Ardaqty áke, aıaýly ana

Bıyl ardaqty ákemiz, II dúnıejúzilik soǵystyń ardageri Omar Kenjalyulynyń týǵanyna 100 jyl toldy. Al kelesi jyly aıaýly anamyz Ulmeken Tólenqyzynyń týǵanyna 90 jyl bolady.

9 mamyrda Uly Jeńiske de 80 jyl tolǵanyn bilemiz. Iá, biz úshin qan maıdanda janyn berip, jaýmen soǵysqan atalarymyzdyń jeńisi – Uly Jeńis!

Bul soǵysqa mıllıondaǵan otandasymyz sekildi qazaq jerinen babamyz Kenjaly Jalmaǵanbetuly men onyń uly, ákemiz Omar Kenjalyuly, babamnyń inileri Seraly, Eraly, Ospan, Qalı, Kenjebaı Jalmaǵanbetuly atalarymyz da qatysqan. Sol kezde taǵdyr aǵaıyndardy batyr babalary, Kenesary hannyń senimdi serikteriniń biri bolǵan Tólek Jáýke Nazarǵululy sııaqty maıdannyń tórt buryshyna shashyratyp jiberdi.

Arǵy atamyz Kenjalynyń anasy Bətıma ájemiz osynyń bárin ýaıymdap ótken eken. Ol soǵysqa barlyǵyn shyǵaryp salǵan soń, endi kezek óziniń nemeresi, bizdiń ákemizge kelgenin estigende sol ýaıymnan qara jolda qulap, sodan tósek tartyp, tura almaı qalypty. Úıdiń tuńǵyshy memleket jáne qoǵam qaıratkeri Jumabek Omaruly Kenjalın sonyń bárin biletin. Ol bizge atalarymyz týraly jıi aıtatyn. Olardyń bári hat tanyǵan, oqyǵan, saýatty bolǵan deıtin. Al soǵystan Eraly, Kenjebaı Jalmaǵanbetuly atalarymyz ben ákemiz Omar Kenjalyuly ǵana oralǵan. Kenjaly, Seraly, Ospan men Qalı atalarym soǵystan qaıtpady. Arǵy atam Kenjalynyń bir uly men qyzy Hanshaıym apam bolǵan. Ulynan biz taraımyz. Seraly atamnan Oljabaı degen ul týǵan. Ospan atam maıdanǵa jas ketip, otbasyn qurmady. Ol quralaıdy kózge atqan mergendigimen tanylǵan eken.

Qalı atamyz 1935 jyly Torǵaı dalasynda komsomol uıymdaryn quryp, eldiń saýat ashýyna, asharshylyqtan keıingi kezde maldy saqtap qalýǵa, emdeýge kóp eńbek etken azamat bolatyn.

Eger osy atalarymyz soǵystan aman-esen kelgende olardan talaı urpaq taraıtyn edi. Kenjaly atamyzdyń Áınek degen qyzy bolǵan. Kózkórgen adamdardyń aıtýynsha, olar óz isterine sheber, saýatty, bilimdi, minezdi, sharýaǵa myǵym, qaıratty kisiler bolǵan eken.

Jalmaǵanbet Eldesuly babamyzdyń balalary jastaıynan zerek bolyp, áripti erte tanyp, eńbekke de erte aralasqan. Atamyz elge qamqor, janashyr, qoly ashyq kisi bolǵan deıdi. Emshilik qasıetimen tóńirektegi eldi emdeýmen de aınalysqan. Ol Bátıma ájemiz ekeýi balalarynyń oqýyna, bilim alýyna, tárbıesine kóp kóńil bólgen eken. Sol sebepti alty ul men qyzy Áınek apamyz jaqsy tárbıe alyp, eńbek etken.

Ákemiz 1925 jyly 18 mamyrda dúnıege kelip, 1993 jyly 12 aqpanda máńgilik saparǵa attanǵan. Biz ákemizdi «kóke» dep aıtatynbyz. Kókemiz soǵysqa jasyn úlkeıtip barǵan eken. 1943 jyly ásker qataryna shaqyrylyp, II Belarýs maıdanyndaǵy №1213 áskerı bólimshesi quramynda nemis-fashıst basqynshylaryna qarsy soǵys qımyldaryna qatysty.

Maıdanda aýyr jaraqattanyp, 1944 jyly 30 naýryzda  ásker qatarynan bosatyldy. Uly Otan soǵysyna qatysqandaǵy erlikterine oraı orden-medaldarmen marapattalǵan. Maıdannan elge oralǵan ol Amankeldi aýdanynyń sharýashylyqtarynda eńbek etti. 1946 jyly Qostanaıdaǵy oblystyq veterınarlyq feldsherler daıyndaıtyn mektepke túsip, ony oıdaǵydaı bitirgen. Al 1950 jyly Qostanaı aýyl sharýashylyq tehnıkýmynda oqyp, mal dárigeri-zootehnık mamandyǵyn alyp shyqty. Osy jyldardan bastap onyń eńbek joly Amankeldi, Arqalyq aýdandaryndaǵy mal sharýashylyǵyn órkendetý máselelerimen tikeleı baılanysty boldy.

Kókemiz qaıda eńbek etse de, óz isine degen adaldyqtyń úlgisin kórsetip júrdi. Kishipeıildilik pen qarapaıymdylyq onyń ómirlik ólsheminiń basty qaǵıdasy edi. Úlgili áýlet ıesi atanyp, urpaq ósirdi. Jan jary, «Ardaqty Ana» altyn medaliniń ıegeri — anamyzben bala tárbıesine aıryqsha kóńil bóldi. О́miriniń sońǵy jyldarynda Qaıyńdy aýyldyq baılanys bólimshesinde eńbek etip, zeınetke shyqty.

Ata-anamyz 14 balany tárbıelegen. Osylardyń ishinde úıdiń úlkeni Jumabek aǵamyz, Beısenbek pen Dúısenbek aǵalarymyz, Marııash, Qalııash tátelerimiz, Aınash pen Dáýren baýyrymyz ómirden ótti. Al Jumabek aǵamyzdy biz «táte» dep aıtyp óstik. Ol kisi elimizge belgili jýrnalıst, jazýshy, pýblııst, qoǵam qaıratkeri boldy. Elimizdegi birneshe gazet-jýrnaldy basqaryp, birneshe basylymnyń basyn biriktirgen «Qazaq gazetteri» AQ prezıdenti bolyp qyzmet etti.

Biz anamyz Ulmeken Tólenqyzyn bala kezimizden «apa» dep aıtyp óskenbiz. Apamnyń nemereleri de ony osylaı aıtatyn edi. Ol kisi 1936 jyly týǵan. О́zi de «Tyshqan jyly týǵanmyn» dep aıtyp otyratyn. Apamyz kókemizge jastaıynan turmysqa shyqqan eken. Sodan beri ekeýi ómir boıy bir-biriniń qas-qabaǵyna qarap, syılasyp ótti. Bizdiń úı aýyldaǵy kóp balaly otbasynyń biri boldy.

Jalpy, buryn aýyldyq jerde bir shańyraqta 10-15 balanyń bolýy qalypty jaǵdaı edi. Bizdiń úıde de, jańa aıtqanymyzdaı, 14 bala boldy. Apamyz kezinde osynshama qursaq kóterip, «Ardaqty Ana» altyn medalin alǵan.

Apam úıdiń tuńǵyshy — tátemizdi erekshe jaqsy kórdi. «Jumabegim, meniń mańdaıymnyń juldyzy ǵoı» dep aıtyp otyratyn edi, jaryqtyq. Keıin ol el aǵasy bolǵanda da ata-anamyz ony maqtan tutty.

Apamyzdyń ózi de er minezdi, sypsyn áńgimege joq, tazalyqqa óte usta, ismer kisi bolǵan. Úı sharýasyndaǵy áıel bolsa da balalarynyń bilim alyp, bir-bir kásiptiń ıesi bolýyna bar jaǵdaıdy jasaǵan. Apamyz bizge jyly qushaǵyn syılaǵandaı qoıdyń júnin jýyp, tazalap, ony ıirip, ár túrli toqymalar toqyp beretin. Toqyma toqyǵanǵa óte sheber edi.

Apamnyń toqyǵan oramalyn, shulyǵyn, moıynshalmasy men qolǵabyn kıip júretinbiz. Sondaı jyly ári ystyq edi.

Bizdiń apamyz minezge de óte baı edi. Biz onyń ákemizben renjisip, bir-birine qatty daýys kótergenin kórgen emespiz. Ekeýi de bir-birin qas-qabaǵynan túsinetin. Sonymen de olar búkil Qaıyńdyǵa, oǵan jaqyn mańdaǵy aýyldarǵa syıly boldy. Muny Urqııa Jaqanqyzy apamyz ben Málıke Shalabaıqyzy tátemizden anamyz týraly suraǵanymyzda aıtty.

– Ulmeken apamyz – Qyrjigittiń qyzy. Ekeýimiz «Ardaqty Ana» altyn alqasynyń ıegerimiz.  Ol 14 qursaq kóterse, men 17 balany ósirdim. Ony Omar aǵa kótermelep júrdi. Aǵamyz qyzmet istep, aýylda zootehnık, vettehnık boldy. Omar aǵanyń arqasynda tuńǵyshtary Jumabek te kóz aldymyzda úlken azamat bolyp ósti. Buryn aýylda kóp jumys bolmaıtyn. Soǵan qaramastan Ulmeken qoldan kelgen jumystyń bárin istedi. Úı sharýasymen aınalysty. О́te jaqsy kisi bolatyn, — dep eske aldy Urqııa apamyz.

Al Málıke tátemiz bolsa, apamyzdyń Bópish ájemizge uqsaǵanyn aıtty. Ol — apamyzdyń anasy edi.

– Bópish ájemiz de tazalyqty jany súıetin kirpııaz kisi bolatyn. Biz bala kezimizde Jumash ekeýimiz (naǵashymyz Cmaǵul Tólenulynyń qyzy) Omar ákemizdiń úıinen shyqpaıtynbyz. Ulmeken apam bizdi jýyndyryp, shaıyndyryp, shaıymyzdy, tamaǵymyzdy berip, uıyqtatatyn. Bizge jaqsy tárbıe beretin. Jalpy, biz bir aýylda turǵan soń, Jalmaǵanbet babamyzdyń urpaqtary bolyp tatý-tátti ómir súrdik.  Babamyzdan alty ul, bir qyz taraǵan. Biz sol alty uldyń urpaqtarymyz, – dedi ol.

Bizdiń naǵashy atamyz Tólen Ermanuly men onyń zaıyby Bópish ájemiz dáýletti kisilerdiń urpaǵy bolǵan eken. О́zderi de baı-qýatty adamdar bolǵan desedi. Bul áńgimeni biz baýyrymyz Kádirbaı Qalıevten estidik. Onyń  aıtýynsha, Tólen atamyz symbatty, ájemiz ajarly kisi bolypty.

– Meniń bala kezimde esimde qalǵany, Tólen atamyz esik aldynda appaq uzyn saqalyn sıpat otyratyn. Al Bópish ájemiz uzyn boıly, ajarly kisi edi. Kózkórgender ony Bátıma ájemiz sekildi arýaqty adam bolǵan deıdi. Bátıma ájemiz – Jalmaǵanbet babamyzdyń zaıyby. Olar da kezinde dáýletti kisiler bolǵan eken. Bópish ájemiz aıtty degen myna áńgime esimde qalypty. Buryn ashtyq jyldary olar búkil dúnıesin tastap, jaıaýlap Qarabalyq (Fedorovka) jaqqa barypty. Jolda zattary aýyr bolǵan soń ba, joldyń jıegine baılar paıdalanǵan jezquman, sháınek, altyn, kúmis, mystan jasalǵan ydys-aıaqtardy, qymbat-qymbat zattardy kómip ketken eken. Sol kezde Bópish ájemiz: «Arpa-bıdaı as eken, altyn-kúmis tas eken» dep baǵaly zattardan kóńili qalǵanyn aıtqan desedi, – deıdi ol.

Mine, apamyzdyń ata-anasy, bizdiń naǵashy jurtymyz osyndaı adamdar bolǵan. Sol ashtyq jyldarynan keıin anamyz dúnıege kelgen. Apamyzdyń balalyq shaǵy Sarytorǵaı eldi mekeninde ótken eken. Qaıyńdy aýylynda uzaq ýaqyt kórshi turǵan Qaraqoıly Qusaıynqyzy apamyzdyń aıtýynsha, ol anamyzben Ekidiń aýylynda 6 klass oqyp, Sarytorǵaıdan bir ýaqytta kóshipti. Sodan keıin anamyz Ulmeken Tólenqyzy kókemizge turmysqa shyǵyp, Kúlik degen eldi mekende turypty.

– Men Ulmekennen bir jas kishimin. Biz Sarytorǵaıda birge oqydyq. Sodan beri ekeýmiz ómir boıy syılasyp óttik. Ol óte meıirimdi, etinen et kesip bergendeı sengish edi. Kúıeýi Omar aǵamyz da jaqsy kisi bolatyn. Ekeýi ómirdiń qıynshylyǵyn da, jaqsy jaqtaryn da birge kórdi. Kóp balany tárbıelep ósirdi. Sońǵy kezde qatty aýyrdy. Bir kúni kóshede ketip bara jatyp Ulmekendi kórip qaldym. Qoltyǵynan Aqjibek ustap bara jatyr eken. Qasyna jaqyndaı berip edim, «Bilesiń be, men aýyryp qaldym ǵoı», degeni esimde. Sosyn tósek tartyp jatqanyn kórdik. Qudaıǵa da jaqsy adam kerek eken. Qalǵandary aman bolsyn! – deıdi Qaraqoıly apa.

Bizdiń úı Kúlikten Qaıyńdyǵa 1972 jyly kóship barypty. Bul týraly Tóleýbıke Naqypqyzy apamyz da aıtty.

– Qazir Kúlikte áli kúnge deıin bizdiń úılerdiń ornynda qalǵan qyzyl kóńder bar. Osy jerde bárimiz týǵan-týys bolyp tatý-tátti ómir súrdik. Jaqsy aralastyq. Barlyǵymyz eki-úsh, tórt-bes atadan týyssaq ta, bir úıdiń balalary, baýyrlary bolyp turdyq. Abysyndar óte tatý boldy. Bul, árıne, burynǵy kózkórgen adamdardyń bizge bergen tárbıesi ǵoı. Sodan keıin bárimiz Qaıyńdyǵa kóship keldik. Ulmeken apamyz qaıyn sińlilerine at qoıatyn. Meni «Shyraılym» deıtin. Apamyz óte jaqsy jan edi. Sondaı kishipeıil, keńpeıil, adal adam boldy. Úlken ákelerimizdiń aldynan ótpeıtin, – dedi ol.

Ekidiń aýylynda turǵan Kúlásh Eralyqyzy apamyz da anamyz týraly esteligin aıtyp berdi.

– Ulmeken apam meni erkeletip «Erkejan», al ákemniń inisi Kenjebaı atamnyń qyzy Hanzadany «Qalqajan» deıtin edi. Ol abysyndarymen tatý-tátti aralasty. Qaıyn sińlilerin erkeletti. Bárin jaqsy kórdi. Biletin nárseniń bárin úıretti, – dedi ol.

Iá, aıtsa aıtqandaı, apamyz qandaı sharýa bolsa da barlyǵynyń basynda júretin. Qandaı jumys bolsa da ebin taba biletin.

– «Uıada ne kórseń, ushqanda sony ilersiń» degendeı, sol kórgen tárbıemizben bárimiz adamı tulǵa bolyp qalyptasyp júrmiz. Apamnyń bir adamı qasıetin turmysqa shyǵarda kórdim. Anama «Ońtústiktiń jigitine shyǵamyn» degenimde, úndemeı, lám-mım demesten bir aýyr kúrsinip, «Baǵyń ashylsyn, qyzym» dep kózime tik qarap, qushaǵyna qatty qysqany esimde. Ata-anamnyń beınesi árqashan jadymda máńgi saqtalyp qalǵan. Qazir anamnan alǵan tárbıemdi óz balalaryma berip otyrmyn, – deıdi Zalııash baýyrymyz.

Bizdiń ákemiz – Omar Kenjalyuly Uly Otan soǵysynyń ardageri bolsa, apamyz, joǵaryda aıtqanymyzdaı, kezinde «Ardaqty Ana» altyn medalimen marapattalǵan. Ekeýi de betkeustar, keıingi urpaqqa úlgi bolar kisiler boldy. Úıdiń 1968 jyly týǵan qyzy Sanııashtyń aıtýynsha, ol 4-klasta oqyp júrgende anamyz sovhozdyń aspazy bolyp istegen.

– Men apama ashanaǵa barǵanda úıdegi ini-sińlilerime tamaq berip jiberetin. Joǵary klasta Farabı inim ekeýmiz apama jumysta kómektesetinbiz. 1981 jyly Marııash degen tátemiz aýyr naýqastan qaıtys boldy. Apam osyny kóp ýaıymdap, qaıǵyryp, aýyra bastady. Bir aýrý jabysyp, kúnnen kúnge álsireı berdi. Sol kezde kókem Almatyda jumys istep júrgen aǵamdy shaqyrtty. Jumabek aǵam úıdiń tuńǵyshy edi. Ol apamnyń osyndaı halge túskenine ýaıymdap, Almatyǵa emdetýge alyp ketti. Anam bir jyldaı sanatorııde emdeldi. Apam aǵamdy jaqsy kóretin. «Aǵalaryńdy syılańdar. Kóńilge qaıaý salmańdar. Senderdi jeteleıtin osy aǵalaryń» dep aıtyp otyratyn. Jumabek aǵamdy apam «mańdaıymnyń jaryq juldyzy» deıtin.

Anamyz 1992 jyly aýyr dertten qaıtys boldy. Apam bizdi elden kem qaldyrmaı ósirdi. Ákem de balajan bolatyn. Bul kisiler sol zamannyń ardaqty adamdary. Ata-anamdy árqashan aýyz toltyryp maqtanyshpen aıtyp júremin, – deıdi Sanııash.

Iá, rasynda anamyz Jumabek aǵamyzdy erekshe jaqsy kórdi. Apamyz aýyr dertke ushyrap, úıde tósek tartyp jatqanda aǵamyz Almatydan kelgen edi. Sol kezde eshkimdi tanymaı jatqan apamyz onyń kelgenin estigende sál basyn kóterip: «Aıym ba eken, kúnim be eken» degen eken…

…Apamyzdyń 14 qursaq kótergenin aıttyq. Úıdiń tuńǵyshy 1954 jyly týǵan tátemiz bolsa, odan keıin Beısenbek pen Dúısenbek aǵalarymyz dúnıege keldi. Allanyń jazǵanyna amal bar ma, Beısenbek aǵamyz bala kezinde qaıtty. Al Dúısenbek aǵamyz bertinde, 1997 jyly Almatyda ómirden ótti. Osy aǵalarymyzdan keıin Marııash pen Qalııash tátemiz týǵan. Qalııash ta bertinde júrip ketti. Al Marııash tátemiz 1961 jyly týyp, 1981 jyly baqıdan fánı dúnıege attandy. Odan keıin biz — 1964 jyly Jumaǵazy, 1966 jyly Zalııash, 1968 jyly Sanııash, 1970 jyly Farabı, 1972 jyly Erkebulan, 1974 jyly Gúlbahram, 1977 jyly Gúlbarshyn dúnıege keldik. Bizdiń úıdiń kenjesi — Dáýren 1980 jyly týǵan. Ol 2002 jyly qaıtty. Gúlbahram men Gúlbarshynnyń arasynda Aınash degen baýyrymyz da bolǵan. Ol kishkentaı kezinde shetinep ketti.

Bizdi baǵyp-qaǵyp ósirgen áke-sheshemizdiń jarqyn beınesi eshqashan jadymyzdan ketpeıdi. Apamyzdyń ózi de bala kezinde jaqsy tárbıe alǵan. Onyń ákesi Tólen Ermanuly baı-qýatty, elge syıly kisi bolǵan desedi. Apamnyń Júrsin, Tursyn, Smaǵul, Smaǵzam degen aǵalary bolǵan. Smaǵul kókemiz Qaıyńdyda shopan bolyp jumys istegen. Basqa aǵalary bala kezinde qaıtys bolǵan. Al apamyz Jamıla apa Torǵaı jaqta turyp, bertinde astanaǵa kóship keldi. Bul kisi de bertinde ómirden ótti.

Endi apamyz týraly estelikti baýyrymyz Jumaǵazy Omarulynyń sózimen aıaqtaýdy jón kórip otyrmyz.

– Ana! Osy sózdi estigen ár pendeniń  boıyn bir jyly sezim  baýrap alatyny belgili. Apama degen saǵynysh kóz aldyma keledi. Keń dúnıeni sharlap, jer betin aralasam da Sizden qasıetti, uly jandy taba almas em?! Nege ekenin bilmeımin, «myna jalǵan ómirde sen úshin eń ystyq jan kim?» dep suraǵan pendege jaýap retinde, apa, Sizdi  aıtar edim. Sizdiń meıirimge tolǵan kóz qarasyńyz, bııazy janǵa jaıly tıetin jyly sózderińiz kóz aldymnan keter emes.

Siz biz úshin ulylardyń ulysy bola bildińiz. Sol úshin de Sizge qaryzdarmyz.  Sizge degen perzenttik saǵynyshym myna jalǵan dúnıede esh taýsylmas. Árqashan Sizdi araılap atqan tań nurynan izdeımin. Saǵynyshpen eske alam, Sizdi izdeımin. Osydan biraz jyl buryn, Apa, Sizdiń zamandasyńyz, aýyldasyńyz Janaıdar kókemniń úıindegi Toıyndyq apamdy kórdim, arnaıy baryp amandasyp edim, birden tanydy. «Omar men Ulmeken jaryqtyqtardyń balasysyń ǵoı» dep birden tanyp jatyr. Siz týraly, Apa, jaqsy estelikter aıtty. «Kózden ketse de kóńilden ketpeıdi ǵoı» dep jylap ta aldy. Sol Toıyndyq apam da kóp uzamaı qaıtpas saparǵa attanyp ketti.

Apa, Sizder ketkeli de talaı ýaqyt ótti ǵoı. Qanattyǵa qaqtyrmaı, aıalap baǵyp-qaǵyp ósirgen ul-qyzdaryńyz, perzetterińiz búginde er jetip, azamat bolyp bir-bir shańyraq kóterip, sol shańyraqqa ıe bolyp otyr. Nemerelerińiz de  eseıip, er-jetip, aldy otbasyn quryp jatyr. Urpaq jalǵastyǵy degen, mine, osy. Kókem ekeýlerińizdiń attaryńyz biz barda, nemere-shóberelerińiz barda eshqashan óshpeıdi, – deıdi Jumaǵazy aǵamyz.

Jatqan jerlerińiz jaıly, topyraqtaryńyz torqaly bolsyn, ardaqty Áke, aıaýly Apa! Peıishte nurlaryńyz shalqysyn!

 

Jazyp alǵan Dastan KENJALIN,

ASTANA

 

Erli-zaıypty ata-anamyz Uly Otan soǵysynyń ardageri Omar Kenjalyuly men «Ardaqty Ana» altyn medaliniń ıegeri Ulmeken Tólenqyzynyń jas kezi