SportPress.kz Qazaqstan sport jańalyqtary
Erejesiz jekpe-jekten elimizde óz salmaǵy boıynsha alǵash chempıon atanǵan bilekti balýan, júrekti jigit Bolathan Súleımenov týraly tolǵam.
Qazaq dalasynda sonaý Saq dáýirinen beri ata-babamyz jekpe-jek ónerine beıim bolǵanyn tasqa jazylǵan jazý-syzba sýretterden bilemiz. Sondyqtan da osy qus ushsa qanaty, at shapsa aıaǵy talatyn, ulan-ǵaıyr qutty mekenimizdi syrtqy jaýlardan qorǵaýda, qazaqtyń árbir balasy soǵys pen jekpe-jek ónerine shyńdalyp boıyna sińirip ósken. Eshqandaı elge keýdesin bastyrmaǵan qarsy kelgen jaýmen judyryqtasý, jekpe-jek shaıqasynda ese jibermegen uly halyqtyń urpaǵymyz. Qazaqtaı kóshpendi halyq úshin jekpe-jek sportynyń shoqtyǵy bıik bolatyny sondyqtan bolar.
Qazaq jerinde sporttyń kóptegen túrlerinen dúbirli jarystar ótip keldi. Biraq erejesiz jekpe-jekten eshqandaı báıge tigilip, batyrlar bilek túrip shyqqan emes. Ásirese, erejesiz jekpe-jek ónerinen baıraqty jarystardyń ótkizilýin qazaqtyń ishindegi boıyna kúshi syımaǵan, topjarar tarlanboz jastary kópten kútip júrgen edi. Mine, osyndaı baıraqty jarysty uıymdastyrýdyń retin Alashtyń ardaqty uly, álem chempıonatynyń kúmis júldegeri Serik Baımurzın myrza qolǵa alyp, 1996 jyly tuńǵysh ret Almatydaǵy Ortalyq ırkte dúbirli jarys ótkizdi. Erejesiz jekpe-jek túrinen ótken joıqyn jarysqa Qazaqstannyń ár aımaǵynan taýsoǵar jalyndy sportshylar aǵylyp kelip qatysqan edi. Men bul jarysty óz kózimmen kórip kóńilge túıgen adamnyń biri edim. Sondyqtan da men úshin sol dúbirli jarystyń basy-qasynda bolyp, qalaı ótkeni týraly emin-erkin qalam tartýǵa bolatyn edi. Endi, osy saıysqa meniń jaqyn dosym Bolathan Súleımenovtyń qandaı daıyndyqpen baryp, óz salmaǵynda bas júldeni jeńip alǵany týraly keńinen áńgimelep bergim keledi.
Ol kezde men Almatydaǵy Jandosov pen Radostove kósheleriniń qıylysyndaǵy Qazaqstan ulttyq telearnasynda jumys isteıtin qyzmetkerler men jýrnalıst, dıktor, operatorlar turyp jatqan jataqhana ispettes úıdiń bir bólmesin alyp turyp jatqanmyn. Esigimizdiń aldyna shyǵa bergende kishigirim qara bazar bolatyn. Sol bazardan kerek jaraǵymyzdy alyp turatynbyz. Birde sol bazardy aralap et alaıyn dep júrgenmin. Ol jerde et bir-aq jerde satylatyn. Sol et satylatyn oryndy ary-beri ótip júrgende balýanǵa uqsaıtyn qazaqtyń qarapaıym jigitin kóretinmin. Ol jigit árdaıym kúlimsirep qasyndaǵy dosy ekeýi et satyp turatyn. Men sol sáti túsip álgi jigitten qoıdyń etin bóldirip kestirip alyp jatyp, áńimelesim kettim. Qal-jaı surasyp, tanystyq. Esimi Bolat eken. Semeı óńiri Maqanshy aýdanyndaǵy Qarabulaq aýylynyń týmasy bolyp shyqty. Osy bazardyń aldynda kóldeneń turǵan qos úıdiń birinde turady eken. Negizi, ol jigitti sol bazardan jıi kóretinmin. Sonymen, tanysyp jaı-kúı surasyp, keıinnen aramyzǵa jik túspegen jaqyn dostarǵa aınaldyq. Sol kezden bastap, biz jaqyn dostaı aralas-quralas bolyp kettik. Birde Bolat ırkte ótkeli jatqan jekpe-jek týraly aıtyp, soǵan qatysatyndyǵyn aıtty. Men árıne, qoldaı otyryp, «Qatys baýyrym, sen Alla buıyrtsa, júldeniń jaqsysyn alyp qalarsyń, qajet bolsa birigip daıyndalaıyq, osyndaıda janyńda júretin serik qajet qoı saǵan», –degen pikirimdi aıttym.
Hosh, sonymen Bolattyń qasyna erip birge júgirip, birge jattyǵyp men de bir dodaly saıysqa túsip baǵyn synaıtyn jandaı dosyma serik bolyp birge júrdik. Bolat ekeýmiz Jandosov kóshesiniń basyna turyp aıaǵymyzǵa qum baılap alyp júgiretin boldyq. Bolattyń naǵyz bilekti de júrekti balýan ári batyr ekenin sol kezde bilgen edim. Men aıaǵym kóteretindeı ólshemmen azǵany qum salyp baılap shyqsam, Bolat eki aıaǵyn qampıtyp qumdy toltyra baılap alyp júgiretin. Sharshaýdy sonda bilmeıdi. Al, men bolsam ókpem óship, tynysym tarylyp jarty jolda qalsam, Bolat bolsa, sonaý Tóle bı kóshesine deıin atsha shaýyp baryp qaıtatyn. Sonda aıaqtaǵy salmaqty birde aýyr sezinbeıtin. Naǵyz dúldil júırik dersiń. Sonymen, jarys ótetin kúnde kelip jetti-aý áıteýir. ırktiń ishi jarysty tamashalaýǵa kelgen adamnan ıne shanshar jer joq. Álgi Alpamys týraly batyrlar jyrynda: «Judyryqpen bir uryp, qyryq ker bolat sandyqty, saımandaryn saılanyp altynan kemer baılanyp, ábjylandaı tolǵanyp, qyzyl naıza qolǵa alyp, shubarǵa qarǵyp minedi. Qudaıdan medet tiledi, qarǵyp minip jas batyr ashýy kernep jónedi», degen sózder bar emes pe. Bolat ta dál Alpamystaı saılanyp, tas-túıin daıyndyqpen alǵash ret qatysqaly otyrǵan jaýapty jarysyna barǵan edi. Negizi Bolattyń keıbir kúnderi «Almas sýy» degen jekpe-jek klýbynda jattyqtyratyn Sergeı Panırınge de baryp jattyǵyp júretin. Sergeı de bar bilgenin úıretip, Bolattyń boks jaǵynan qolyn durystap berýde eńbegi bar dep aıtar edim.
Áli esimde, sol kúni men jarysqa beınekamerany alyp barǵan edim. Kim bilsin, búgingi jarysta Bolat topjaryp jatsa, erteńgi kúni tarıh bolyp qalatyn shyǵar degen oıda qylań bergeni aqıqat. Rasymen Allanyń qalaýymen solaı bolyp shyqty ǵoı. Hosh, sonymen biz ırkke barǵanymyzda, qatysýshylardyń tolyp júrgenin kórdik. Denelerinde artyq et joq bulshyq eti bultyldaǵyn ár jaqtan jınalǵan qatysýshylardy kórip, biraz júreksinip qalǵanym ras. Degenimde Bolattyń sol baıaǵy sabyrlyǵy men qarapaıymdylyǵyna qarap, ol oıymnan tez qaıtyp, dosymnyń jigerin janap, qaıratyn qaıraqtaı qaıraı túsýge tyrystym. Bolattyń óz-ózine degen senimdiligi meni jigerlendirip, arqalandyra túskendeı boldy. Negizi, tuńǵysh ret ótip otyrǵan erejesiz jekpe-jek saıysy 70 kg-nan joǵary salmaq dárejeleri arasynda ótken edi. Erejesiz jekpe-jek jarysyn alǵash ret uıymdastyryp otyrǵan Serik Baımurzyn bizge jaqyndap kelip, «Baýyrym eshnárseden qoryqpa, tek alǵa!», – dep bizdi qanattandyryp ketti. Sodan keıin, boıymyzdaǵy tolqynys seıilip, erkinsip kettik desek bolady. Men beınekamerany qolyma alyp, Bolattyń árbir qımyl-qozǵalysyn túsirýmen álek bolyp júrmin. Osy jerde aıta keter bir ókinishti jaı, sol tuńǵysh ret elimizde jalaýyn kótergen erejesiz jekpe-jek saıyn túsirip alǵan tarıhı beıne taspany áli kúnge deıin taba almaı kelemiz. Negizi tolyqtaı túsirilgen nusqasyn dodaly synnan shyqqannan keıin, Bolat dosyma tartý etken edim. Al, Bolat bolsa, óziniń týǵan aýylynan suraǵan týystaryna kassetany berip jiberipti. Olar qoldan-qolǵa taratyp jiberse kerek. Sodan sońyn taba almaı qalypty. Alla násip etip, sol kasseta tabylyp jatsa, úlken bir tarıhı oqıǵamen araǵa kóp jyldar salyp baryp, sport jankúıreleri kórip bir tamashalar degen oıdamyn. Sonymen, arystandaı aıbatty, jolbarystaı qaıratty jekpe-jek óneriniń sheberleri arasyndaǵy saıys bastalyp ta ketti. Men bir qolyma oramaldy, bir qolyma beıne kamerany alyp Bolattyń jekpe-jekteriniń bastalýyn kútip turdym. Mine, kópten kútken alǵashqy jekpe-jek te bastalyp ketti. Men ırktiń ishindegi álgi shar tárizdi doǵalyqtyń syrtyn aınalyp, ózimshe Bolatqa keńesimdi aıtyp, álek bolyp júgirip júrmin. Bolat óziniń júrekti de bilekti has batyr balýan ekenin osy jarysta atoılap kórsetti dese bolady. Alǵashqy qarsylasyn soqqynyń astyna alyp uryp jyǵyp, kelesi kezeńge ótti. Sóıtip, birinshi jekpe-jegin jeńispen aıaqtaǵan Bolatty bólmege alyp oramalmen jelpi terin basyp, kelesi kezdesýge daıyndaı bastadym. Kelesi jekpe-jek Bolat úshin óte aýyr bolǵan edi. Ichkerııadan kelgen sheshen talaı dúbirli syndarda asyǵa ońynan túsip júrgen osy erejesiz jekpe-jek jarysyna kelgen sportshylardyń ishindegi eń qaýiptisi edi. Kóńilimizde bir qýanysh, bir qaýip turǵan edi. О́ıtkeni, sońǵy fınalǵa shyǵý úshin qalaıda sheshen jigitin jeńýimiz kerek bolatyn. Ichkerııalyq bul sheshen jigiti beınebir ábjylandaı aılaker, jemtigin izdep jutynǵan dalanyń kókjal bórisindeı, denesinde artyq eti joq edi. Oıpyr-aı, ne bolar eken degen oı meni qatty mazalaǵany anyq. Biraq, boıymdaǵy sezikti Bolatqa bildirmeýge tyrystym. Beınebir ózim tóbelesetin sııaqty kúıde júrgenim sózsiz. Bolatqa qarasam, sol baıaǵy jer qozǵalsa qozǵalmaıtyn salmaqtylyq, sabyrlylyq pen qalaıda jeńiske jetemin degen senimdilikti kózinen baıqadym. О́zderi jarys alańyna shyqqanda álgi brazılııalyq Greısııler áýleti sııaqty aǵaıyndylardyń barlyǵy biriniń jelkesine biri qos qoldaryn qoıyp shyqqanda kópke úreı týǵyzǵandaı kórindi. Mende qolymnan kelgenshe Bolatqa rýhanı jaǵynan da qoldaý kórsetýge tyrysyp qoıamyn.
–Olardyń myna shyǵyp kele jatqan jaı ǵana spektakl, sen onyń qazir talqanyn shyǵaryp, súmireıtip syn alańynan shyǵarýǵa májbúr etesiń, – dep, shymyr sózdermen shyńdap-aq jatyrmyn.
Sóıtip, bir Allaǵa syıynyp kelesi sońǵy kezdesýge bet aldyq. Sonymen fınaldyq jekpe-jek bastalyp ketti. Bul jekpe-jekte tunshyqtyrýǵa, tiresýge, aıaq-qoldy tartyp býyndyrýǵa, qysqasy barlyq ádisti qoldanýǵa ruqsat. Tek ruqsat etilmeıtini, eki buttyń ortasynan tebýge, kózin saýsaqpen shuqýǵa jol joq. Basyn báıgege tigip, osyndaı joıqyn jarysqa qatysý árkimniń qolynan kele bermes anyq. Tipti, ólip te ketýi ábden múmkin. Bul aıqas naǵyz qan maıdan boldy desem artyq emes. Men jekpe-jek alańyndaǵy sheńberdi shyr aınalyp aıǵaıdy salyp Bolatty qaıraýǵa tyrysamyn. Bolat maǵan anda-sanda kózin bir salyp qoıyp, óziniń utymdy sátin kútip alysyp júr. Bolatty jambasyna túsire almaǵanyna sheshen jigiti doldanyp, bir jaǵynan Bolattyń ek-úsh zilbatpan soqqysy dóp tıgen soń ashýlana bastady. Osy sátte kúsh atasy Qajymuqannyń japon jekpe-jek óneriniń sheberi Sarakıkkı Jındofýmen kezdesýi esimi tústi. Sonda Qajekeńniń qulaǵyn qyryshyp tistep alǵan japondy qos qoldap tik kóterip alyp, jerge gúrs etkizip atyp urady emes pe. Sonda esinen tanyǵan japondy jerlesteri dereý zembilge salyp ala jóneledi. Qajymuqandy tas-talqan etem dep shyqqan Sarakıkıkı osylaısha jer bolyp jeńiledi. Qajymuqan atamyz sol jekpe-jekten qulaǵynan aıyrylsa da týǵan eline dańqpen oralaǵan eken. Sol sekildi qazaqtyń Bolattaı qaısar ulyn mensinbeı kúlip shyqqan sheshen jigiti osyndaı qaıtpas qaısarlyqty, asqan sheberlikti kútpegen bolsa kerek. Qansha saq júrip urys salǵanymen. Bolattyń qarýly qolyna ilingende baryp áp-sátte ne bolǵanyn bilmeı qaldy. Bolat Qajymuqan atamyzdyń ádisine salǵandaı kórinip, qarsylasyn jerge qazaqsha kúres tásilindegideı jambasqa salyp atyp uryp, ústine shyǵyp aldy. Negizi, Bolat týǵan aýylynda júrgende el ishinde, qazaq kúresinen ótetin baıraqty jarystar men toı-tomalaqtardy aldyna jan salaǵan eken. Bolattyń oń jambasyna túsip qalsa bolǵany qarsylasyn atyp uryp júre beredi eken. Sondyqtan da Bolattyń jeńiske jetýine bir jaǵynan qazaq kúresiniń zor septigi tıdi me dep oılaımyn. Men de osy sátte: «Qylqyndyr, býyndyr Bolat!», – dep, aıǵaıdy salyp qoıamyn. Sodan soń, osy ádisinen tapjylmaı biraz ustap turyp baryp, qolaıly sekýndta eki aıaǵyn moıyn tustarynan orap alyp qylqyndyra bastaǵanda, sheshen jigitiniń kózi sharasynan shyǵyp kete jazdap, jeńilgenin eriksiz moıyndap, jer sabalap qoıa berdi. Rasymen de jańa ǵana kózderin ot shashyp jutynyp shyqqan sheshen jigitin Bolat osylaısha sabasyna túsirip, fınalǵa joldama aldy. Al, fınalda djý-djıtsý sportynan Qazaqstannyń chempıony Oleg Brýsenovty kutip turdy.
Iá, sońǵy synǵa naǵyz myqtylardyń myqtysy shyǵatyny belgili. Sheshenmen ótken kezdesý naǵyz fınalǵa bergisiz bolatyn. Osy jarystaǵy eń joıqyn qarsylasyn tize búktirgennen keıin, Bolat úshin fınal óte aýyr bolǵan joq. Sheshýshi syndaǵy jekpe-jekte de Bolat qarsylasy Oleg Brýsenovty atyp uryp, býyndyrý ádisimen jeńilýine májúbir etip, tuńǵysh ótken erejesiz jekpe-jek sportynan Qazaqstannyń chempıony ataǵyna ıe boldy. Al, kelesi kúni 70 kg-nan joǵary salmaq dárejeleri arasynda atańjilikti sportshylar arasyndaǵy synda «Sur suńqarlar» klýbynyń sportshysy, erkin kúresten sport sheberi Ahmed Eıýbov jeńiske jetti.
Bolattyń eptiligi, taktıkalyq kúres tásili qalyptasqan balýan desem maqtaǵanym emes dál solaı bolatyn-dy. Sondyqtan da Alla násip etip qarsylasyn jeńip Bolat, elimizde alǵash uıymdastyrylǵan erejesiz jekpe-jek jarysynyń óz salmaǵynda tuńǵysh chempıon atandy. Jarys saltanatpen aıaqtalyp, báıgege tigilgen júlde qurmetpen úlestirilip jatty. Bizdiń báıgege tigilgen myń jarym dollardyń ornyna uıymdastyrýshylar bir myń dollardy tabys etti. Degenmen de jeńiske jelpinip shyqqan biz birden ashanaǵa baryp jaqsylap otyryp, jeńisimizdi atap ótý úshin júrip kettik. Kún boıy ótken tartysty surapyl, soıqan jarystan ábden qaljyrap, sharshap shyqqan biz ashyǵyp qalsaq kerek, dámhanaǵa kelip bar aqshaǵa aıamaı aýqattandyq. Ásirese, Kavkaz káýapyn ábden toıyp jep, tamasha bir otyryp qaıtqanymyz esimnen ketpeıdi.
Búginde Bolat elýdiń asqaryna shyqqan el aǵasy bolyp otyr. О́mirlik jary Nazgúl ekeýiniń mápelep ósirgen Oljasy jýyrda shańyraq kóterip, otbasyn qursa, aıdaı arý Aqnıet atty qyzy ál-Farabı atyndaǵy Qazaq Ulttyq memlekettik ýnıversıtetine oqýǵa túsip otbasyn qýantyp otyr.
О́mirde adamnyń baqyty otbasynyń amandyǵy ekenin bilemiz. Bolattyń da búginde bar tileýi eli men otbasynyń amandyǵy. Sonaý jyldary ótken jarys týraly eske alǵanda sol baıaǵy qarapaıym salmaqtylyǵyna salyp:
–Iá, Alla násip etip sol jarysta jeńiske jettik qoı, shirkin sol kezde osy sport túrine kózqaras jaqsy bolǵanda men ary-qaraı da jekpe-jegimdi jalǵastyrar edim ǵoı. Biraq, bolashaǵymyz Alashtyń asyl uldarynyń qolynda, – dep jaýap berdi.
Rasymen de qazaqtyń batyr uldarynyń búgingi tańda álem jarystarynda topjaryp elimizdiń atyn shyǵaryp, kók týymyzdy jelbiretip júrgen sańlaqtary az emes. «Altynda tas, tasta tas-altyndaı bolmas basqa tas», demekshi, Bolattaı áli talaı jastar bıikke shyǵary sózsiz. Biraq, men úshin Bolat Súleımenov erejesiz jekpe-jek ónerinen óz salmaǵynda topjarǵan alǵashqylardyń biri bolyp, bastaý basynda turary sózsiz. Degenmen de osy sport túrinen búginde elimizdiń maqtan eter otandastarymyzdyń qatary kóptep shyǵyp kele jatqany qazaq eli úshin zor maqtanysh dep bilemiz.
Aqyn ORDABAIULY,
ALMATY
