SportPress.kz Qazaqstan sport jańalyqtary
«Teńizshevroıl» — zamanaýı ekonomıkanyń qozǵaýshy kúshi bolyp tabylatyn munaı, gaz jáne ilespe ónimder óndiretin jetekshi kompanııa. Táýelsiz Qazaqstannyń gúldenýimen tyǵyz baılanysty kompanııa qoǵamǵa paıda ákeletin jáne bıznesti qoldaıtyn, kólikterge janarmaı bolatyn, úılerdi jylytatyn ónimderdi qaýipsiz jáne senimdi túrde óndirip, elimizdiń ekonomıkasynyń damytýyna aıtarlyqtaı úles qosyp keledi.
Turaqty damý trendin qalaı qurdy?
Teńizdi ıgerý jónindegi «Ǵasyr kelisimine» qol qoıylǵanyna týra 30 jyl toldy. Qazaqstan Respýblıkasy men «Shevron» korporaııasy kelisim-shartqa qol qoıdy, jas, táýelsiz eldiń ekonomıkalyq damýynyń jańa kezeńi bastaldy. Alaıda,tek ekonomıkalyq damý emes…
Iá, 1993 jyly Qazaqstannyń aldynda jas eldiń álemdik munaı arenasynda «kózirine» aınalýy tıis Teńiz ken ornyn ıgerý boıynsha kúrdeli de órshil maqsattar turdy. О́tkenge kóz júgirtsek, mindetter tamasha oryndaldy dep senimmen aıta alamyz. Muny qarapaıym, biraq joǵary kórsetkishke toly statıstıka dáleldeıdi: TShO jumys istegen birinshi jyly óndiris kólemi nebári 1 mıllıon tonnany qurasa, 2022 jyldyń sońyna qaraı kompanııa 29,2 mıllıon tonnaǵa jetti, bul Qazaqstandaǵy jalpy munaı óndirýdiń 34 paıyzy boldy.
El ekonomıkasynyń damýyna serpin berdi
S&P Global halyqaralyq taldaý agenttiginiń zertteýine sáıkes, TShO Qazaqstandaǵy №1 salyq tóleýshisi atandy. Sonyń dáleli 2022 jyly «Teńizshevroıl» kompanııasynyń «Jer qoınaýyn paıdalanýshy» sanaty boıynsha elimizdegi eń úzdik salyq tóleýshi bolyp tanylǵany. Buǵan ıfrlar da dálel – 1993 jyldan bastap búgingi kúnge deıin Qazaqstan Respýblıkasyna tikeleı qarjylyq tólemder 184 mıllıardtan astam AQSh dollaryn qurady, onyń ishinde qazaqstandyq jetkizýshilerden 45,6 mıllıardtan astam AQSh dollaryn quraıtyn taýarlar men qyzmetterdi satyp alý. Sonymen qatar, áser etýdiń janama tásili de bar – qyzmetkerlerdiń alatyn jalaqysy negizinen tabıǵı tutynýshylyq qajettilikterdi óteýge jumsalady: turmystyq shyǵyndar men satyp alýlar Qazaqstannyń barlyq aımaqtarynda ekonomıkalyq belsendiliktiń qosymsha aınalymyn yntalandyrady. Qarapaıym tilmen aıtqanda, TShO-nyń árbir qyzmetkeri turaqty azyq-túlik ónimderin satyp alý, kınoteatrlar men fıtnes ortalyqtaryna barý, medıınalyq tekserýden ótý jáne dári-dármek satyp alý arqyly ekonomıkanyń basqa salalarynda ortasha eseppen 41 adamnyń tabysyn yntalandyrady.
Sonymen qatar, TShO-nyń Qazaqstan ekonomıkasyna qosqan úlesi munaı-gaz salasyndaǵy qyzmetten de asyp túsedi: ol salyqtar men roıaltıde ǵana emes, sonymen qatar qyzmetkerlerdiń kadrlyq áleýetin damytýda, tehnologııalardy tartýda, sonymen qatar Qazaqstandyq qamtý jáne eldiń áleýmettik ómirine qosqan úlesi.
«Teńizshevroıl» kompanııasynyń óndiristik qyzmeti Atyraý oblysynda shoǵyrlanǵanymen (TShO-nyń jergilikti qamtýǵa jumsalatyn jyldyq shyǵyndarynyń shamamen 58%-y Atyraýda qalady), eldiń barlyq derlik aımaqtary ekonomıkalyq turǵydan tıimdi. Al Atyraýda shyǵyndar úsh salaǵa: qurylys, kásiptik qyzmet kórsetý jáne kólik jáne qoıma sharýashylyǵyna shoǵyrlansa, qalǵan shyǵyndar elimizdiń ár óńirine bólinip, osy óńirlerdiń gúldenýine septigin tıgizedi. Mysaly, Almaty oblysynda TShO negizinen kólik jáne qoıma kompanııalarynyń qyzmetterin satyp alady. Kásiporyn Mańǵystaýda munaı kásipshilikteriniń qubyrlaryn, Shymkentte jaǵarmaı materıaldaryn, Soltústik Qazaqstan oblysynda qaýipsizdik tehnıkasyn, jylý, jeldetý jáne aýany baptaý qyzmetterin jáne Tarazda qubyr salý qyzmetterin satyp alady. Jabdyqtardy jalǵa alýǵa qarajat Batys Qazaqstan oblysyna, qurylys materıaldaryn satyp alýǵa Aqtóbe qalasyna jáne qubyr tasymaly qyzmeti men temirjol arqyly júk tasymaldaýǵa – Astanaǵa jiberiledi. Osylaısha, Qazaqstannyń kóptegen aımaqtarynda otandyq bıznes damyp keledi. Al zertteý nátıjesi boıynsha TShO-nyń jergilikti kompanııalardy qoldaýǵa jumsaǵan 1 dollary ekonomıkaǵa qosymsha 1 dollar túsýin qamtamasyz etedi.
Jalpy satylymdar TShO-nyń tikeleı jergilikti shyǵyndarynyń jáne kez kelgen keıingi janama jáne ındýkııalanǵan satýlardyń somasyn bildiredi. Belgili bir aımaq úshin yntalandyrylǵan satýdyń jalpy kólemi TShO-nyń jergilikti shyǵyndarynan shamamen eki ese kóp. Buǵan qosa, keńeıtilgen jetkizý tizbegi birneshe aýmaqtyń shekarasyn kesip ótýi múmkin bolǵandyqtan, TShO-nyń bir aımaqta tikeleı satyp alýy basqa aımaqtaǵy jetkizý tizbeginen tómenirek satýdy yntalandyrýy múmkin. Mysaly, Atyraýda qurylys qyzmetterin satyp alý, saıyp kelgende, Mańǵystaýdyń óndiristik sektoryndaǵy satylymǵa túrtki bolýy múmkin.
Jalpy, TShO-nyń jergilikti shyǵyndary Atyraýdyń jalpy óńirlik óniminiń 7,5%-ǵa jýyǵyn qurady (JIО́-niń aımaqtyq balamasy). TShO-nyń jergilikti shyǵystary esebinen yntalandyrylǵan jumys oryndarynyń shamamen 57,4%-y nemese 88 375-i Atyraýǵa tıesili, bul TShO-nyń aımaqqa túsetin tikeleı jergilikti shyǵystarynyń kólemine shamamen proporıonaldy. Negizgi qorytyndy: Almaty oblysy/Almaty qalasy (39 360) jáne Mańǵystaý (13 691) bastaǵan el boıynsha basqa oblystarmen qosa 65 500-ge jýyq jumys orny qamtamasyz etilýde.
Bilikti maman – el bolashaǵy
«Teńizshevroıldyń» eń basty baılyǵy árqashan qyzmetkerleri boldy. Teńiz ken orny búkil álemge paıdalaný jaǵynan eń kúrdeli ken oryndarynyń biri retinde belgili. 1990 jyldardyń basynda sheteldik mamandardyń bilimi men tájirıbesi kásiporynnyń aqaýsyz jumysyn qamtamasyz etý úshin mańyzdy boldy, al jergilikti kadrlardy damytý kompanııa qyzmetiniń negizgi baǵyty boldy.
30 jyl ishinde kompanııa joǵary bilikti, álemdik deńgeıdegi mamandardyń birneshe býynyn daıyndady. Osy maqsatta kásiporyn ómir súrýiniń bastapqy kezeńinde jas mamandardy beıimdeý baǵdarlamasyn qamtıtyn personaldy damytý strategııasyn ázirledi. Sondaı-aq tájirıbeli qyzmetkerler olarǵa tálimger bolyp, kásibı jáne jeke ósý jolynda baǵyt-baǵdar beredi.
«Teńizshevroılda» tálimgerlik mádenıeti damyǵan. Bul aldyńǵy býynnyń tájirıbesin úırenýge jáne osy bilimdi zamanaýı tehnologııalarǵa qoldanýǵa múmkindik beredi. Jastar tezirek úırenip, jumysqa beıimdeledi. 10 jyl jumys istep, ártúrli bólimderden kelgen tálimgerlerimnen tájirıbe men bilim aldym. Onyń ústine biz áli de baılanysyp turamyz, men kez kelgen ýaqytta olarǵa habarlasa alamyn. Meniń oıymsha, «Teńizshevroıldyń» artyqshylyǵy – munda kásibı saýattylyǵy joǵary mamandardyń tutas býyny jumys isteıdi , – dedi KTL zaýytynyń sýpervaızeri Aıdar Svıatov.
Sonymen qatar, qyzmetkerlerge kompanııa ishinde túrli kýrstar usynylady. TShO tehnologııalyq qaýipsizdik, ken oryndaryn ıgerýdi basqarý, tehnologııalyq proesti jobalaý, sondaı-aq burǵylaý jáne t.b. sııaqty mańyzdy salalarda qyzmetkerlerdiń tehnıkalyq múmkindikterin damytýǵa ınvestıııalaıdy. Akıonerlerdiń, sonyń ishinde «Shevron» kompanııasynyń múmkindikteri qyzmetkerlerdi TShO-dan tys jerlerge issaparǵa jiberý arqyly belsendi túrde paıdalanylady, osylaısha olar ozyq tájirıbelerdi úırenip, Teńizde qoldana alady.
Bir kezderi biz aǵylshyn tilin álipbıden bastap oqydyq – « A , B , C …», – deıdi joba jetekshisi Nysanbaı Moldaǵalıev. – Qazir, árıne, jasymyzǵa qaramastan, múltiksiz meńgerip jatyrmyz. Alǵashynda bári jańa boldy – 90-shy jyldary Teńiz joǵary tehnologııalyq joba bolatyn, qazir ol qarqyndy damyp keledi. Barlyq ózgeristerdi qadaǵalap otyrý úshin siz únemi ózińizdiń qolyńyzda bolýyńyz kerek jáne jańa nárselerdi úırenýińiz kerek. Bul úshin Teńizde barlyq jaǵdaı jasalǵan, negizgi jumysyńyzdan úzbeı-aq bilimińizdi shyńdaı alasyz.
Nátıjesinde TShO sheteldik qyzmetkerlerdiń sanyn birtindep azaıtty jáne qazirgi ýaqytta TShO qyzmetkerleriniń 95%-y Qazaqstan azamattary quraıdy, 1993 jylǵy kórsetkishpen salystyrtyratyn bolsaq — olardyń úlesi 50%-dy qurady. Al joǵary jáne orta býyn basshylarynyń arasynda qazaqstandyqtardyń úlesi 87 paıyzǵa jýyqtady. Bul kompanııa maqtan tutatyn áserli jetistik.
«Igiliktiń» ıgiligi mol
Qurylǵan kúnnen bastap «Teńizshevroıl» áleýmettik jaýapty kompanııa retinde birneshe áleýmettik jáne ınfraqurylymdyq baǵdarlamalardy júzege asyryp, sol arqyly óz qyzmetkerleri turatyn jáne jumys isteıtin óńirdiń damýyna óz úlesin qosyp keledi. Osylaısha, 1993-1998 jyldar aralyǵynda jalpy bıýdjeti 50 mıllıon AQSh dollaryn quraıtyn «Atyraý bonýstyq qory» baǵdarlamasy júzege asyryldy. Sol jyldary Qazaqstanda bul bir kásiporynnyń oblystyń áleýmettik salasynyń máselelerin sheshýge arnalǵan aýqymdy baǵdarlamanyń alǵashqy úlgisi boldy.
«Atyraý bonýstyq qory» 1999 jyly «Igilik» erikti áleýmettik-ınfraqurylymdyq baǵdarlamasyna aýystyryldy. Nelikten taqyrypta erikti sózine ekpin berilgen? Sebebi TShO memleketten qosymsha jeńildikter men sýbsıdııalar almaıdy, kompanııanyń tabysy esebinen áleýmettik baǵdarlamalaryn júzege asyrady.
Baǵdarlamanyń bastapqy bıýdjeti 4 mıllıon AQSh dollaryn qurasa , TShO ınvestıııa kólemin 25 mıllıon dollar deńgeıine jetkenge deıin únemi arttyryp otyrdy.
Osy baǵdarlama aıasynda TShO mektepter, aýrýhanalar, demalys oryndary, balabaqshalar, mádenıet úıleri, sport jáne saýyqtyrý ortalyqtary sııaqty áleýmettik mańyzy bar nysandardyń qurylysyn qarjylandyrady. 1993 jyldan beri 120-dan astam áleýmettik ınfraqurylymdyq jobalarǵa 360 mıllıon AQSh dollarynan astam ınvestıııa salyndy jáne dárigerler, muǵalimder jáne tehnıkalyq qyzmetkerler úshin 1000-nan astam jańa jumys oryndary ashyldy.
Áleýmettik ınvestıııalar baǵdarlamasynyń bolashaǵy zor
2010 jyly TShO múldem jańa formattaǵy «Áleýmettik ınvestıııalar» baǵdarlamasyn engizdi jáne onyń aıasynda úkimettik emes uıymdardyń ózi aımaqtaǵy bilim berý, azamattyq qoǵamdastyqty damytý nemese mádenı tarıhı murany saqtaý salasyndaǵy negizgi problemalardy sheshýge yqpal ete alatyn áleýmettik jobalardy usynady.
2010-2022 jyldar aralyǵynda TShO Atyraý jáne Mańǵystaý oblystaryndaǵy densaýlyq saqtaý, bilim berý, ekonomıka jáne azamattyq qoǵamdy damytý salalaryndaǵy qoǵamdastyqtyń ál-aýqatyn jaqsartýǵa baǵyttalǵan úkimettik emes uıymdardyń 123 áleýmettik jobasyn qoldady. Baǵdarlamanyń 2023 jylǵy bıýdjeti 2,5 mıllıon dollar boldy.
«Áleýmettik ınvestıııalar» jáne «Igilik» baǵdarlamalaryn júzege asyrýmen qatar, TShO kóp jyldar boıy jedel járdem ótinishterine qarajat berip keledi.
2023 mereıtoılyq jyly TShO Atyraý oblysy men Jylyoı aýdanyna 2 mıllıon dollardan astam demeýshilik qoldaý kórsetti, onyń ishinde KKJ-UEQBJ bıýdjetinen 1,6 mıllıon dollar. Satyp alynǵan jáne syıǵa tartylǵan tehnıkalardyń ishinde: múgedekterdi tasymaldaýǵa arnalǵan ınvataksı, 4 birlik arnaıy tehnıka, onyń ishinde qar tazalaǵysh, kóshelerdi sýarý jáne tazalaýǵa arnalǵan mashınalar, 6 jedel járdem kóligi, «Keń Jylyoı» mádenıet úıine mýzykalyq apparatýra jáne sahnalyq kıimder, sport pen bıge jáne basqalarǵa arnalǵan arnaıy múgedekter arbalaryn atap ótýge bolady.
Nurlan BAQDÁÝLETULY,
ALMATY
