Ulttyq oıyn ulyqtaldy

Toǵyzqumalaq – qazaqtyń ulttyq dástúrli oıyndarynyń biri, aqyl-oı damytýǵa arnalǵan oıyny. Demek, mal sharýashylyǵymen aınalysqan eńbekshi qaýym áý bastan toǵyzqumalaqty ermek etken, oılaý men este saqtaý qabiletterin shyńdaǵan. Sondyqtan da qara esepke júırik bolǵan.

Sońǵy derekterge qaraǵanda, onyń shyǵý tarıhy 4 myń jyldyq kezeńdi qamtıdy. Al keıbir mamandardyń aıtýynsha, onyń paıda bolǵan kezi budan da kóp ýaqyt bolýy ábden múmkin. Toǵyzqumalaq ótken ǵasyrlarda qazaq dalasyndaǵy eń keń taraǵan oıyn bolatyn. Qazaqı ańyzdarǵa senetin bolsaq, toǵyzqumalaq oıynyn qarapaıym qoıshylar oılap tapqan. Toǵyzqumalaq taqtasy retinde olar jerdi qazyp, arnaıy shuńqyrlar jasaǵan. Al, qumalaqtardy daıyndaý úshin qoılardyń qumalaǵyn keptirip, dál sondaı 162-sin qoldanǵan. Aýyzba-aýyz taralyp kelgen ańyzdarda toǵyzqumalaq oıyny qoıshylar úshin keremet ermek boldy. Sońǵy derekterge qaraǵanda, toǵyzqumalaq syndy oıyndar erterekte arıfmetıkalyq esepter úshin paıdalanylyp, keıin kele esepteý ádisteri umytylǵanǵa uqsaıdy. Toǵyzqumalaq taqtasy tek 18 otaýdan emes, 14, 10 otaýdan da turýy múmkin. Munda tek oıynnyń basynda bir uıashyq otaýǵa 9-dan artyq qumalaq salýǵa bolmaıtyny mańyzdy. Sebebi, toǵyzdan keıingi on jáne odan úlken sandardy tek ondyq sanaý júıesinde ǵana belgileýge bolady. Qazirgi kezde álemniń kóptegen elderinde toǵyz-qumalaq jaqsy nasıhattalyp jatyr.

Máselen, Qyrǵyzstanda mektepterde togýz-korgooldan Olımpıada ótedi eken. Qytaıda, Qaraqalpaqstanda kitaptar, ǵylymı eńbekter shyǵýda. Sondaı-aq, kórshiles Altaıda, Qarashaı-Sherkeste, Sahada úıirmeler ashylyp, Eýropanyń birneshe elderinde toǵyzqumalaq oınalyp jatyr degen derek bar.

Qazir álemde toǵyzqumalaqqa uqsac mysyrlyq kalah, Mońǵolııada esonkorgool, Shrı-Lankada olındakalııa,afrıkalyqtarda mankala, gabata, abapa, namnam, bao, tampodýo, omves, marabot, turaqty amerıkalyqtarda adjı-boto, varrıroýnd jáne roýnd,azııalyqtarda sýngka, pallangýlı, gongkak syndy oıyndar bar. Máselen, Afrıkadaǵy Ýganda eliniń omveso degen ulttyq oıyny bar. Onyń toǵyzqumalaqtan ereksheligi otaý sany kóp (32 otaý) te biraq qumalaq sany az (64 qumalaq). Osy oıyndy ýgandalyqtar álemdik ıntellektýaldyq oıyndardyń qataryna kirgizip, odan jyl saıyn birese Amerıkada, birese Anglııada Olımpıadalar ótkizedi eken.

Ár zamanda da toǵyzqumalaqty tórine qoıyp oınaǵan ozyq oıly babalarymyz kóp. Qazaqtyń bas aqyny Abaı Qunanbaev, Shákárim qajy oınaǵan toǵyzqumalaqtyń taqtasyn Semeı shaharynyń murajaıynan talaı ret kórdik. Al, Abylaı hannan bastap Tóle bıge deıingi talaı eldiń tutqalary toǵyzqumalaqty ulttyq oıyn retinde joǵary baǵalaǵan. Tipti, óz zamanynda toǵyzqumalaqta «Buqar jylaǵan» deıtin otaý bolǵan kórinedi. Budan shyǵatyn qorytyndy, Abylaıhannyń keńesshisi, azýly aqyn Buqar jyraýdyń da toǵyzqumalaqqa beıjaı qaramaǵandyǵynyń dáleli.

2020 jyly toǵyzqumalaq oıyny IýNESKO-nyń adamzattyń materıaldyq emes murasy qataryna engizildi. Jýyrda ǵana, Almaty qalasynda «Toǵyzqumalaq kúni» atalyp ótti. Tuńǵysh Prezıdenti parkinde 2000 oqýshy toǵyzqumalaq ulttyq oıyny boıynsha «Qazaqstan rekordtar kitabynyń» rekordyn ornatý is-sharasyna qatysty. Keıbir oqýshylar arnaıy tapsyryspen tigilgen, oıý-órnekpen kómkerilgen kıiz qapqa toǵyzqumalaqty salyp kelipti. Eriksiz nazarymyzdy aýdardy, kózimizdi qaryqtyrdy, kóńilimizdi qyzyqtyryp áketti. «Bul qap otyz myń teńge turady. Mektebimiz bizden eshnárse aıamaıdy», – dedi jetkinshek uldar. «Syılyq berseń balaǵa ber» degen sóz oıǵa oraldy. Shyn kóńilden aıtqan jasóspirimderdiń shynaıy peıiline rıza boldyq. Shaǵyn kilemshelerin, tósenishterin, kórpelerin ala kelgen Almaty qalasynyń 8 aýdanynyń  215 mektepterinen kelgen oqýshylar oıyn úlgisin kórsete bildi. Alańqaıda jerde júrelep nemese maldas quryp otyryp toǵyzqumalaqqa úńilgen oqýshylar naǵyz qazaqtyń beınesin somdaǵandaı áser qaldyrdy. Bul oraıda oqýshylardyń oıyndaryn syrttaı baqylap júrgen deneshynyqtyrý pániniń muǵalimderi Ádil Amanqul men Ermahan Saǵıdollaev (A.Baıtursynuly atyndaǵy №139 mektep), Ǵanı Gaıdaruly (№115 mektep), Túsiphan Intın (№175 Jańa Ǵasyr gımnazııasy),  Shámil Tilep, Qanat Parlaý (№211 mektep-gımnazııasy), Erjan Kenjebaev (№26 mektep), Ersin Qanatuly, Álim Erkinuly (№204 mektep), Ámir Asanuly (№44 mektep-gımnazııasy) jáne t.b. ustazdarmen áńgimelestik. Olardyń júzi jarqyn, mereıleri ústem. О́ıtkeni, árqaısysy óz mektepterinen kem degende 10 oqýshyny jarysqa qatystyrdy. Sondaı-aq Almaty qalasynyń toǵyzqumalaq federaııasy atynan uıymdastyrýshy Aıdos Babashevtiń de pikirin tyńdadyq. Án shyrqalyp, kúı shertilgen park ishi erekshe qýanyshty, jasampazdyqty, ulttyń ulylyǵyn asqaqtatyp turǵandaı edi.

Oıyn aıaqtalǵan soń barlyq qatysqan oqýshylarǵa sertıfıkattar úlestirildi. Bilim, mádenıet, sport, týrızm basqarmalarynan kelgen ókilder sóz sóılep, ejelgi oıynnyń keleshegi týraly qundy pikirler aıtty. Máselen, Qazaqstan shahmat federaııasynyń prezıdenti Ákim Tursun,  vıe-prezıdenti Álimjan Bolatbekuly, Qazaqstan rekordtar kitabynyń redaktory Qarlyǵash Jappar sóz sóılep, az shyǵyn keltiretin ulttyq oıyndy jandandyrýdyń mańyzdylyǵyna keńinen toqtaldy.

Nurlan QUMAR,

ALMATY