« ۇلى دالا جورىعىنىڭ» رۋحاني ءمانى زور

V دۇنيەجۇزىلىك كوشپەلىلەر ويىندارىنىڭ اياسىندا ۇلتتىق سپورت قاۋىمداستىعىنىڭ مۇشەسى – «Joryq» ات سپورتى فەدەراتسياسىنىڭ مۇرىندىق بولۋى­مەن ەلەۋلى ءىس-شارا وتەدى. ول – بيىل ءۇشىنشى رەت ۇيىمداستىرىلاتىن « ۇلى دالا جورىعى» رەسپۋبليكالىق مارافونى. ۇلتتىق سپورت كۇنى قارساڭىندا وسى جوبانىڭ اۆتورى باقىتجان تۇرلىبەكوۆپەن ارنايى كەزدەسىپ، رەس­پۋب­ليكالىق ىرىكتەۋ جارىسىنا دايىندىق بارىسى تۋرالى اڭگىمەلەسكەن ەدىك.

– باقىتجان جۇماعالي ۇلى، « ۇلى دالا جورىعى» ەكى جىل قاتارىنان جوعارى دەڭگەيدە ءوتتى. بۇل جوباعا مەملەكەت باسشىسى دا باعاسىن بەردى. ەلىمىزدە ۇزاق قاشىقتىققا مارافون وتكىزۋ ­يدەياسى قالاي پايدا بولدى؟

– 2005 جىلى ءىلياس ەسەنبەرليننىڭ «كوشپەندىلەر» تريلوگياسىن وقىدىم. ول كەزدە ستۋدەنت ەدىم. وسى روماندا سۋرەتتەلگەندەي، تورعاي دالاسىنداعى كەنەسارى حان ورداسىنا جاۋشى كەلىپ، قوقان بەكتەرىنىڭ سوزاقتا ادام ءولتىرىپ، ەلدىڭ مالىن تارتىپ الىپ، قازاقتارعا قىز سالىعىن سالىپ، ايۋاندىق جاساپ جاتقانىن ايتادى. مۇنى ەستىگەن حان 4 مىڭ اسكەر جيناپ، جولعا شىعادى. ءسويتىپ، ءىلياس ەسەنبەرليننىڭ جازۋىنشا، كەنەسارى اسكەرى نەبارى ءبىر جۇمانىڭ ىشىندە تورعايدان سوزاققا جەتىپ بارادى. وسىنى وقىعاننان كەيىن ماعان «نەگە وسى ارالىقتى اتپەن ءجۇرىپ وتپەسكە؟» دەگەن وي كەلدى. ويدى وي قوزعاپ، اقىرى ءبىز ءۇش سالت اتتى 2019 جىلى 20 ساۋىردە – «بەس قوناقتىڭ» سوڭعى كۇنى تورعاي دالاسىنان سوزاققا شىعىپ كەتتىك. سوزاققا 11 كۇن دەگەندە جەتتىك. ساپاردىڭ ءوز قيىن­دىقتارى بولدى. الايدا جالپى ماقسات ورىندالدى.

سودان ساپاردى ءتامامداپ، استاناعا كەلگەن سوڭ ءبىراز لاۋازىم يەلەرىنە مارافون تۋرالى يدەيامدى ايتتىم. بۇل ۇسىنىسىم 2022 جىلى قولداۋ تاپتى. جوبا مادەنيەت جانە سپورت مينيسترلىگىنىڭ، Amanat پارتياسىنىڭ، «Altyn Qyran Foundaution» قوعامدىق قورىنىڭ باسشىسى، بەلگىلى مەتسەنات يسلامبەك سالجانوۆتىڭ قولداۋىمەن العاش رەت جۇزەگە استى. ەندەشە، وسى يدەيا نەگىزىندە «كوش­پەندىلەر» تريلوگياسى جاتىر دەپ ايتۋعا ابدەن بولادى.

«JORYQ» ات سپورتى فەدەراتسياسىنىڭ جۇمىسى جۇيەلى بولۋ ءۇشىن قامقورشىلار كەڭەسىن قۇردىق. كەڭەستىڭ بارلىق وڭىردەن 20-دان استام مۇشەسى بار. توراعاسى – جوبانىڭ باسى-قاسىندا جۇرگەن الىبەك الدەنەي دەگەن ازامات.

مارافون-بايگەنىڭ تۇساۋىن مەملەكەت باسشىسىنىڭ قۇتتىقتاۋ حاتىمەن ءماجىلىس توراعاسى ەرلان قوشانوۆ كەستى. بۇل ءىس-شارا 2022 جىلى 17 قىركۇيەكتە استانا قالاسىنداعى «قازانات» اتشابارىندا ۇيىمداستىرىلدى. ءىس-شاراعا 3 مىڭنان استام قالا تۇرعىندارى مەن قوناقتارى قاتىستى.

« ۇلى دالا جورىعىنىڭ» استارىندا رۋحاني ءمان بار. ونى الەمدەگى ەڭ مىقتى جىلقى تۇقىمىن انىقتايتىن دالالىق زەرتحانا دەسەك بولادى. بۇل – ماسەلەنىڭ ۇلتتىق جاعى. ەندى مارشرۋتىنا توقتالساق، اۋەلى العاشقى مارافوندى تورعايدان سوزاققا دەيىنگى ارالىقتا وتكىزۋدى جوسپار­لاپ ەدىك. كەيىنىرەك استانا مەن تۇركىستاننىڭ اراسىندا وتەتىن بولىپ شەشىلدى. استانا – ەلوردا بولسا، تۇركىستان – ەلدىڭ رۋحاني استاناسى. ال بۇل ۇلت رۋحانياتىنا جول تارتۋ، بەت بۇرۋ دەگەندى بىلدىرەدى.

بۇل جەردە مارافوننىڭ ءبىر ماقساتى – قازاقتىڭ قازاناتىن ىرىكتەپ شىعارىپ، ونى اۋەلى وزىمىزگە، سودان كەيىن الەمگە دالەلدەپ كورسەتۋ. كەزىندە قازاقتى اتتان ءتۇسىرۋ ساياساتى جۇرگەنىن بىلەسىزدەر. قازىر ءبىز بۇرىن جويىلىپ كەتكەن جىلقىنىڭ تۇقىمىن قايتىپ شىعارىپ جاتىرمىز. بۇل دا – مارا­فوننىڭ نەگىزگى ماقساتتارىنىڭ ءبىرى. ەكىنشىدەن، ءبىز ۇلى وركەنيەتتىڭ مۇراگەرىمىز. وسىنى مارافون ارقىلى جاس­تار­دىڭ ساناسىنا ءسىڭىرۋدى ماقسات ەتىپ وتىرمىز.

2022 جىلى ۇيىمداستىرىلعاندا، ونىڭ ۇزاقتىعى 1 200 شاقىرىم بولدى. سول جىلى 18-29 قىركۇيەك ارالىعىندا 19 وڭىردەن جينالعان 19 كوماندا استانادان تۇركىستان قالاسىنا دەيىن كۇنىنە 100 شاقىرىمنان ءجۇرىپ وتىرىپ، مارەگە 12 كۇندە جەتتى. مارافونعا قاتىسۋشىلار تۇركىلەردىڭ كيەلى جەرلەرى – جوشى حان، الاشا حان كەسەنەلەرى، سونداي-اق، قازاق حاندىعىنىڭ العاشقى استاناسى سوزاق قالاسى مەن تۇركى رۋحانياتىنىڭ بەسىگى تۇركىستان قالاسى سياقتى تاريحي ورىندارعا زيارات ەتتى. 2022 جىلى اداي جىلقىسىنان جاساقتالعان ماڭعىستاۋ وبلىسىنىڭ قۇراما كومانداسى باس جۇلدەنى جەڭىپ الدى. ناتيجەسىندە، مەملەكەت باسشىسى «اداي» جىلقىسىن ۇلتتىق برەند دەپ جاريالاعانىن وزدەرىڭىز بىلەسىزدەر.

– اتبەگىلەر مارافونعا تولىق دايىن بولدى ما؟ سوسىن ۇيىمداستىرۋ ماسەلەسىن ايتا كەتسەڭىز، قان­داي قيىندىقتار كەزدەستى؟

– ەلىمىزدە « ۇلى دالا جورىعى» سياقتى كوپكۇندىك جارىس بۇرىن-سوڭدى بولماعان. موڭعوليادا «شىڭعىسحاننىڭ پوشتاشىسى» دەگەن مىڭ شاقىرىمدىق مارافون بار. وندا 40 شاقىرىمدا ات اۋىستىرادى. ال ءبىز مارافوندا كۇنىنە 100 شاقىرىمدى ءجۇرىپ ءوتۋ كەرەك دەگەن شارت قويدىق. بۇل شاباندوزعا دا، جىلقىعا دا وتە ءتيىمدى بولدى. وعان ءتورت ت ۇلىكتىڭ تورەسى مۇلدەم قينالمادى. مىسالى، تاڭەرتەڭ ساعات 07:00-دە ستارتتى باستاساق، ساعات 12:00-گە دەيىن 50 شاقىرىمدى، ياعني 5 ساعاتتا، ساعاتىنا 10 شاقىرىمدى باعىندىرۋ كەرەك. كوپ كوماندالار بۇل قاشىقتىقتى 3 ساعاتقا دا جەتكىزبەي، قينالماي باعىندىرىپ جاتتى. ودان كەيىن 2-3 ساعات دەمالىپ، جەمشوبىن بەرىپ، سۋىن ىشكىزىپ، ساعات 14:00-دە قايتا جولعا شىعىپ، تاعى 50 شا­قىرىمدى ەرەجە بويىنشا 19:00-گە دەيىن باعىندىرادى. سودان كەيىن جىلقى تاڭعى 07:00-گە دەيىن دەمالىپ، جەمشوبىن جەپ، قاجەتتى دارۋمەنىن الادى.

الايدا ءبىرىنشى مارافوندا ءبىراز اتبەگى كادىمگىدەي قينالىپ قالدى. ولار العاشىندا مارافوندى بايگە دەپ ءتۇسىندى. مىسالى، اتبەگىلەر «ات شاۋىپ كەلە جاتقاندا سۋ بەرمەۋ كەرەك، ءتۇيىلىپ، اۋىرسا، ءولىپ قالادى» دەيتىن. شەتەلدەن الدىرتقان مال دارىگەرلەرى بۇل اڭگىمەنى جوققا شىعاردى. ءبىز مامانداردى رەسەي، بەلارۋس ەلدەرىنەن شاقىرتتىق. ولار – ۇزاق قاشىقتىق جارىسىندا جۇمىس ىستەگەن تاجىريبەلى ماماندار. مىنە، سولار اتبەگىلەرگە ات شاۋىپ كەلگەن سوڭ سۋ ءىشىپ، ءارى قاراي شاۋىپ كەتسە ەشتەڭە بولمايتىنىن ءتۇسىندىردى.

جارىستا بولعان تاعى ءبىر قيىندىق – كەيبىر اتبەگى بىلمەستىكتەن سەمىز اتتارىن الىپ كەلدى. قىسقاسى، ءبىرىنشى مارافوندا ات باپتاۋ قيىن بولدى. ەكىنشى سايىستا وسى پروبلەمانىڭ ءبارى ەسكەرىلدى.

2023 جىلعى مارافوننىڭ ۇزاقتىعى 1 300 شاقىرىم بولدى. ول 6 قىركۇيەكتە باستالىپ، مارافونشىلار مارەگە 19 قىركۇيەكتە جەتتى. اتتار كۇنىنە 100 شاقىرىم ءجۇرىپ وتىردى. بۇل جولى سوزاق دالاسى ارقىلى ەمەس، قىزىلوردا قالاسىنىڭ ماڭىنان وتتىك.

قىسقاشا ايتقاندا، ەكى جىلدا ءساتتى جۇزەگە اسقان « ۇلى دالا جورىعى» جوباسى جەكە ات سپورتى ءتۇرى رەتىندە بيىل كۇزدە V دۇنيەجۇزىلىك كوشپەلىلەر ويىندارىنىڭ قارساڭىندا ۇيىمداستىرىلاتىن بولىپ شەشىلدى.

– بيىل بۇل ءىس-شارا حالىقارالىق دەڭگەيدە وتكىزىلەدى ەكەن. وعان قازىر قانداي دايىندىق جۇمىستارى جۇرگىزىلىپ جاتىر؟ بىرنەشە ەلدىڭ ەلشىسىمەن كەزدەسىپسىز. وسى تۋرالى ايتىپ بەرسەڭىز.

– ءيا، بيىل « ۇلى دالا جورىعى» جوباسىنىڭ ەكى ۇلكەن مارافونىن وتكىزۋدى جوسپارلاپ وتىرمىز. ءبىرىنشىسى – رەسپۋبليكالىق ىرىكتەۋ مارافونى. ەكىنشىسى – حالىقارالىق جارىس. رەسپۋبليكالىق مارافون پەتروپاۆلداعى ابىلاي حاننىڭ اق ۇيىنەن باستالىپ، استانا ماڭىنداعى ەجەلگى بوزوق قونىسىنا دەيىنگى ارالىقتا بولادى. اراقاشىقتىعى – 500 شاقىرىم. 12-17 مامىرعا جوسپارلانىپ وتىر. ياعني كۇنىنە – 100 شاقىرىم. وسى ىرىكتەۋدە مارەگە العاشقى بولىپ جەتكەن ءۇش كوماندا كۇزدە حالىقارالىق بايگەگە قاتىسادى. ول سايىس استانادا 2-7 قىركۇيەكتە وتەتىن V دۇنيەجۇزىلىك كوشپەلىلەر ويىندارى قارساڭىندا بولادى.

رەسپۋبليكالىق مارافوندا 17 وبلىس پەن ءۇش مەگاپوليستىڭ كوماندالارى باق سىنايدى. بايگە كوكشەتاۋ مەن بۋرابايدى باسىپ ءوتىپ، استاناعا دەيىن بارادى. ونىڭ جۇلدە قورى كۇزدە بولاتىن بايگەدەن از. ءبىرىنشى ورىنعا 15 ملن تەڭگە، ەكىنشى ورىنعا 10 ملن تەڭگە، ال ءۇشىنشى ورىنعا 5 ملن تەڭگە بەرىلەدى.

قازىر ءبىز سىرتقى ىستەر مينيسترلىگىنىڭ قولداۋىمەن تۇرىكمەنستان، وزبەكستان، قىرعىزستان، موڭعوليا، يران، تۇركيا، ماجارستان، ساۋد ارابياسىنىڭ ەلشى­لەرىمەن كەزدەستىك. ەندى قاتاردىڭ، بىرىككەن اراب امىرلىكتەرىنىڭ، ازەربايجان مەن تاجىكستاننىڭ ديپلوماتتارىمەن كەزدەسۋ جوسپارلانىپ وتىر. سوندا جالپى العاندا حالىقارالىق مارافونعا 15 ەلدىڭ وكىلدەرى قاتىسادى دەپ كۇتىلىپ وتىر. ونىڭ ىشىندە قوستاناي مەن اداي جىلقىسى ىرىكتەۋدەن وتسە، مارافونعا قاتىسادى.

– حالىقارالىق مارافوننىڭ مارشرۋتى قالاي بولادى؟

– مارافون بوتاي قونىسىنان باس­تالادى. ءبىزدىڭ بوتاي قونىسىن تاڭداعانىمىزدىڭ سەبەبى – جەر-جۇزىنە جىلقىنىڭ تۇياعىمەن تاراعان وركەنيەتتىڭ وسى وڭىردەن باستالعانىن كورسەتۋ.

جاقىندا «JORYQ» ات سپورتى فەدەراتسياسى بەلگىلى ساياساتكەر ەرلان كاناليموۆ باسقاراتىن استانا قالالىق ۇلتتىق جانە وليمپيادالىق ات سپورتى تۇرلەرى فەدەراتسياسىمەن مەموراندۋمعا وتىردى. ول ەكى فەدەراتسيا اراسىنداعى ارىپتەستىكتى، ىنتىماقتاستىقتى نىعايتۋدى جانە ات سپورتىن دامىتۋ مەن تانىمالدىعىن ارتتىرۋدى كوزدەيدى. ءبىز ات سپورتىن ءتيىمدى دامىتۋعا باعىتتالعان باستامالارعا بىرىگىپ قولداۋ كورسەتۋگە كەلىستىك. ەلور­دادا اشىق اسپان استىندا بوتاي مادەنيەتى مۋزەيىن ۇيىمداستىرۋ جانە قالاداعى شاعىن ساياباقتىڭ بىرىندە بوتاي جىلقىسىنا ەسكەرتكىش ورناتۋ بويىنشا بىرلەسىپ جۇمىس اتقارۋدى دا جوسپارلاپ وتىرمىز.

بيىلعى مارافوندا بوتاي مادەنيەتىنىڭ ورنامەنتتەرى ايشىقتالىپ، جارىسقا قاتىسۋشىلاردىڭ كيىمدەرى ۇلتتىق ويۋ-ورنەكتەرمەن بەزەندىرىلەدى.

– جارىس حالىقارالىق دەڭگەيدە وتەتىندىكتەن، تالاپ تا جوعارى بولۋعا ءتيىس. بۇل تۋرالى نە ايتاسىز؟

– مارافون – كوماندالىق جارىس. بۇل جەردە بىرىنشىدەن، اۋىزبىرشىلىك كەرەك. اتا-بابامىز ۇزاق جولعا شىققاندا ساپارلاسىن جولدا قالدىرماعان. جانىنداعى ادامعا قارايلاسۋ، اتىن جەتەكتەپ، مىنگەستىرۋ دەگەن بولعان. جارىسقا قاتىسۋشىلار وسىنىڭ ءبارىن ءبىلۋى كەرەك. سوسىن كوماندا رەتىندە سانالۋى ءۇشىن بەس اتتىڭ كەمىندە ۇشەۋى مارە سىزىعىن كەسۋگە ءتيىس.

سونداي-اق ۆەتەرينار دارىگەردىڭ اتتاردى الدىن الا تەكسەرىپ، جۇرەك سوعىسىنا، جالپى كۇيىنە (جىلقى قانى قۇرامىنداعى سۋدىڭ دەڭگەيى، تەمپەراتۋراسى، اياق الىسى) ءمان بەرۋى دە نازاردا بولادى. تەكسەرۋ تالاپتارىنان وتپەگەن تۇلپار مىندەتتى تۇردە جارىستان شىعارىلادى.

سونىمەن قاتار حالىقارالىق دودا­نىڭ جۇلدە قورى دا قوماقتى بولماق. جەڭىم­پاز كومانداعا 100 مىڭ، ەكىنشى ورىن العان كومانداعا 70 مىڭ، ءۇشىنشى ورىن يەلەنگەنگە 50 مىڭ اقش دوللارى تابىس ەتىلەدى.

ەڭ باستىسى، قوستاناي جانە اداي جىل­­قىلارىنىڭ تۇقىمدارى الەمگە ايگىلى اراب، اقالتەكە، قارابايىر، يران سايگ ۇلىكتەرىمەن باسەكەگە تۇسەدى.

– جارىستا شاباندوزدار، جىلقىلار جاراقات الىپ قالماۋى ءۇشىن مەديتسينالىق جانە ۆەتەرينارلىق ساقتاندىرۋمەن قامتاماسىز ەتىلە مە؟

– ءبىز ەكى جىل قاتارىنان جىلقىلار­دىڭ جەمشوبىن، سۋىن، تۇزىن، دارۋمەنىن ۋاقىتىندا دايىنداپ بەرىپ ءجۇرمىز. كەيبىر ايماقتىڭ اتبەگىلەرى جىلقىعا جەمشوپتى وزدەرى بەرەدى. قاتىسۋشىلاردى ءار 15-20 شاقىرىم سايىن مال-دارىگەرلەر مەن سۋ كولىگى كۇتىپ تۇرادى. ادامدارعا بيودارەتحانا، بيودۋش جاساپ، سۋلاردى جىلىتىپ بەرىپ، ءبارىن رەتتەپ وتىردىق.

مارافونعا قاتىسۋشى ادامنىڭ ساقتاندىرۋ ءپوليسى بولادى. ول مىندەتتى تۇردە كەرەك. ال جىلقىنىڭ ۆەتەرينار بەرگەن انىقتاماسى بولۋى كەرەك. اتتاردا چيپ تە بولادى. ۆەتەرينار جىلقىنىڭ كۇيىن تەكسەرىپ وتىرادى. جوعارىدا ايتىپ وتكەنىمدەي، اتتىڭ جۇرەگى قاتتى سوقسا، قىزۋى كوتەرىلسە جارىسقا قاتىستىرىلمايدى. تالاپ وتە قاتاڭ.

– مارافونعا ايەلدەر قىزىعۋشىلىق بىلدىرە مە؟ ولار دا بايگەدەن قالىس قالمايتىن شىعار؟

– 2023 جىلى جارىسقا اقمولا وبلىسىنان قىزدار كومانداسى شىقتى. ولار ەر ادامداردان قالماي، 500 شاقىرىم ءجۇردى. ال بيىل اتبەگىلەر قىزداردى قوستاناي جىلقىلارىنا مىنگىزەمىز دەپ وتىر.

«JORYQ» ات سپورتى فەدەراتسياسى اتتاردى ۇزاق ساپارعا دايىنداۋ ءتاسىلىن يۋنەسكو-نىڭ ماتەريالدىق ەمەس مادەني مۇراسىنىڭ تىزىمىنە قوسقىسى كەلەدى. وسى باعىتتاعى جۇمىستى باستاپ كەتتىك. كەزىندە اتا-بابالارىمىز جىلقىنى ۇزاق جولعا باپتاۋ ءادىسىن تۇرمىستا كەڭىنەن قولداندى. ول بىزگە اتا-بابادان ميراس بولىپ، تارام-تارام ۇرپاق ارقىلى جەتتى. بۇل ءتاسىلدى عالىمدار دا زەرتتەيدى. ول تۋرالى ماتەريالدار دا شىعادى. ارحەولوگتەر مەن تاريحشىلار دا وسى ءتاسىلدى زەرتتەۋگە دە كىرىسىپ كەتتى.

– اڭگىمەڭىزگە راحمەت.

 

اڭگىمەلەسكەن –

قۋانىش نۇردانبەك ۇلى

«Egemen Qazaqstan»