SportPress.kz Qazaqstan sport jańalyqtary
Elimizdiń bas gazetinde jaryq kórgen Arman Shoraevtyń «Qazaq kúresin sergeldeńge salǵan kim?» (16.11.2017) degen maqalasyn oqyp, onyń keıbir ushqary pikirleri men negizsiz aıyptaýlaryna jaýap jazǵandy jón sanadym.
Bul maqalany oqyǵan adam Arman Shoraev respýblıkalyq qazaq kúresi federaııasynyń prezıdenti qyzmetine saılanǵanǵa deıin Qazaq elinde ulttyq kúres bolmaǵandaı, bolsa da qııýy qashqan, berekesi joq tirlikti kózge elestetedi. Arman Shoraev ulttyq kúresten balýan bolsa — bir sári, bapkerliktiń aýyr qamytyn kıip, shákirt baptasa — bir sári. Nemese, qazaq kúresinen mektep ashyp, osy salanyń beınetine ıyǵyn tossa — sózi tatymdy, syny jarasymdy bolar edi. Bul jigit qazaq kúresine bir búıirden, tóteden qosyldy. Biz Armandy jatyrqaǵan joqpyz, bótensiń dep shetke qaqpadyq. Baýyrǵa tartyp, talaı jarys-jıyndarda birge júrdik, reti kelgende aıta keteıin, respýblıkalyq federaııanyń tizginin onyń qolyna ustatqan men bolatynmyn.
Shoraev maqalasynda Dúnıejúzilik qazaq kúresi federaııasy (DQKF) quryltaıshylarynyń «keıbiriniń qazaq kúresiniń salasyna úsh qaınasa sorpasy qosylmaıtyn on adam ekendigin» tilge tıek etipti. Armannyń bul aıyptaýyna jaýap daıyn: sanaly ǵumyrlaryn ulttyq kúreske arnaǵan Qazaqstannyń eńbek sińirgen jattyqtyrýshylary Baýyrjan Janalın, Marat Jahıt, Dıqanbaı Bıtkózov, Baqyt Jańbyrbaevtardyń ulttyq kúreske sorpasy qosylmasa, onda Shoraevtyń sorpasy qalaı qosylmaq? Men de qazaq kúresinen alys adam emespin. Kezinde osy kúresten eki márte Soıalıstik Eńbek Eri Jazylbek Qýanyshbaevtyń jáne «Ońtústik Qazaqstan» gazetiniń júldeleri úshin jarystyń túıe balýany ataǵym bar. Bulardan basqa belgili sport tarıhshysy, uzaq jyl respýblıkalyq sport mekemelerin basqarǵan Qydyrbek Rysbek, respýblıkaǵa tanymal sport qaıratkeri, ulttyq mura janashyry ári balýan, uzaq ýaqyt Qyzylorda oblysynyń sportyn basqarǵan Sadyq Mustafaev jáne Qazaqstan Respýblıkasynyń eńbek sińirgen jattyqtyrýshysy Ǵalym Qulekeshov federaııanyń alǵashqy quryltaıshylary bolyp tabylady. Shoraev aıtqan on adamnyń segizi – osy azamattar. Toǵyzynshysy – erkin kúrestiń beldi balýany Nurlan Amanqosov. Osyndaı mamandar quryltaıshy bolǵan ulttyq kúres birlestigin «kóldeneń kók attylardan quraldy» deýge Armandy ne ıtermelegeni belgisiz. Osy jerde Shoraevtar qurǵan «Halyqaralyq Qazaq kúresi federaııasy» quryltaıshylarynyń qatarynda osyndaı maıtalman mamandar bar ma eken? degen zańdy saýal týady.
Osy azamattardyń tikeleı atsalysýymen ulttyq kúrestiń jańa erejesi jazyldy; derbes kúres kúrteshesi tigildi; buryn ádister sambodaǵydaı 1, 2, 3… dep sanmen baǵalanyp kelse, endigi jerde «taza jeńis», «jartylaı jeńis», «jambas», «búk» degen qazaqsha termınderdi paıdalana bastadyq. Qaı qurylyqta jarys ótse de tóreshiler balýandarǵa: «basta!», «toqta!»… dep qazaqsha buıryq beretin júıeni eń alǵash bizder qoldanysqa engizdik. Sondyqtan Shoraevtyń DQKF quryltaıshylary «qazaq kúresiniń salasyna úsh qaınasa sorpasy qosylmaıtyn on adam» degen aıyptaýy negizsiz. Armannyń aqyly bolsa, ulttyq kúres ógeı baladaı shetke ysyrylyp qalǵan kezde shyn nıetpen osy sharýaǵa belsene atsalysyp, beınetine tózgen adamdarǵa alǵys aıtar edi. О́z basym bul azamattarǵa basymdy ıip, shynaıy kóńilden rızashylyǵymdy bildiremin. Armannyń ekinshi aıyptaýy DQKF on adamnan turatyn qoǵamdyq birlestik retinde qurylyp, Astana qalasynyń ádilet departamentinde tirkeldi, bul zańǵa qaıshy, degenge saıady. Kez kelgen qoǵamdyq birlestik jekelegen múddeles tulǵalardan qurylady. Sonymen birge birlestiktiń basshysy qaı jerge turaqty tirkelgen bolsa, keńsesi de sol jerde bolatyny belgili. Al Shoraevtyń «…federaııa tirkeýden ótken kezde Astana qalasynyń ádilet departamentinde basshylyq qyzmette bolǵan Serik Tókeevtiń týǵan inisiniń yqpaly bolýy múmkin», degeni el ishinen ósek tergen adamnyń sózi tárizdi. Federaııa tirkelgen kezde inim Jaqsybek Tókeev Astanadaǵy ádilet departamentinde emes, basqa mekemede qyzmette bolatyn. Sondyqtan onyń bul aıyptaýy da negizsiz.
Armannyń úshinshi aıyptaýyn sportty bilmeıtin adamnyń sózi der edim. Onyń aıtýynsha, 2017 jyly kúzde Ashhabadta bolǵan jabyq keshendegi Azııa oıyndarynda qazaq kúresi belbeýli kúrestiń tasasynda qalypty. Bul jerde Shoraev qatelesip otyr. Biz ulttyq kúresimizdi eshkimniń aıaǵynyń astyna salyp bermeımiz. Qazaq kúresi, qyrǵyzdyń alashy jáne belbeýli sporttyq kúres Birikken Kúres odaǵyndaǵy (qazirgi UWW, burynǵy FILA) Dástúrli belbeýli kúres túrleri komıtetiniń quramynda bolǵandyqtan jarys baǵdarlamasyna «belbeýli kúres» degen jalpy ataýmen kirdi. UWW-degi grek-rım, erkin jáne áıelder kúresi «Olımpııalyq kúres túrleri komıtetiniń» quramyna enedi. Sondyqtan keıde jýrnalıster men mamandar: «olımpııalyq kúres túrlerinen álem chempıonaty bolyp jatyr» dep, joǵarydaǵy úsh kúresti bir ataýmen túıindeı salady. Sondyqtan jabyq keshendegi Azıada baǵdarlamasyndaǵy «belbeýli kúres» degen sózden úrkýdiń qajeti joq. Jalpy baǵdarlamada «belbeýli kúres» dep jazylǵanymen, qazaq kúresinen, qyrǵyzdyń alyshynan jáne sporttyq belbeýli kúresten Azııa oıyndarynyń júldeleri jeke-jeke sarapqa tústi. Jarys kezinde «Kazakh kuresi» degen aıshyqty jazý saraı tórinde jarqyrap turdy. Eń bastysy, bizdiń balýandar jabyq keshendegi Azııa oıyndarynda UWW-diń baýyrynda kilemge shyqty. Shoraev atalmysh maqalasynda «Bul oıynnyń baǵdarlamasynda ózbektiń kýrashy, túrkmenniń kóróshi, tatardyń belbeý kúresi… bar. Biraq qazaqtyń kúresi joq», degendi jazbas buryn máseleniń mánine tereńdep barǵany durys edi. О́zbektiń kýrashy men túrkmenniń kóróshi jabyq Azııa oıyndaryna jeke ataýmen engeni bolmasa, UWW-diń quramynda joq. Iaǵnı, bul eki kúresten ótken álem chempıonatyn Birikken Kúres odaǵy resmı túrde moıyndamaıdy. О́zbek pen túrkmen basty jarystaryn «álem chempıonaty» dep ataǵanymen, UWW úshin bul básekeler qatardaǵy «halyqaralyq týrnır» bop esepteledi.
2010 jyly Astanada ótken úshinshi álem chempıonatyna FILA prezıdenti Rafael Martınettıdi arnaıy shaqyrdyq. Sol joly Rafael Martınettı Dúnıejúzilik qazaq kúresi federaııasyn FILA músheligine qabyldaý týraly qujatqa qol qoıdy. Bul — ulttyq kúresimizdiń tarıhyndaǵy eń bir jarqyn ári tarıhı sát bolatyn. Arman óz maqalasynda bul tarıhty aınalyp ótedi. Osy jarystardyń qandaı beınetpen atqarylǵanyn bilmeıtin adamnyń keıpinde oı qorytady. Osy sharalar ózinen ózi óte salǵandaı kósemsıdi. Jaraıdy, jumys istegen adamnyń qatelesýi zańdy. Áý basta álemdik deńgeıdegi balýandardyń sany shekteýli boldy. Biraq bizder tabandy túrde alǵa umtylýmen boldyq.
2005-2017 jyldary Dúnıejúzilik qazaq kúresi federaııasynyń uıymdastyrýymen 7 álem chempıonaty, 11 Azııa chempıonaty, 3 Álem kýbogy, 3 Eýropa birinshiligi, Iran men Brazılııada kadetter men jastar arasynda álem chempıonattary jáne Ońtústik Afrıkada 2 Afrıka birinshiligi, Brazılııada Ońtústik Amerıka chempıonaty uıymdastyryldy. Búginge deıin 30-ǵa jýyq iri halyqaralyq jarystar ótkizdik. Bul básekelerge halyqaralyq quzyrly oryndardyń (FILA, keıin UWW) baqylaýshylaryn ádeıilep shaqyryp otyrdyq. Bizdiń endigi maqsatymyz: qazaq kúresin olımpıadalyq emes sport túrlerinen Dúnıejúzilik jáne Panamerıka, Eýropa oıyndary baǵdarlamasyna engizý. Jer sharynyń 50-den astam elimen qazaq kúresin birlese damytý jónindegi memorandýmǵa qol qoıdyq. Sonymen birge, 2010-2016 jyldarda qazaq kúresin IýNESKO tanyp, moıyndaýy úshin qyrýar sharýa atqaryldy. Bizdiń komandanyń tabandy ári nátıjeli áreketiniń arqasynda 2016 jyly Efıopııada bolǵan IýNESKO-nyń 11-sessııasynda qazaq kúresi IýNESKO-nyń materıaldyq emes mádenı mura tizimine kirdi. Bul da DQKF-nyń aýyz toltyryp aıtatyn iri jeńisi ekenin umytpaǵan durys.
Biraq joǵarydaǵy resmı jarystar QR Týrızm jáne sport mınıstrliginiń, odan keıin Sport jáne dene shynyqtyrý agenttiniń jarys kestesine saı bekitilgenin, bul básekelerge memleket tarapynan qarjy bólingenin, qanshama sportshynyń álem jáne Azııa, Eýropa chempıony bolǵanyn Shoraev myrza nege qaperge almaıdy?! Osy jarystar arqyly ulttyq kúresimizdiń órisi uzarýmen qatar, nasıhaty qatar júrgenin Arman nege eskermedi eken? Eger Shoraevtyń ýájine qulaq assaq, onda 2005 jyldan bergi álem jáne qurylyq chempıonattaryn tarıhtan syzyp tastaý kerek, degen oı týady. Sonda qalaı, álemniń 4 dúrkin chempıony Aıbek Nuǵymarovty, 3 dúrkin chempıon Ǵanı Seıdildaevty, dúnıe júziniń 2 márte chempıondary, Baqtybaı Qısyqov, Baýyrjan Tálip, Erlan Estek, Muhıt Tursynbavty, álem chempıony Beıbit Ystybaevty, basqa da jeńimpaz jigitterimizdi sporttyq ataqtarynan jáne mınıstrlik taǵaıyndaǵan dárejelerinen aıyryp, ulttyq kúres tarıhyn «Halyqaralyq Qazaq kúresi federaııasy» 2017 jyly kúzde Astanada uıymdastyrǵan «álem birinshiliginen» bastaýymyz kerek pe? Onda sport mınıstrligi men sport agenttiginiń qazaq kúresine qatysty birneshe jylǵy qujattary men tirligi jelge ushpaı ma? Sonymen birge osy kezeńde respýblıka sportyn basqarǵan adamdardyń bári qatelesken bolyp shyǵady emes pe.
Al naqty zańdylyq jaǵyna kelsek, burynǵy FILA, qazirgi «Birikken kúres álemi» (UWW) resmı túrde tanymaǵan, moıyndamaǵan «Halyqaralyq Qazaq kúresi federaııasynyń» álem chempıonatyn uıymdastyrýǵa huqy joq. Sebebi, qazaq kúresinen resmı álem chempıonatyn ótkizý huqy tek qana Dúnıejúzilik qazaq kúresi federaııasynyń quzyryna berilgen. Buǵan dálel retinde UWW bas hatshysy Mıshel Dıýsson myrzanyń DQKF-nyń qazaq kúresi boıynsha bir ǵana halyqaralyq organ ekenin tanyǵan resmı haty qolymyzda tur. Sondyqtan «Halyqaralyq Qazaq kúresi federaııasy» byltyr jalaýlatyp «álem chempıonaty» dep ataǵan Astanadaǵy jarys UWW úshin qatardaǵy «halyqaralyq týrnır» bolyp qana esepteledi. UWW-diń quramyna enbegen federaııanyń jarysy WADA (Búkildúnıejúzilik dopıngke qarsy agenttik) tarapynan da moıyndalmaıdy.
Shoraev atalmysh maqalasynda Dúnıe júzilik qazaq kúresi federaııasy zańsyz quryldy, men respýblıkalyq federaııaǵa basshy bolyp kelgenge deıin DQKF-nyń aýqymy tar boldy, degendi aıtady. Osy jerde joǵarydaǵy álem jáne Azııa, Eýropa chempıonattary men Álem kýboktaryn, basqa da halyqaralyq jarystardy kimder uıymdastyrdy; kimder sol básekelerdiń bel ortasynda júrdi; kimder shetelderge ulttyq kúres erejelerin aparyp, sol elderde federaııalar ashty; kimder syrt memleketterde semınar-keńester men jattyǵý jıyndaryn uıymdastyrdy degen zańdy saýal týady. Bul sharýalardyń basy-qasynda, kerek deseńiz bel ortasynda Dúnıe júzilik qazaq kúresi federaııasynyń azamattary júrdi. Aqıqatyna kelsek, qazaq kúresin álemdik arenaǵa shyǵarý ońaı bolǵan joq. Biz bar kúshimizdi jumyldyryp, qarjylyq jáne basqa da qıyndyqtarǵa moıymaı uzaq ýaqyt olımpıadalyq sport túrleriniń kóleńkesinde qalǵan ulttyq kúresimizdiń eńsesin kóterýge kúsh saldyq. Tek halyqaralyq jáne respýblıkalyq jarystar uıymdastyrýmen shektelmeı, álem moıyndaǵan beldi uıymdardyń nazaryn qazaq kúresine aýdarýǵa tyrystyq. Bizdiń jigitter ýaqytpen sanaspaı, barǵa qanaǵat qyla júrip, qazaq kúresiniń el kóleminde jáne syrt memleketterde birtindep alǵa basýyna úles qosty.
Men 2000 jyldyń kúzinen 2006 maýsym aıyna deıin respýblıkalyq shtattaǵy ulttyq komandalar jáne sport izbasarlary dırekııasyn basqardym. Shynymdy aıtaıyn, sol jyldary qolda kúsh turǵanda oblystyq sport basqarmalary basshylaryna arnaıy habarlasyp, joǵary sport sheberligi mektepteri men basqa da sport mekemelerinde qazaq kúresinen bólimder ashylýyna, jattyqtyrýshylarǵa shtattyq birlik bólinýine shama jetkenshe atsalystym. Ol kezde biraz oblysta qazaq kúresi joqqa tán edi. Soltústik pen batystaǵy keı oblystardyń sport basshylary Qazaqstan chempıonattaryna komanda jiberýdiń ózin moıyndaryna artyq júk sanaıtyn. Ońtústik Qazaqstandaǵy Qajymuqan Muńaıtpasuly jáne Baqyt Jańbyrbaev týrnırinen basqa aýyz toltyryp aıtatyn jarysymyz da bolǵan joq. Bizdiń tabandy áreketimizdiń arqasynda ulttyq kúreske shekeden qarap kelgen biraz oblysta qazaq kúresi úıirmeleri jumys isteı bastady. Qysqasy, bul jyldary biraz aımaqta qazaq kúresinen bólimder ashylyp, ondaǵan jattyqtyrýshylar ulttyq kúresten shákirt baptaýǵa kiristi. Sonyń nátıjesinde keıingi jıyrma jylda ulttyq kúrestiń aýqymy kádimgideı keńeıip, eldiń ár qıyrynda ótetin jarystar sany kóbeıe tústi. Qazirgi tańda respýblıka boıynsha qazaq kúresinen 9 respýblıkalyq, 4 halyqaralyq týrnır ótedi. Osy jerde basa mán beretin jaǵdaı: 2005 jylǵy Azııa, 2006 jylǵy álem chempıonattarynan keıin qazaq kúresinde úlken silkinis paıda boldy. Buryn tek respýblıkalyq, halyqaralyq jarystarmen shektelip kelgen balýandar men mamandarǵa endigi jerde qurylyq jáne álem birinshiligine jol ashyldy. Bizdiń osy táýekelimiz ulttyq kúrestiń jańa deńgeıge kóterilýine áser etti.
Iá, Arman Shoraev 2011 jyly «Qazaqstan barysy» kommerııalyq jobasyn qolǵa alǵanda ulttyq kúrestiń órisi men nasıhaty biraz jerge baryp qalǵan edi. Týrasyn aıtsaq, «Qazaqstan barysynyń» dýyn qyzdyryp, bedelin kótergen balýandar Dúnıejúzilik qazaq kúresi federaııasy talaı jyl uıymdastyrǵan básekelerde shyńdalyp shyqqan jigitter ekenin jurttyń bári biledi. Biz birneshe jyldan beri shamamyz kelgenshe, tórt qurylyqty aralap, ulttyq kúresten semınarlar, sheberlik sabaqtaryn, jarystar uıymdastyryp kelemiz. Al Shoraevtyń federaııasy osyndaı dúnıelerdi jasap kórdi me eken? Qaı elge baryp, qazaq kúresiniń tarıhyn aıtyp, ádis-aılasyn tanystyryp, kúrteshesin taratypty? Qazaqstannyń qaı oblysyna kúres kilemin áperdi eken? Qandaı mamany bizdiń Marat Jahıtov, Baqyt Jańbyrbaev, Nurlybek Ermaǵanbetov, Qýanysh Nahanov, Ǵalym Qulekeshov, Rafael Habırov sekildi halyqaralyq jáne respýblıkalyq deńgeıdegi jarystarda ulttyq kúresti nasıhattap, semınarlar uıymdastyryp kóripti? Bizdiń mamandar shetelderdegi básekeler bitken boıda birneshe kún sonda qalyp sheberlik sabaqtaryn, jattyǵý jıyndaryn ótkizip júr. Bul aıtýǵa ǵana ońaı.
Iá, daıyn balýandardyń basyn qosyp, ókimettiń jáne demeýshilerdiń mol aqshasyna «Qazaqstan barysyn», «Eýrazııa barysyn» jáne «Álem barysyn» ótkizý asa qıyn sharýa emes. Arman, áńgimeni óziń bastadyń, endeshe, Qazaqstan, Monǵolııa jáne Qytaıdyń bir aýdanynyń basyn qosyp ashqan «Halyqaralyq Qazaq kúresi federaııasyn» «Birikken kúres áleminiń» resmı tanymaǵany bárińiz úshin úlken mınýs. Al Monǵolııa men Qytaıdyń quzyrly oryndary ózderinde «Halyqaralyq Qazaq kúresi federaııasynyń» fılıaly bar ekenin rastaǵany týraly qujattaryń bar ma? Menińshe, ondaı qujat qoldaryńda joq. Taǵy aıtarym, byltyr shógennen (at ústindegi polo) halyqaralyq týrnırge kelgen 30-dan asa eldiń kúresten habary joq adamdaryn «Halyqaralyq Qazaq kúresi federaııasyna» tirkep, «pálenbaı elde fılıalymyz bar» dep, jalaýlatqan tirligiń kózi ashyq, kókiregi oıaý adamdarǵa qalaı áser etetinin tereń oılap kórdiń be?
Al, sizderge qosylýǵa qarsy bolǵan sebebim: eki federaııa birikken jaǵdaıda DQK federaııasynyń talaı jylǵy tarıhy, mamandar men sportshylardyń kóp jylǵy eńbegi joqqa shyǵatyn edi. Buǵan sizdermen kelissózder barysynda kózim anyq jetti. Ekinshiden men Armandar tárizdi kommerııalyq týrnırmen shektelgim kelmedi. Bizdiń federaııanyń basty maqsaty – qazaq kúresin dúnıe júzindegi iri keshendi oıyndarǵa engizip, sol arqyly bes qurylyqta keń qanat jaıýyna kúsh salý. Sondyqtan bireýge syn aıtpas buryn keshegi jáne búgingi tarıhqa, azamattardyń kóp jylǵy eńbegine adamı kózben qaraǵan durys der edim. Al ulttyq kúreske kimniń qalaı eńbek sińirgenin halyq ózi saraptap, ádil baǵasyn beretini anyq.
Serik TО́KEEV, Dúnıejúzilik qazaq kúresi federaııasynyń birinshi vıe-prezıdenti, QR eńbek sińirgen qaıratkeri, professor.
Qazaqtyń aptal azamaty, sporttyń shyn janashyry Serik Tókeev aǵamyzdyń boıyndaǵy tektilikke rıza bolyp otyrmyn. Sekeń óziniń sózimen, isimen bərine úlgi bola alatyn azamat qoı. Ol kisimen birimizge aǵa, birimizge ini bolyp syılasyp kele jatqan kezden beri osyny baıqaımyn.
Sekeńniń maqalasynan da irilikti kórýge bolady. Bul materıalda Serik aǵa osyǵan deıin gazetke shyqqan maqalaǵa búkil dəlelderin keltirip saýatty jaýap bergen eken. Serik Adambolsynulyna qattyraq jaýap jazýyna bolar edi. Biraq, ol olaı etpedi. Usaq-túıekke barmaı, mádenıetti túrde ərbir sózine dəleldermen jaýap berdi.
Maqala «Qazaqstan barysy», «Eýrazııa barysy», «Əlem barysy», «Jas barys», «Əsker barysy» sııaqty tól kúresimizdi damytyp, nasıhattalýyna barynsha qyzmet etip júrgen əriptesimiz, qazaqtyń taǵy bir aıtýly azamaty Arman Shoraevqa arnalǵan. Sekeńniń osy jazǵandarynyń bərimen kelisemin. О́ıtkeni, ol kisi bastaǵan Dúnıejúzilik qazaq kúresi federaııasy 2002 jyldan beri tórtkúl dúnıeniń tórt buryshyna tól kúresimizdiń týyn tigip keledi.
Arekeńdi azamat retinde syılaımyn. Ol qoǵamda bolyp jatqan keleńsiz oqıǵalarǵa ún qosyp, azamattyq pikirin bildirip júrgen aǵalarymyzdyń biri. Al qazaq kúresine kelgende Arekeńe aınalańyzdaǵy adamdardyń aqyldaryna, keńesterine bir syn kózben qarap kórińizshi deımin. Osy sóz — óz sózim. Buǵan Areke, aıyp etpeńiz. Siz de , Sekeń de , men de, osynda otyrǵan bárimiz de bir qazaqtyń balasymyz. Endeshe, bir-birimizge ókpe-renish bolmaı, synı pikirdi er jigitshe, er azamatsha qabyldaıyq.
Dastan KENJALIN
https://egemen.kz/article/164133-arman-shoraevqa-zhauap-qazaq-kuresin-sergeldenhge-salghan-biz-emes
