Qazaq voleıbolynyń atasy

Qazaqstan voleıbolynyń atasy Oktıabr Jarlyǵapov týraly bir úzik syr

«Tartyspen túsken beınetpen kelgen jaqsylyq qana shyn máninde qymbat tabys»

M.Áýezov

Qazaqstandaǵy voleıboldyń qalyptasý oshaǵy neden bastalǵany týraly sóz etkende  osy bir teńdesiz tekti sport ónerin elimizde negizin qalaǵan, aty áıgili voleıbol sheberi, sonaý  Almatynynyń «Býrevestnık» komandasyn adam aıtsa nanǵysyz deńgeıge kótergen daryndy jattyqtyrýshy, voleıboldan elimizdegi tuńǵysh KSRO sport sheberi, 1960 jyly KSRO-nyń eń úzdik 24 sportshysynyń qataryna engen dara tulǵa Oktıabr Jarlyǵapovty mindetti túrde eske alamyz. Eske ala otyryp, daryndy jannyń salyp ketken sara joly men taktıkalyq oıyn modelin búgingi kúni kásibı deńgeıde óner kórsetip júrgen jastarymyzǵa sabaq retinde úıretip jatsa artyq bolmas  pa edi degen oıdyń qamaýynda qalamyz.

Qazaq sport tarıhynda árbir sportty jekeleı alyp qarasaq, sańlaq aǵalarymyzdyń salyp ketken sara joldaryn kóremiz. Mysaly, jeńil atletıkada – Ǵusman Qosanov pen Ámın Tuıaqov, kúreste – Qabden Baıdosov, Ábilseıit Aıqanov, Amangeldi Gapsattarov, Amanjol Buǵybaev, Asqantaı Imanqulov, boksta – Shoqyr Bóltekuly, Ábdisalan Nurmahanov pen Serik Qonaqbaevtar, gógaldaǵy hokkeıde – Qazbek Baıbolov, fýtbolda – Tımýr Segizbaev, Quralbek Ordabaev pen Seıildá Baıshaqov, sýǵa júzýde – Baqı Elǵondıev, basketbolda – Áljan Jarmuhamedov, voleıbolda – Oktıabr Jarlyǵapov, Zańǵar Járkeshev pen Jánibek Saýranbaevtardyń esimderine aıyryqsha toqtalyp, maqtanyshpen aıtamyz. Árbir sportty jan tánimen jaqsy kórip, baryńdy bere bilseń, qaıtaryma da ıgilikti bolary sózsiz. Attary atalǵan ardagerlerimiz ózderi ómiriniń máni dep tańdap alǵan sporttaryna bar ǵumyrlaryn arnap, jemisin kóre bilgen aıshyqty tulǵalar. Sondyqtanda jas býynǵa aldyńǵy tolqyn aǵalarynyń aıbyndy joldarynan úlgi alsa dep tileımiz..

Búgingi áńgime ózegin voleıboldan Qazaqstan sport tarıhynda aty altyn árippen jazylyp qalǵan, Almatynynyń «Býrevestnık» komandasyn jattyqtyra otyryp, adam aıtqysyz jetistikke jetkize bilgen, uly jattyqtyrýshy Oktıabr Jarlyǵapov týraly bolmaq.

Oktıabr Qydyrbaıuly jasaqtaǵan Almatynyń  «Býrevestnık»  komandasy ózi dúnıeden ozǵan 1969 jyly KSRO birinshiliginiń altyn júldesin jeńip alsa, sodan keıin eki dúrkin Eýropa chempıondar kýbogynyń ıegeri atandy. Daryndy sportshy, bilikti bapker Oktıabr Jarlyǵapov voleıboldan elimizde tuńǵysh ret KSRO sport sheberi atanǵan sportshy. Sonymen qatar, 1960 jyly KSRO-nyń eń úzdik 24 sportshysynyń qataryna engen dara tulǵa boldy. Sol bir 1960 – 1970 jyldary Qazaqstan sporty úshin altyn ǵasyrdyń  órlegen kezeńi edi. Aıtalyq, qazaqstandyq bylǵary qolǵap sheberleri álem, Olımpıada tuǵyryna kóterilip jatsa, fýtboldan Almatynyń «Qaıraty», dopty hokkeı men kógaldaǵy hokkeıden «Dınamo» komandalary Keńes Odaǵyna attary dúrkirip turǵan shaq bolatyn. Al, oıyn túrleri boıynsha halyqaralyq arenalarda eń úlken tabysqa jetken «Býrevestnık» komandasyn bóle-jara aıtar edik.

Elimizdiń atyn álemge tanytqan asa daryn ıesin aıtpas buryn jalpy voleıbol sportynyń tarıhyn paraqtaı ketken oryndy dep oılaımyn.

Bul oıyndy aǵylshyndar Qol doby dep oılap shyǵarǵanda osynshalyqty álemge taralyp ketetin sport túri bolatynyn oılaǵan joq shyǵar.

Búgingi tańda voleıboldan Olımpıada, Eýropa, Azııa  chempıonattary, halyqaralyq jarystarmen qatar ár elde ishki chempıonattar dástúrli túrdi ótkizilip keledi. Bul sport túrin jas ta kári de oınaıtyn bolǵandyqtan álemge keń taralǵan sport túri ekenine daý týmas.

Qazaqstanda voleıbol sonaý HH ǵasyrdyń 60-70 jyldary asqan qarqynmen damyp, qol doby oıynynyń altyn kezeńniń biri bolǵanyn tarıhtan bilemiz.

Sonaý 1929 jyly Qazaqstanda tuńǵysh ret Almaty men Frýnze (Qyrǵyz KSR) qalalarynyń  komandalary arasynda voleıboldan kezdesý ótti.

Sol jyly Almaty zooveterınarlyq ınstıtýty qurylady. Oǵan dál sol jyly aty áıgili voleıbol tarlany, Qazaqstandaǵy kásibı voleıboldyń negizin qalaýshy Oktıabr Jarlyǵapov oqýǵa túsedi.

Oktıabr Jarlyǵapovty sóz etkende  Qazaqstan voleıbolynyń qalyptasý kezeńi  men  «Býrevestnık» komandasynyń tarıhı jeńisterin eriksiz eske alamyz. Oktıabr Jarlyǵapovtyń talantty oıynshy ǵana emes, bapkerlik bilikti qyrlaryn da kóre bilgen reseılik mamandar, Odaqtyń jastar quramasynyń bas bapkeri bolyńyz, dep shaqyrǵanda;

–Rahmet kóńilderińizge, men óz elimde, óz baýyrlarymnyń qasynda bolamyn. Bar qabiletim men kúsh-jigerimdi qazaqtyń namysy úshin jumsaýym kerek, – dep jaýap berip, Almatyda qalady.

Mine, áıgili sportshynyń týǵan eline, jerine degen súıispenshiligin túıindep aıtqan eki aýyz sózinen kóremiz. Oktıabr Jarlyǵapovtyń tárbıelegen tól shákirti, qazaqtyń taǵy bir  arda týǵan asyl uldarynyń biri Jánibek Saýranbaev 1965 jyly KSRO quramasynyń sapynda Álem kýbogynyń ıegeri atansa, 1966 jyly Álem chempıonatynyń qola júldesin jeńip alady. Sonymen qatar, talantty jan 1967 jyly Eýropa chempıony bolyp tanylady. Jánibek Saýranbaev álemniń aqıyq voleıbolshylarymen ıyq tirestirip, Keńes Odaǵy quramasynyń eń úzdik oıynshylarynyń qatarynan oryn alǵan qazaq jigiti. Degenmende  sol kezdegi Keńes ókimetiniń solaqaı saıasatynyń saldary daraboz sport sańlaǵyn aınalyp ótpeı ketpedi. Jánibek Saýranbaev Keńes Odaǵy  quramasynyń sapynda sýrylyp aldy tursa da, qazaq bolǵany úshin Olımpıada oıyndarynan shovınıst basshylardyń ádiletsiz sheshimderimen  shettetilip otyrady. Al, Oktıabrdeı tulǵaly adamnyń taǵy bir shákirtteri Zańǵar Járkeshev pen Marat Mádenov «Býrevestnık» komandasyn KSRO halyqtary spartakıdasynyń qola júldesine jetkizip, 1968 jyly Odaq chempıonatynyń kúmis medaline ıe bolady. Osylaısha, Oktıabr negizin qalaǵan qazaq komandasy 1969 jyly KSRO chempıonatynda topjaryp, tuńǵysh ret altyn tuǵyrǵa kóteriledi. Komanda quramynyń basym bóligin qazaqtandyryp qana qoımaı, osyndaı aýyz toltyryp aıtarlyqtaı tarıhı bıikke jetkize bilgen Oktıabr Qadyrbaıulynyń basty armany da osy edi. Oktıabr 1969 jyly bar –joǵy 37 jasynda qaıtys bolady. Ataqty jandy jerleýge kelgen halyqtyń arasynda tól shákirtteri de qaıǵyryp turǵan edi.  Sonda shákirtteriniń arasynda Jánibek Saýranbaev qazaly jıynda turyp, «Oktıabr Qydyrbaıulynyń armany «Býrevestnık» komandasyn KSRO chempony ataǵyna jetkizý bolatyn. Biz endi ustazymyzdyń sol armanyn oryndaýǵa tıispiz», – dep ýáde beredi. Degendeı-aq, sol 1969 jyly «Býrevestnık»  komandasy KSRO chempıony atanady. Sonymen qoımaı, Eýropa chempıondarynyń kýbogyn eki márte jeńip alady. Mine, osylaı daryndy sportshylardyń áıgili bapkeriniń árýaǵyn rıza etip qana qoımaı,  Qazaqstan voleıbolynyń deńgeıin jer-júzine atoılatyp pash etedi.

Elimizdiń voleıboldaǵy jarqyn jetistigin sóz etkende Oktıarbdeı tulǵaly jannyń jattyqtyrýshylyq mektebinen  shyqqandardyń biri Vıacheslav Shapranǵa toqtala ketýge bolady. Kezinde aty ańyzǵa aınalǵan juldyzdy «Býrevestnık» komandasynyń beldi oıynshysy atanǵan Vıacheslav Shapran, KSRO boıynsha halyqaralyq sport sheberi, Qazaqstanǵa eńbegi sińgen sport qaıratkeri, QR eńbegi sińgen jattyqtyrýshy, KSRO  chempıony, eki dúrkin Eýropal kýbogynyń ıegeri atanyp, birtalaı talantty tárbıelegen bilikti bapker.

Oktıabrdiń taǵy bir talantty shákirti Nellı Щerbakova ADK komandasyn KSRO chempıony ataǵyna jetkizse, Mahmutov pen Щerbakovanyń shákirtteri ADK oıynshylary Elena Chebýkına men Olga Krıvosheevalar 1988 jyly KSRO quramynda Seýl Olımpıadasynyń chempıony atanǵan.

Birneshe jyldar boıy KSRO boıynsha joǵary deńgeıde óner kórsetken, Qazaqstanda voleıbol sportynyń negizin qalaǵan Oktıabr Jarylǵapov  pen Jánibek Saýranbaev sol bir jyldary eń úzdik jattyqtyrýshylar bolyp el sportynyń tarıhynda altyn áriptermen  esimderi jazylyp qaldy.

Sonymen qatar, Qazaqstandaǵy  voleıbol tarıhyn paraqtaı otyryp, 1965 – 1966 jyldary Oktıabr Jarylǵapovtyń tól shákirtteri Valerıı Kravchenko men Oleg Antropovtar KSRO quramynda álem chempıonatynda kúmis medaldiń ıegeri atansa, 1967 jyly Eýropa chempıony ataǵyna ıe bolǵanyn kóremiz. Sonymen birge, Jánibek Saýranbaev, Nıkolaı Rogozın, Gennadıı Goncharov, Aleksandr Portnoı sekildi talantty shákirtteriniń de jetken jetistikteri óz aldyna bir tóbe. Aıtalyq, 1970 – 1971 jyldary Almatynyń «Býrevestnıgi» eki ret qatarynan Eýropa chempıonatynyń  kýbogyn jeńip alady. Biz Oktıabr Jarlyǵapovtyń jemisti joly men juldyzdy shákirtteriniń esimderin aıta otyryp, sol jyldary qazaq voleıbolynyń KSRO aımaǵynda kóshbasshy bolǵynyna kóz jetkizemiz. Alla taǵalanyń buıryǵymen Oktıabr Qadyrbaıuly bar joǵy 17 – 18 jyldyń aınalasynda qazaq voleıbolyn adam aıtsa sengisiz shyrqaý bıikke shyǵarǵan. Ushpa doptyń ushqyry Oktıabrdeı qazaqtyń baǵyna týǵan jannyń qazaq voleıbolynyń damýyna qosqan úlesi sheksiz boldy. Ol kisi bapker bolyp júrgende tipti el aralap, suńǵaq boıly talantty jastardy komandasyna tartqan eken. Sonymen qatar, jattyǵý taktıkasyna kóp jańalyq engizgen jannyń biri bolǵan. Shákirtterine degen kózqarasy da erekshe bolypty. Jaǵdaıy tómen shákirtteriniń otbasylyq jaǵdaıyna barynsha qaraılasyp, qolynan kelgenshe kómek jasap turǵan eken. «Topyraǵyna túspegen dán ónbeıdi», deıdi babamyz. Al, Oktıabr Qadyrbaıuly bolsa, voleıbol sportynda qazaqtyń bolashaǵy úshin sepken dánin topyraǵyna jetkize bilgen dara tulǵa desek bolǵandaı.  Dana Abaı: «О́tkirdiń júzi kesteniń bizi, órnegen sendeı sala almas», degen bolsa, Oktıabr atamyzdyń oıyn alańyndaǵy kórsetken talantty óneri men bapkerlik qabiletin uly Abaı teńegen teńeýlerge túgeldeı saı keletinin aıtsa artyq bolmas. Týma talanttyń boıynda tunyp turǵan daryn, syn saǵattarynda arnasynan asyp aqqan taý sýyndaı tasyp aǵatyndaı edi. Daraboz sportshynyń kezinde oıyn alańyna arystandaı atylyp shyǵyp, jolbarystaı ábjil qımylǵa salyp, túlki bulańmen kórsetken alaman ónerine tańdaı qaǵyp tamsanbaǵan jan bolmapty. Sol bir dúbirli kezdesýlerdi kózimen kórgen kónekóz qarııalar kúni búginge deıin saǵynyshpen sol kezderdi  eske alady. Ol kisiniń yqpalymen irgesin qalap ketken voleıbol mektebinen qanshama shákirtterdiń qanattary qataıyp, olardan óz aldyna talanttar tobyn tárbıelep shyǵaryp otyrdy. Urpaqtar jalǵasy degen osy bolar.

Qazaq jerinde 1955 – 1972 jyldardaǵydaı voleıbol oıyny sekildi birde-bir sport túri buqaralyq sıpat alyp, bıik deńgeıge kóterilmegen eken.

Tipti, elge tanymal qoǵam, óner, mádenıet, ádebıet salalarynyń marqasqalary da osy sport túrimen aınalysyp, osy kúnge deıin voleıboldy salaýatty ómir saltyna aınaldyryp keledi.

Olardyń arasynda áıgili aqyn, jazýshy Oljas Súleımenov, Nurtaı Ábiqaev pen Amangeldi Shabdarbaev sekildi el aǵalarynyń qatary qalyń. Attary atalǵan aǵalarymyzdyń  bozbala shaqtarynda Oktıabr Jarlyǵapovtyń yqpalymen voleıbol oınaǵanyn bireý bilse, bireý bilmes. Sol elimizge belgili úsh azamat áıgili voleıbol mamany  Jarylǵapovtyń tól shákirtteri  bolyp sanalady. Álemniń azamaty deńgeıine kóterilip, arǵymaq shabysty jyrlarymen mıllıondaǵan oqyrmandardyń júregin jaýlap, qaıratkerligimen erekshelengen zamanymyzdyń zańǵar tulǵasy Oljas Omaruly Súleımenov sporttan da qur alaqan emes. Ásirese, voleıbol dese ishken asyn jerge qoıady. Qazirdiń ózinde ýaqyt taýyp sport zalǵa bas suǵyp qana qoımaı, halyqaralyq ardagerler arasynda ótetin tartysty jarystarda ájepteýir oıyn kórsetip júrgenin kózimiz kórdi.

Uly Otan soǵysyna deıingi, keıingi jyldary voleıbol aýlalyq sport túri bolyp kelgeni ras. Sodan keıin ár jyl saıyn bul sport túri qarqyn alyp keńinen damı bastady. Almaty sol kezderi voleıbolǵa qumar halyqtyń ortalyǵy boldy. Stadıondarǵa myńdaǵan adamnyń qarasy tolyp, sport zaldarda naǵyz sheberlerdiń oıyndaryn tamashalaýǵa kóz tikken halyqta esep bolmaǵan. Tartysqa tola oıyndardy kóre otyryp, voleıbolǵa degen  halyqtyń súıispenshiligi odan ármen arta tústi. Búginde elimiz egemendik alǵaly beri voleıbol sol baıaǵy qyrly da qyzyqty oıyn túri bolyp damyp keledi. Densaýlyq pen salaýatty ómir saltynyń jarshysynyń biri retinde voleıbolǵa degen qyzǵýshylyq óz qyzyǵyn joǵaltqan emes. Voleıbol – sporttyń tekti bir túri deýge keletin sııaqty. Búginde  elimizde erler men áıelder arasyndaǵy el chempıonattarymen birge ardagerler voleıboly qurylyp, jasy 60-70-ti alqymdaǵyn aǵalarymyz ala dopty áýede urshyqsha ıirip, densaýlyqtaryn jaqsartýda. Degenmende, elimizde voleıboldyń áýesqoı túrinen bólek  kásibı deńgeıdegi qal-ahýaly onsha kóńil qýantarlyq jaǵdaıda bolmaı tur. Mysaly, ulttyq qurama komandanyń jasara túskeniniń sebebinen be álde bilikti voleıbol mamandarynyń  jetispeýshiliginen be áıteýir elimizdiń bas komandasy sońǵy kezderi súreńsiz oıyndar kórsetip júr. Elimizdegi voleıbol klýbtary  jaıly áńgime óz aldyna bir másele.

Osyndaı sátterdi Oktıabr, Áljan, Jánibek, Zańǵar syndy asqar taýdaı alyp aǵalarymyzdyń dańǵyl joldaryn eriksiz eske alýǵa týra keledi. Bizdiń voleıbolda qazir kósh bastaıtyn attary atalǵan aǵalarymyz sekildi namysy bıik, sheber, serke oıynshylar joqtyń qasy. Tulǵalar arqyly tárbıe jumysy da jemisin bermeı turǵan sekildi. Endeshe, ulttyq quramanyń tizginin ustaǵan jandardyń osy olqylyqtardyń ornyn toltyrý úshin  belsene iske kóshpese osy bir tekti sport túri tyǵyryqqa tirelýi ábden múmkin.

Nazym Hıkmettiń «Egerde sen janbasań lapyldap, ol janbasa lapyldap» degen qanatty sózderdi eske ala otyryp, bir jaǵadan bas, bir jeńnen qol shyǵaryp, jumyla jumys isteý kerek. Oıyn alańynda  ot bolyp lapyldaǵan patrıot, sheber oıynshylardyń oıynyn kórýge yntyq jankúıer ázirge tartysty kezdesýlerdiń tamashasyn kóre almaı keledi. Sondyqtan bolar dodaly oıyndardy tamashalaýǵa baratyn halyqtyń qarasy sırep bara jatqan sııaqty. Kópshilikti voleıbol alańdaryna tartý úshin alda turǵan  qadaý-qadaý máselelerdi qalaı shesheýdiń jolyn  qarastyratyn kez jetti.

Ol úshin mamandardyń Oktıarb aǵamyz salyp ketken  sara joldan sabaq alyp, búgingi kúni eskiniń kózi, jibektiń bózi bolyp aramyzda júrgen aldyńǵy tolqyn aǵalarymyzdyń tájirbıesine júginse nur ústine nur bolmaq edi.

 

Aqyn ORDABAIULY,

ALMATY