىپ تۇرسا ودان اسقان باقىت بار ما؟!

ءامين اتامىز سالعان  سارا جولدا  100، 200، 300 مەترلىك قاشىقتىقتاردا الەم جارىستارىندا قازاق جاستارىنىڭ توپجارعانىن ءوز باسىم اللادان تىلەر ەدىم. جاقسىلىقتى ارمانداساق ورىندالارى ءسوزسىز. ەندەشە، ارمانىمىزدان اينىماساق بولعانى.

اقىن ورداباي ۇلى،

الماتى