Qazaq kúresi – Uly dalanyń úlken óneri

Dúnıejúzilik qazaq kúresi federaııasynyń vıe-prezıdenti, qazaq kúresinen Azııa federaııasynyń prezıdenti Serik KENENBAIMEN áńgime

Qazirgi kezde elimizde este joq eski zamannan beri ata-babamyzdan taram-taram urpaq arqyly kele jatqan ulttyq kúresimizdi el-elge, jer-jerge taratyp, nasıhattap, damytýǵa qolda bar múmkindiktiń bárin jasap, tól kúresimizdiń týyn tigip, tórge shyǵaryp júrgen azamattar barshylyq. Qudaıǵa shúkir, elimiz 1991 jyly táýelsizdigin jarııalap, azattyqtyń aq tańy araılap atqan kezden beri qazaq kúresin damytýda qyrýar sharýalar jasalyp jatyr. Osy ıgi jumystardyń basy-qasynda júrgen azamattar qazir de tól sportymyzdy qurmet tuǵyrynyń eń bıik satysyna shyǵarý úshin aıanbaı eńbek etýde. Solardyń biri – Dúnıejúzilik qazaq kúresi federaııasynyń vıe-prezıdenti, ulttyq sportymyzdyń Azııa qurlyǵy boıynsha tóraǵasy Serik Kenenbaı.

Jaqynda biz Astanada Serik Kenenbaımen kezdesip, tórtkúl dúnıeniń tórt buryshynda talaı jurtty erejesimen, ádis-tásilderimen, tazalyǵymen tamsandyryp, tańdaıyn qaqtyrǵan tól kúresimizdiń búgingi jaǵdaıy men bolashaǵy týraly áńgimelesýdiń sáti túsken edi. Endi oqyrman nazaryna sol suhbatty usynamyz.

– Seke, qazir siz qazaq kúresin jazǵy Azııa oıyndaryna, odan keıin Olımpıada oıyndaryna qosý úshin qyrýar sharýany atqaryp júrgen azamattyń birisiz. Qazaq kúresine qalaı keldińiz? Kúres sizdi nesimen qyzyqtyrdy? Áńgimeni osydan bastasaq.

– Endi bala kezimizde bárimiz kúresip óstik. Kúreske qyzyǵýshylyǵym sol bal dáýren balalyq shaǵymnan bastalǵan. Keıin er jetip, otaǵasy atanyp, azamat bolyp qalyptasqan soń, ulttyq kúresimizdi damytýǵa atsalysýdy ózime paryz, kerek deseńiz, mindet sanadym. Sodan 2009 jyly qazaq kúresin nasıhattaýǵa, ony ári qaraı damytýǵa belsene kiristim. Osy jerde men Dúnıejúzilik qazaq kúresi federaııasynyń birinshi vıe-prezıdenti, ózi 2005 jyly uıymdy qurýǵa atsalysyp, sonyń negizin qalaǵan Serik Adambolsynuly Túkıevtiń esimin erekshe atap ótkim keledi. Serik Adambolsynuly – bul tulǵa! Men sońǵy 10 jyldan beri osy bir qazaqtyń aıaýly, aptal azamatynyń janynda júrgenime maqtanamyn. Al qazir federaııanyń jańa basshysy Islam Álmaqanuly Ábishevti bárińiz de jaqsy bilesizder. Bul kisi de elge eleýli, búkil qazaqtyń maqtanynysha aınalǵan azamat. Men osy eki arda aǵalarymmen 10 jyldan beri tize qosyp júrgenime rızamyn. Olardyń sózin eki etpeı, árqashan da inilik iltıpat kórsetip, berilgen tapsyrmany oryndap, jumys istep kelemin.

2009 jyly qazaq kúresine kelgende Serik Túkıev meniń jan-tánimmen berilip, jumys isteýge túrtki boldy. Sol jyly Qyzylordada VII Azııa chempıonaty ótip, sony uıymdastyrýǵa atsalystym. Jarys bitken soń, tól kúresimiz meni ózine baýrap aldy. Qazir bizdiń Dúnıejúzilik qazaq kúresi federaııasy 7 álem, 12 Azııa, Amerıka, Afrıka men Eýropa chempıonattaryn tórt retten ótkizip, 52 memleketti bir shańyraqtyń astyna biriktirip, úlken uıymǵa aınalyp otyr. Eger bolashaqta Úkimette qoldaý taýyp jatsaq, kóp uzamaı ol Azııa oıyndarynyń baǵdarlamasyna kiredi dep kámil senemin.

– Siz ózińiz Qytaıda týyp, óstińiz. Balalyq shaǵyńyz, eseıip er jetken kezińiz, azamat bolyp qalyptasqan jyldaryńyzdyń bári Qytaı Halyq Respýblıkasynda ótti. Qazir osy elde qazaq kúresin qalaı nasıhattap, damytyp jatsyzdar?

– 2013 jyly qyrkúıek aıynda Qytaıdyń Aqsaı Qazaq avtonomııaly aýdanynda IH Azııa chempıonatyn ótkizdik. Bul jarys alyp elde alǵash ret ótti. Oǵan qatysqan elderdiń sanynda san bolmady. О́te kóp palýandar qatysty. Qytaıdyń ózinen qanshama atań jilik, apaıtós palýandar jınaldy.

Aqsaı qazaq aýdany – ishki Qytaıdyń Gansý provınııasynda ornalasqan. Onda ótken ǵasyrdyń orta kezinde Altaıdan shyǵysqa kóshken qandastarymyzdyń urpaǵy qalǵan. Jalpy jan sany – 10 000 adam. Qazaqtardyń ózi 3 500 adam bolady. Soǵan qaramastan olar salt-dástúrimizdi, mádenıetimizdi, kóshpendilerdiń óner saıystaryn saqtaǵan. Biz Azııa chempıonatynda sonyń bárin kórdik. Osy jarysta atyńnan aınalaıyn aǵaıynnyń Altaı men Atyraýdyń arasyndaǵy qazaqtyń salt-dástúrlerinde, óneri men mádenıetinde aıyrmashylyqtyń bolmaıtynyn dáleldedi. Aqsaıdaǵy aǵaıynnyń Qazaqstandaǵy qandastarymen tildik dıalektıkada da aıyrmashylyǵy joq eken. Sodan keıin biz Altaı qalasynda HI Azııa chempıonatyn ótkizip, 15 aýdan men 5 qalada ulttyq kúresimizden qoǵamdar ashtyq. Al 2014 jyly Qytaıda Álem chempıonatyn uıymdastyrýdy qolǵa aldyq. Oǵan eki jylǵa jýyq ýaqyt ketti. Sizge aıtaıyn, Qytaıda qazaq kúresinen Álem chempıonatyn ótkizý syrt kózge ońaı bolýy múmkin. Al shyndap kelgende az ulttardyń jarysyn ótkizý ońaı emes. Osy jarystyń ótkizilýine sol kezdegi Dúnıejúzilik qazaq kúresi federaııasynyń prezıdenti bolǵan Serik Túkıev myrzanyń kóp eńbegi sińdi. Negizi, bul beldesýler budan buryn ótýi kerek edi. Biraq eki jylda aldymyzdan shyqqan keıbir qıyndyqtarmen aınalysamyz dep júrip ýaqyt ótip ketti. Sóıtip, Qytaıda 2016 jyldyń qyrkúıek aıynda alǵash ret álem chempıonatynyń jalaýy jelbiredi. Osynyń bárine Qytaı bıligindegi qazaq azamattary kóp eńbek sińirdi. Sebebi, jarysty uıymdastyrýdan bólek, álemdik dodany ótkizýge ruqsat alýdyń ózine úlken bedel kerek. Álemdik básekeni ótkizý ıdeıasyn 2014 jyly Ile Qazaq avtonomııaly oblysynyń ákimi bolǵan, Qytaı Senatynyń depýtaty, Shyńjań-Uıǵyr avtonomııaly aýdany Májilisiniń tóraǵasy Ashat Kerimbaı aǵamyz qoldady. Biz Álem chempıonaty ótkennen keıin Ashat Kerimbaı aǵaǵa, Ile Qazaq avtonomııaly oblysynyń burynǵy ákimi Qyzaıjan Seıilqojaulyna, Muńǵylkúre aýdandyq halyq úkimetine, aýdandyq partııa komıtetine, qazaqtyń ulttyq sportyna janashyr barlyq azamattarǵa alǵysymyzdy aıttyq. Qazir de alǵys aıtamyz. Bul azamattar úlken is tyndyrdy.

– Ras aıtasyz, Seke. Osy jarysqa sizdiń de mańdaı terińizben kóp eńbek etkenińizdi Serik Adamuly da aıtqan. Ol bizben bir áńgimede: «Altaıdyń ar jaǵyndaǵy aǵaıynnyń arasynda tól kúresimizdiń damýyna barynsha úles qosyp júrgen baýyrymyz Serik Kenenbaıdyń eńbegi eren. Ol sońǵy eki jylda biraz jumys istedi. Sonyń nátıjesinde qamaly bıik Qytaı elinde ulttyq kúresimizdiń jalaýy jelbiredi», — degen edi. Bul – meniń qosqan sózim emes. Bul – Serik Túkıevtiń sózi.

– Rahmet! Serik aǵama myń da bir rahmet! Shynynda da Qytaıdaǵy aǵaıyn Afrıka men Azııadan kelgen palýandar men sport delegaııalarynyń barlyq shyǵyndaryn ózderi kóterdi. Bul, árıne, Ile Qazaq avtonomııaly oblysy Muńǵylkúre aýdany basshylarynyń qazaq kúresine degen qamqorlyǵy.

– Qytaıda Álem chempıonatynan buryn Azııa jarysynyń da ótýi ońaı bolmaıtyn sııaqty. Mysaly, Serik Túkıevpen áńgimeleskenimde, ol: «Bul jarystyń ótýine Serik Kenenbaı men Aıdarhan Qabdolla degen azamattardyń kómegi kóp tıdi. Olar 2012 jyly Gansý provınııasyna baryp, sol jerdegi atqaminer azamattarmen kezdesip, Azııa chempıonatyn ótkizýge kelisimin alyp keldi», — degen bolatyn…

– Iá, aıtsa aıtqandaı, sol kezde Altaıdyń ar jaǵynda ulttyq kúresimizdi nasıhattaýda biraz qıynshylyqtar boldy. Shyńjań-Uıǵyr avtonomııaly aýdany – Qytaıdaǵy aýmaǵy jaǵynan eń úlken óńir. Onda 20 mln-nan astam halyq turady. Al qazaqtardyń sany shamamen 2 mln. ǵana. Osynda Úrimjiden 1 500 shaqyrym jerde Gansý degen provınııa bar. Jańa áńgimeniń basynda aıtqanymdaı, bul jerde kezinde Gımalaı taýynan asyp, Túrkııaǵa bet alǵan kóshten qalyp qoıǵan qandastarymyz turady. Olarǵa ótken ǵasyrdyń 50-shi jyldary avtonomııa berilgen.

Sol kezdegi Azııa chempıonaty óte jaqsy ótti. Onyń ashylý saltanatynyń ózi keremet áser qaldyrdy. Onda 100-deı kıiz úı tigilip, eni 6 metr bolatyn taıqazanǵa 50 qoıdyń eti asylyp, 3000-daı qonaqtarǵa qýyrdaq taratyldy. 700-den astam qyz ben jigit qazaqtyń halyq bılerin bılep, óner kórsetti. Menińshe, sol jerdegi aǵaıyn Azııa dodasyn osylaı jaqsy ótkizýge úles qosý arqyly elge degen saǵynyshyn kórsetkisi kelgen sııaqty. Sodan keıin Qytaıda qazaq kúresine degen kózqaras ózgerdi. Sport mınıstrliginiń ruqsatymen el-elde, jer-jerde ulttyq sporttan jarystar ótkizile bastady. Beıjińde qazaq kúresinen Azııa federaııasynyń keńsesi ashyldy.

– Munyń bári durys eken. Halqymyzda «Biter iske synshy kóp» deıdi ǵoı. Sizderdiń jumystaryńyzdy synaǵan adamdar boldy ma? Jalpy, federaııanyń qyzmetine synı kózqarastar bolyp tura ma?

– Ras aıtaıyn, synı pikirlerdi estimedim. «Syn túzelmeı, min túzelmeıdi» deıdi atam qazaq. Árıne, synaǵan durys. Biraq syndy da jónimen aıtqan durys. Meni alańdatatyny basqa nárse.

– Ne nárse?

– Meni keıbir azamattardyń memlekettik úlken qyzmette júrgenin umytyp, aıaq astynan qazaq kúresine janashyr bola qalatyny, «jaý jaǵadan alǵanda bóri etekten» degendeı taǵy bir halyqaralyq qoǵamdastyq quryp alǵany qynjyltady. Bul sumdyq pa? Sumdyq? Bul kúlkili me? Ábden kúlkili. Basqa emes, bizge Japonııa, Qytaı, Koreıa elderi: «Osy sizderde neshe federaııa bar? Kimmen jumys isteımiz?», dep suraǵanda kirer jerge tesik tappaı qalamyn. Bul ne sonda? Sońǵy 15 jylda Serik Túkıevtiń eńbeginiń esh ketkeni me? Osy kezge deıin qazaq kúresiniń erejesin jasap, ony zańdastyryp, bekitip, álemdik deńgeıge alyp shyqqan Dúnıejúzilik qazaq kúresi federaııasynyń jumysyna atústi qarap, mensinbegeni me? Biz bir-birimizge qol ushymyzdy berip, jaqsylyǵymyzdy asyryp, jaman jerimizdi jamap, jasyryp, jumys isteýdiń ornyna bir-birimizdi kóre almaı, qatyn-ósek aıtatyn deńgeıge jetkenimiz be? Bul búkil dúnıege qazaq kúresin masqara etip kórsetý ǵoı. Biz Eýropa, Azııa, Afrıka, Amerıka dodadaryn ótkizsek, maǵan ulttyq federaııalardyń basshylary kelip: «Seke, kimniń sózin tyńdaımyz? Bilmeı qaldyq qoı», deıdi. Ol az deseńiz Azııa federaııasynyń basshysy retindegi meniń kelisimimsiz, ruqsatymsyz Astanada 5-6 eldiń ókilderi jınalyp, Azııa chempıonaty ótipti. Al uıymnyń móri, barlyq qujattary meniń qolymda emes pe?! Sonda kim olarǵa jarys ótkizýge ruqsat berdi? Biz bir jaǵadan bas, bir jeńnen qol shyǵaryp jumys isteýimiz kerek. Qazaq tarıhta talaı qıyndyq kórgen halyq. Bizdiń ata-babalarymyzdyń basynan nebir qıyn-qystaý kezder ótken. Aqtaban shubyryndy, Alqakól sulama – qazaq halqynyń tarıhyndaǵy aщy qasiret, Otan basyna kún týǵan asa qaıǵyly kezeńdi ótkizgen. О́tken ǵasyrdyń 30-shy jyldary 3 mln qazaq qyrylǵan. Buǵan deıin kári tarıhta esh jerde, eshqashan saýsaqpen sanarlyq ýaqytta 3 mln halyq qyrylmaǵan. Qaıda qyrylǵan? Qazaqstanda. Kim qyrylǵan? Qazaqtar. Al 1991 jyly elimiz egemendik alyp, azattyqtyń araıly aq tańy atqanda baǵymyzǵa Nursultan Ábishuly Nazarbaev buıyrdy. Sol kisi kelip, mańdaıymyz jarqyrady. Qazaqta «Birlik bar jerde tirlik bar», deıdi. Qazaq bárin taýyp aıtqan. Eshqashan qate aıtpaǵan. Qazaqty alyp shyǵatyn – halyqtyń birligi. Prezıdent Nursultan Nazarbaev «Uly Dalanyń jeti qyry» maqalasynda tarıhymyzǵa, mádenıetimizge, salt-dástúrimizge mán berip, tegimizdi umytpaýymyz kerek dep ashyq aıtty. Qazaq – tekti halyq, taza halyq. Elimiz 2030 jylǵa deıin álemniń damyǵan 30 eliniń qataryna kirsek dep maqsat qoıyp otyr. Sondyqtan qazaqqa aýyzbirshilik, yntymaq pen bereke kerek. Osy úsheýi bolmaıynsha alǵa jyljýymyz qıyn.

– Seke, sózińizdiń jany bar. Osyny siz túsinip otyrsyz. Endi basqalar túsinse jaqsy. Aıtýyn aıtyp jatsyz. Janashyrlyqpen, namysqa tıgen soń aıtasyz. Biraq ýaqyt bir orynda turmaıdy. Alǵa basý kerek. Aldaǵy jylǵa qandaı josparlaryńyz bar? Sony aıtsańyz.

– Men jastaıymnan taýda óskenmin. Mektepti bitirgen soń, Qytaıdyń desant áskeri boldym. Odan keıin fılolog aýdarmashy mamandyǵyna oqydym. QHR-diń Ile Qazaq avtonomııaly oblysy ákiminiń kómekshi-hatshysy bolyp qyzmet ettim. 1995 jyly jas zııalynyń biri bolyp eki qyzymdy alyp, elge oraldym. Men elimnen birdeńe suraıyn dep, birdeńe alaıyn dep kelgen joqpyn. Elge bereıin, bilgenimdi kórseteıin, aıtaıyn dep keldim. Qazir el qatarly qyzmet etip júrmin. Meniń elge degen súıispenshiligim artpasa, azaıǵan joq. Búgingi tańda qazaq kúresine 10 jyldaı bir kisideı qyzmet etip kelemin. Mańdaıyma Serik Túkıev sııaqty arda azamatpen kezdesýge jazdy. Ol meniń ári aǵam, ári dosym. Biz aldaǵy kezde de birge jumys isteı beremiz. Al josparǵa kelsek, 2019 jyly Qytaıdyń Hebeı provınııasynda tuńǵysh ret tól kúresimizden festıval men HIII Azııa chempıonatyn ótkizý oıymda bar. Qazir sonyń bárine kelisim-shart jasadyq. Bul jarystarǵa shamamen 30 eldiń ókilderin shaqyramyz.

2019 jyl – elimiz úshin de, qazaq sporty men kúresi úshin de tabysty jyl bolǵaly tur. Biz bárimiz ortaq iske bir judyryqtaı jumylyp, salt-dástúrimiz, mádenıetimiz ben sportymyzdy nasıhattap, jer-júzine taratýymyz kerek. Taǵy bir jańalyqty aıtsam, jaqyn arada «Qazaqtyń salt-dástúri» degen úsh tilde basylǵan kitabymdy qytaı tiline aýdaryp, shyǵarǵaly jatyrmyn. Ol Beıjińdegi Ulttar baspasynan Qazaq eline resmı syı retinde shyǵady. Sonymen birge Gýanchjoý qalasynan «Aspan asty eliniń álemi» degen kitabym jaryq kórdi. Bul kitapty shyǵarý úshin bes jyldaı eńbektendim. Al jınaq baspahanaǵa beriler aldynda Gýanchjoý qalasynda bir aı júrip jumys istedim.

Kitap 3 D pishininde shyqty. Osy eńbekti shyǵarýǵa Qytaıdyń Qazaqstandaǵy elshiliginiń Mádenıet bólimi kóp kómektesti. Sol úshin QHR-dyń elimizdegi tótenshe jáne ókiletti elshisine rızashylyǵymdy bildirip, alǵys aıtamyn.

Jaqynda kitaptyń 20 danasyn Astanadaǵy Ulttyq Akademııalyq kitaphanaǵa resmı túrde tabys ettim. Endi ony elimizdegi basqa da kitaphanalarǵa, syrtqy saýdamen aınalysatyn ordalarǵa, joǵary jáne orta oqý oryndaryna tegin taratamyz.

Kitap kópshilikke arnalǵan. Qytaıdy tanyǵysy kelgen adam osy 3 D pishininde shyqqan eńbekti oqysa bárin biledi dep oılaımyn. О́ıtkeni, onda myńdaǵan jyldan beri jasap kele jatqan kórshi eldiń tarıhy men mádenıeti qamtylǵan. Bul jınaq ásirese, Qytaıdy zerttep júrgen adamdarǵa, oryndarǵa taptyrmas qural dep bilemin. Kitap 1000 danamen shyqqan.

– Áńgimeńizge rahmet! Jaqsy jańalyqtaryńyz kóp bolsyn! Jumysyńyzǵa sáttilik tileımin!

Áńgimelesken

Dastan KENJALIN,

ASTANA