ۇلتتىق ويىن ۇلىقتالدى

توعىزقۇمالاق – قازاقتىڭ ۇلتتىق ءداستۇرلى ويىندارىنىڭ ءبىرى، اقىل-وي دامىتۋعا ارنالعان ويىنى. دەمەك، مال شارۋاشىلىعىمەن اينالىسقان ەڭبەكشى قاۋىم ءاۋ باستان توعىزقۇمالاقتى ەرمەك ەتكەن، ويلاۋ مەن ەستە ساقتاۋ قابىلەتتەرىن شىڭداعان. سوندىقتان دا قارا ەسەپكە جۇيرىك بولعان.

سوڭعى دەرەكتەرگە قاراعاندا، ونىڭ شىعۋ تاريحى 4 مىڭ جىلدىق كەزەڭدى قامتيدى. ال كەيبىر مامانداردىڭ ايتۋىنشا، ونىڭ پايدا بولعان كەزى بۇدان دا كوپ ۋاقىت بولۋى ابدەن مۇمكىن. توعىزقۇمالاق وتكەن عاسىرلاردا قازاق دالاسىنداعى ەڭ كەڭ تاراعان ويىن بولاتىن. قازاقي اڭىزدارعا سەنەتىن بولساق، توعىزقۇمالاق ويىنىن قاراپايىم قويشىلار ويلاپ تاپقان. توعىزقۇمالاق تاقتاسى رەتىندە ولار جەردى قازىپ، ارنايى شۇڭقىرلار جاساعان. ال، قۇمالاقتاردى دايىنداۋ ءۇشىن قويلاردىڭ قۇمالاعىن كەپتىرىپ، ءدال سونداي 162-ءسىن قولدانعان. اۋىزبا-اۋىز تارالىپ كەلگەن اڭىزداردا توعىزقۇمالاق ويىنى قويشىلار ءۇشىن كەرەمەت ەرمەك بولدى. سوڭعى دەرەكتەرگە قاراعاندا، توعىزقۇمالاق سىندى ويىندار ەرتەرەكتە اريفمەتيكالىق ەسەپتەر ءۇشىن پايدالانىلىپ، كەيىن كەلە ەسەپتەۋ ادىستەرى ۇمىتىلعانعا ۇقسايدى. توعىزقۇمالاق تاقتاسى تەك 18 وتاۋدان ەمەس، 14، 10 وتاۋدان دا تۇرۋى مۇمكىن. مۇندا تەك ويىننىڭ باسىندا ءبىر ۇياشىق وتاۋعا 9-دان ارتىق قۇمالاق سالۋعا بولمايتىنى ماڭىزدى. سەبەبى، توعىزدان كەيىنگى ون جانە ودان ۇلكەن سانداردى تەك وندىق ساناۋ جۇيەسىندە عانا بەلگىلەۋگە بولادى. قازىرگى كەزدە الەمنىڭ كوپتەگەن ەلدەرىندە توعىز-قۇمالاق جاقسى ناسيحاتتالىپ جاتىر.

ماسەلەن، قىرعىزستاندا مەكتەپتەردە توگۋز-كورگوولدان وليمپيادا وتەدى ەكەن. قىتايدا، قاراقالپاقستاندا كىتاپتار، عىلىمي ەڭبەكتەر شىعۋدا. سونداي-اق، كورشىلەس التايدا، قاراشاي-شەركەستە، ساحادا ۇيىرمەلەر اشىلىپ، ەۋروپانىڭ بىرنەشە ەلدەرىندە توعىزقۇمالاق وينالىپ جاتىر دەگەن دەرەك بار.

قازىر الەمدە توعىزقۇمالاققا ۇقساc مىسىرلىق كالاح، موڭعوليادا ەسونكورگوول، شري-لانكادا ولينداكاليا،افريكالىقتاردا مانكالا، گاباتا، اباپا، نامنام، باو، تامپودۋو، ومۆەس، مارابوت، تۇراقتى امەريكالىقتاردا ادجي-بوتو، ۆارريروۋند جانە روۋند،ازيالىقتاردا سۋنگكا، پاللانگۋلي، گونگكاك سىندى ويىندار بار. ماسەلەن، افريكاداعى ۋگاندا ەلىنىڭ ومۆەسو دەگەن ۇلتتىق ويىنى بار. ونىڭ توعىزقۇمالاقتان ەرەكشەلىگى وتاۋ سانى كوپ (32 وتاۋ) تە بىراق قۇمالاق سانى از (64 قۇمالاق). وسى ويىندى ۋگاندالىقتار الەمدىك ينتەللەكتۋالدىق ويىنداردىڭ قاتارىنا كىرگىزىپ، ودان جىل سايىن بىرەسە امەريكادا، بىرەسە انگليادا وليمپيادالار وتكىزەدى ەكەن.

ءار زاماندا دا توعىزقۇمالاقتى تورىنە قويىپ ويناعان وزىق ويلى بابالارىمىز كوپ. قازاقتىڭ باس اقىنى اباي قۇنانباەۆ، شاكارىم قاجى ويناعان توعىزقۇمالاقتىڭ تاقتاسىن سەمەي شاھارىنىڭ مۇراجايىنان تالاي رەت كوردىك. ال، ابىلاي حاننان باستاپ تولە بيگە دەيىنگى تالاي ەلدىڭ تۇتقالارى توعىزقۇمالاقتى ۇلتتىق ويىن رەتىندە جوعارى باعالاعان. ءتىپتى، ءوز زامانىندا توعىزقۇمالاقتا «بۇقار جىلاعان» دەيتىن وتاۋ بولعان كورىنەدى. بۇدان شىعاتىن قورىتىندى، ابىلايحاننىڭ كەڭەسشىسى، ازۋلى اقىن بۇقار جىراۋدىڭ دا توعىزقۇمالاققا بەيجاي قاراماعاندىعىنىڭ دالەلى.

2020 جىلى توعىزقۇمالاق ويىنى يۋنەسكو-نىڭ ادامزاتتىڭ ماتەريالدىق ەمەس مۇراسى قاتارىنا ەنگىزىلدى. جۋىردا عانا، الماتى قالاسىندا «توعىزقۇمالاق كۇنى» اتالىپ ءوتتى. تۇڭعىش پرەزيدەنتى پاركىندە 2000 وقۋشى توعىزقۇمالاق ۇلتتىق ويىنى بويىنشا «قازاقستان رەكوردتار كىتابىنىڭ» رەكوردىن ورناتۋ ءىس-شاراسىنا قاتىستى. كەيبىر وقۋشىلار ارنايى تاپسىرىسپەن تىگىلگەن، ويۋ-ورنەكپەن كومكەرىلگەن كيىز قاپقا توعىزقۇمالاقتى سالىپ كەلىپتى. ەرىكسىز نازارىمىزدى اۋداردى، كوزىمىزدى قارىقتىردى، كوڭىلىمىزدى قىزىقتىرىپ اكەتتى. «بۇل قاپ وتىز مىڭ تەڭگە تۇرادى. مەكتەبىمىز بىزدەن ەشنارسە ايامايدى»، – دەدى جەتكىنشەك ۇلدار. «سىيلىق بەرسەڭ بالاعا بەر» دەگەن ءسوز ويعا ورالدى. شىن كوڭىلدەن ايتقان جاسوسپىرىمدەردىڭ شىنايى پەيىلىنە ريزا بولدىق. شاعىن كىلەمشەلەرىن، توسەنىشتەرىن، كورپەلەرىن الا كەلگەن الماتى قالاسىنىڭ 8 اۋدانىنىڭ  215 مەكتەپتەرىنەن كەلگەن وقۋشىلار ويىن ۇلگىسىن كورسەتە ءبىلدى. الاڭقايدا جەردە جۇرەلەپ نەمەسە مالداس قۇرىپ وتىرىپ توعىزقۇمالاققا ۇڭىلگەن وقۋشىلار ناعىز قازاقتىڭ بەينەسىن سومداعانداي اسەر قالدىردى. بۇل ورايدا وقۋشىلاردىڭ ويىندارىن سىرتتاي باقىلاپ جۇرگەن دەنەشىنىقتىرۋ ءپانىنىڭ مۇعالىمدەرى ءادىل امانقۇل مەن ەرماحان ساعيدوللاەۆ (ا.بايتۇرسىن ۇلى اتىنداعى №139 مەكتەپ)، عاني گايدار ۇلى (№115 مەكتەپ)، ءتۇسىپحان ينتين (№175 جاڭا عاسىر گيمنازياسى)،  ءشامىل تىلەپ، قانات پارلاۋ (№211 مەكتەپ-گيمنازياسى)، ەرجان كەنجەباەۆ (№26 مەكتەپ)، ەرسىن قانات ۇلى، ءالىم ەركىن ۇلى (№204 مەكتەپ)، ءامىر اسان ۇلى (№44 مەكتەپ-گيمنازياسى) جانە ت.ب. ۇستازدارمەن اڭگىمەلەستىك. ولاردىڭ ءجۇزى جارقىن، مەرەيلەرى ۇستەم. ويتكەنى، ارقايسىسى ءوز مەكتەپتەرىنەن كەم دەگەندە 10 وقۋشىنى جارىسقا قاتىستىردى. سونداي-اق الماتى قالاسىنىڭ توعىزقۇمالاق فەدەراتسياسى اتىنان ۇيىمداستىرۋشى ايدوس باباشەۆتىڭ دە پىكىرىن تىڭدادىق. ءان شىرقالىپ، كۇي شەرتىلگەن پارك ءىشى ەرەكشە قۋانىشتى، جاسامپازدىقتى، ۇلتتىڭ ۇلىلىعىن اسقاقتاتىپ تۇرعانداي ەدى.

ويىن اياقتالعان سوڭ بارلىق قاتىسقان وقۋشىلارعا سەرتيفيكاتتار ۇلەستىرىلدى. ءبىلىم، مادەنيەت، سپورت، تۋريزم باسقارمالارىنان كەلگەن وكىلدەر ءسوز سويلەپ، ەجەلگى ويىننىڭ كەلەشەگى تۋرالى قۇندى پىكىرلەر ايتتى. ماسەلەن، قازاقستان شاحمات فەدەراتسياسىنىڭ پرەزيدەنتى اكىم تۇرسۇن،  ۆيتسە-پرەزيدەنتى ءالىمجان بولاتبەك ۇلى، قازاقستان رەكوردتار كىتابىنىڭ رەداكتورى قارلىعاش جاپپار ءسوز سويلەپ، از شىعىن كەلتىرەتىن ۇلتتىق ويىندى جانداندىرۋدىڭ ماڭىزدىلىعىنا كەڭىنەن توقتالدى.

نۇرلان قۇمار،

الماتى