دارا داۋىس يەسى — دياس وماروۆ

قازاق مۋزىكا الەمىندە  قانشاما سازگەر، كۇمىس كومەي ءانشى، تۋما تالانتتار وزدەرىنىڭ اللا بەرگەن ايىرىقشا ۇمىتىلماستاي قاسيەتتەرىمەن ەل ەسىندە ساقتالىنىنىپ قالعان. ولاردىڭ وزدەرىنە ءتان ءان سالۋ ەرەكشەلىگى، كوپتەن ءبولىپ، دارىندىلىعىن پاش ەتەدى. سول سەكىلدى ءاربىر سالانىڭ ءوز ساڭلاعى، ءوز توپجارار تالانتتى تۇلعاسى بولادى. ولاردى ءوزىنىڭ تۋما تالانتتىمەن ورتادان وقشاۋ وزىپ تۇرارى انىق. مىسالى، ەلىمىزدەگى سپورت كوممەنتاتورلىق سالاسىنىڭ نەگىزىن قالاعانداردىڭ ءبىرى، اتاقتى كوممەنتاتور، فۋتبول ارداگەرى دياس ءىلياس ۇلى وماروۆتى سول كۇمىس كومەي ءۇنى بار، بايتاعى كەڭ، ءسوز بايلىعى بار تۇلعا رەتىندە ءبولىپ جارىپ ايتار ەدىم.

«تەكتىدەن تەكتى تۋار شاڭ جۋىتپاس»، دەمەكشى، اكەسى ءىلياس قاز كسر مادەنيەت ءمينيسترى، قازاقستان ورتالىق كوميتەتىنىڭ حاتشىسى بولعان ادام. زيالى  وتباسىندا دۇنيەگە كەلگەن دياس اكەسى ءىلياستان  مادەنيەتتىلىك پەن ەڭبەكقورلىقتى، اناسى گۇلشاتتان مەيىرىمدىلىك پەن ادامگەرشىلىكتى بويىنا ءسىڭىرىپ وسەدى. بالا كەزىنەن فۋتبولعا جانى قۇمار دياس بوزبالا شاعىنان اۋلا فۋتبولىندا الدىنا جان سالماي دوپتى تاماشا يگەرىپ الىپ ءتۇرلى ويىن شەبەرلىگىن پاش ەتىپ، قۇربى-قۇرداستارىن ءتانتى ەتەدى.

بالالىقتىڭ اۋىلىنان  الىستاپ ەرجەتكەن شاعىندا دياس وماروۆ س.م.كيروۆ اتىنداعى قازاق مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ فيلولوگيا فاكۋلتەتىنىڭ جۋرناليستيكا بولىمىنە  وقۋعا ءتۇسىپ، ايتۋلى ءبىلىم شاڭىراعىن جاقسىمەن باعامەن اياقتاپ  بىتەدى. دياستىڭ بالا كۇنگە ارمانى – حالىقتىڭ سۇيىكتى كومانداسى «قايراتتىڭ» قۇرماندا ونەر كورسەتۋ ەدى. سول ارمانى ورىندالىپ، اللا ءناسىپ ەتىپ، سىناقتان سۇرىنبەي وتكەن دارىن يەسى 1965 جىلى  «قايرات» كومانداسىنىڭ ويىنشىسى بولىپ شىعا كەلەدى. «ويانا كەتسەم، وياز ەكەم»، دەگەندەي بالا كۇنگى ارمانى ورىندالعان دياس ەندى بار كۇش جىگەرىن سالىپ تەك تاماشا ويىن كورسەتۋگە بەل بايلايدى. ءيا، قاتارىندا سەرگەي كۆوچكين، لەونيد وستروۋشكو، تيمۋر سەگىزباەۆ، ولەگ مالتسەۆ، ەۆگەني كۋزنەتسوۆ سەكىلدى بۇكىل حالىقتىڭ سۇيىكتى ويىنشىلارى بار كوماندا قۇرامىندا تەك  بارىڭدى سالىپ ونەر كورسەتپەسەڭ قوسالقى توپتا قالىپ قويارى ءسوزسىز ەدى. دەگەنمەن دياس ءىلياس ۇلى اتتارىنان ات ۇركەتىن ايگىلى ارىپتەستەرىنىڭ  قاتارىندا ەلەۋسىز قالۋعا نامىسى جىبەرمەي، تاماشا تارتىستى ويىن ورنەگىن كورسەتىپ، سول كەزدەگى ستاديون تولى كەلەتىن جانكۇيەرلەرىنىڭ  قۇرمەتىنە يە بولا بىلگەن. سپورتتىڭ ىشىنەن بولاتتاي قايناپ شىققان اياق دوبىنىڭ الىبى دياس وماروۆ ومىردەن العان تاجىربيەسىن سپورت جۋرناليستيكا سالاسىنا ارناپ كورمەكشى بولادى. سودان كەيىن ەڭبەك جولىن اقپاراتتىق  گازەت-جۋرنالداردان باستايدى. كەيىن كەلە، قازاق  تەلەديادارى مەن قازاق راديوحابارلار تولقىنىنان فۋتبول رەپورتاجدارىن جۇرگىزىپ، ميلليونداعان كورەرەمەنى مەن تىڭداۋشىلارىنىڭ  ىستىق ىقىلاسىنا بولەنىپ، سۇيىكتى كوممەنتاتورىنا اينالادى. رەسەيدە ۆاديم سينياۆسكي، نيكولاي وزەروۆ، ۆلاديمير ماسلاچەنكو، ۆلاديمير پەرەتۋرين، ەۆگەني مايوروۆ سەكىلدى ايگىلى كوممەنتاتورلار جۇمىس ىستەسە، گرۋزيادا كوتە ماحارادزە، قازاقستاندا ۆلاديمير تولچينسكي، سەيداحمەت بەردىقۇلوۆ، دياس وماروۆ، رابات جانىبەكوۆ، سۇلتانعالي قاراتاي ۇلى، ومىرزاق جولىمبەتوۆ سىندى قازاق سپورت جۋرناليستيكاسىنىڭ قاداۋ-قاداۋ قابىرعالى قايتالانباس تۇلعالارى ءوز ىزدەرىن ەل ەسىندە قالدىرىپ كەتتى. مىسالى، رەسەيدىڭ 1950-1960 جىلدارداعى اتى شىققان قاقپاشىسى ۆلاديمير ماسلاچەنكو ءوزىنىڭ سپورتتاعى  مانسابىن ءساتتى اياقتاعاننان كەيىن، سپورت كوممەنتاتورى بولىپ كەتكەن. بۇل سالانى دا تاماشا مەڭگەرىپ الىپ كەتكەن اتاقتى سپورتشى ءوزىنىڭ ومىردەگى  جيعان باي تاجىربيەسىن تارتىمدى رەپورتاجدارىندا قولدانا ءبىلىپ كوپشىلىكتىڭ سۇيىسپەنشىلىگىنە بولەنە بىلگەن. سول سەكىلدى ءبىزدىڭ  دياس وماروۆ تا «قايرات» كومانداسىنىڭ قاتارىندا ءجۇرىپ تاماشا ويىندارىمەن قازاقستانداعى فۋتبول جانكۇيەرلەرىنىڭ جۇرەگىنەن ورىن تابا بىلسە، ۇلكەن فۋتبولدان كەتكەن سوڭ ءوزىنىڭ فۋتبولدىڭ بار عاجابىن بويىنا ءسىڭىرىپ قالعان ايگىلى ويىنشى، كوممەنتاتورلىق سالادا دا الدىنا جان سالماي حالقىنا عاجايىپ داۋىسىمەن تاماشا، تارتىمدى  رەپورتاجداردى تارتۋ ەتىپ ەل سپورت تاريحىندا ەسىمى ۇمىتىلماستاي بولىپ قالدى.

دياس اتامىز كوممەنتاتورلىق ماماندىقتىڭ كەرجورعاسى بولا ءجۇرىپ، وسى ءبىر سالاعا تىڭ سوقپاق سالا بىلگەن جان. ەفيرگە شىققاندا نەمەسە راديوتولقىنىندا فۋتبول رەپورتاجدارىن جۇرگىزگەندە ەشقانداي ارتىق اۋىز ءسوز ايتپايتىن دياستىڭ سيقىرلانعان عاجاپ داۋىسى تىڭداۋشىلارىن وزىنە باۋراپ الاتىن وزىنە عانا ءتان ءبىر قاسيەتى بار ەدى. سودان كەيىن كەيىن سويلەمدى شۇبىرتىپ سورپاسىن ساپىرىپ وتىرماي، قىسقاشا از سوزبەن كوپ ماعىنا بىلدىرەتىن (لوكونيچنو)، ويدى جىلدام جەتكىزە بىلەتىن ەرەكشەلىگى تاڭعالدىراتىن. ءاربىر ءسوزى ورنىن تاپقان كىرپىشتەي جاراسا كەتەتىن. ال، عاجايىپ داۋىسى ءوز الدىنا ءبىر توبە. ارداقتى اتامىزدىڭ تاعى ءبىر ەرەكشەلەگى، رەپورتاج كەزىندە پايدا بولاتىن ۇزىلىستە ەلىمىزدىڭ جەر-جەرىندە بولىپ جاتقان سپورت جارىستارىنان قىسقاشا اقپاراتتى ۋاقىتىمەن جەدەل بەرە وتىرىپ ەفيردىڭ قىزىقتىلىعىن ارتتىرا تۇسەتىن. سپورت كوممەنتاتورى ءبىر بولمەدە جانتايا جاتىپ الىپ ەشقانداي قىزىقتى ماقالالار جازا الماسى بەلگىلى. بۇل باعىتتا دا دياس ءىلياس ۇلىن كوپشىلىك ورتاسىنان ءجيى كورەتىنمىن، اسىرەسە ءدۇبىرلى جارىستاردا وزىنە عانا جاراساتىن، جىميىپ قانا قوياتىن جىلى كۇلكىسىمەن بەل ورتاسىندا تاماشالاپ وتىراتىن. دياس اعامەن ءبىر جارىستا كەزدەسىپ اڭگىمەلەسىپ وتىرعاندا، مۇنىڭ سىرىن بىلاي دەپ  ايتىپ بەرگەنى بار.

– سپورت ءجۋرناليسى جارىستارعا ءجيى بارىپ، سپورتشىمەن بەل جاقىن ارالاسىپ بىلگەندە عانا جاقسى ماتەريال دۇنيەگە كەلەدى. ال، عالامتوردان قالقىپ الىپ جازعان ماقالانىڭ ءبىر تۇزدىعى جەتىسپەگەن تاماق سياقتى تاتىمسىز بولىپ تۇرادى، دەۋشى ەدى ارداگەر اقساقال.

دياس ءىلياس ۇلى ميۋنحەن، ماسكەۋ، اتلانتا، ناگانوداعى وليمپيادا ويىندارىنان العاش بولىپ رەپورتاجدار جۇرگىزدى. سونداي-اق، ول ۆولەيبولدان الماتىنىڭ «بۋرەۆەستنيك» كومانداسى كسرو چەمپيونى اتانعاندا، ءبىزدىڭ ۆولەيبولشىلار ەۋروپا چەمپيونى كۋبوگىن جەڭىپ العاندا، قۋانا سۇيىنشىلەپ حالىققا العاش بولىپ جاريا ەتكەن سپورت ءجۋرناليسى. دياس ءىلياس ۇلى، رەسەيدىڭ اتاقتى كوممەنتاتورى نيكولاي وزەروۆپەن دە جاقسى سىيلاس بولعان ادام. ءبىر مىسال، 1972 جىلى ماسكەۋدە اتى الەمگە تاراعان سپورت كوممەنتاتورى نيكولاي وزەروۆتىڭ 70 جاسقا تولۋىنا وراي شاعىن فۋتبولدان جۋرناليستەر اراسىندا  «پاس وت وزەروۆا» دەگەن حالىقارالىق جارىسى وتەدى. قازاقستان كومانداسى تۇڭعىش رەت وسىنداي حالىقارالىق جارىسقا سايدىڭ تاسىنداي قالامگەرلەرىن  ىرىكتەپ الىپ، ارىستان سالين مەن  دياس ءىلياس ۇلىنىڭ باسشىلىعىمەن اتتانىپ كەتەدى. سول جارىسقا قاتىسۋعا كەلگەن قازاقستاندىق ارىپتەسىنە ايگىلى كوممەنتاتور ەرەكشە قۇرمەت كورسەتىپ، ءتىپتى قوناق ۇيگە ارنايى ءوزىنىڭ كولىگىمەن اپارعان ساتتەر دە بولعان ەكەن. سول بايراقتى جارىستا دياس اتامىزدىڭ كومانداسى «كومسومولسكوي پراۆدا»، «يتار-تاسس»، «موسكوۆسكايا پراۆدا»، «سانكت-پەتەربۋرگ تەلەۆيدەنيەسى»  سەكىلدى قۇراما كوماندالاردى ايقىن باسىمدىقپەن جەڭىپ، ايتۋلى ءتۋرنيردىڭ مەرەيتوي يەسى نيكولاي نيكولاەۆيچ وزەروۆتىڭ قولىنان باس كۋبوكتى قۇرمەتپەن الىپ، جەڭىسپەن ەلگە ورالىپتى. ءيا، بۇل كەشەگى كۇننىڭ تاريحى. بىراق وسىنداي حالىقارالىق سىندا جەڭىمپاز اتانىپ كەلگەن دياس وماروۆ باستاعان جۋرناليستەرىمىز جاسامپاز ەگەمەندى ەلىمىزدىڭ العاشقى التىن بۋىندارى ەدى. دياس ءىلياس ۇلىنىڭ قاراپايىمدىلىعى، ادامگەرشىلىگى مەن وتكىر ازىلدەرى مەنىڭ ەسىمنەن ەشقاشان كەتە قويماس. ءبىر جولى، ءبىر توپ سپورت جۋرناليستەر سەمەي قالاسىنا جولىمىز ءتۇسىپ، قاقاعان اقبوران قىس ايىندا  ساپارلاتىپ بارا قالدىق. ۇمىتپاسام سول قالادا سپورتتان ۇلكەن ءبىر شارا وتكەن ەدى. سەمەيگە كەلگەن سوڭ ءبارىمىزدى كۇتىپ الۋشىلار قوناق ۇيگە جايعاستىردى. دالادا ازىناعان قىس ايى بولعاندىقتان با قوناق ءۇيدىڭ ءىشى كادىمگىدەي سۋىق بولىپ شىقتى. كەش باتىپ كەتكەن ەدى. ءبىر كەزدە ءبىزدىڭ بولمەگە جارىستى ۇيىمداستىرۋشىلاردىڭ وكىلدەرى كەلدى. ولار كەلگەن بويدا دياس وماروۆ وسى بولمەدە مە سۇراعان ەدى. نەگىزى، ءبىز الماتىدان بارعان جۋرناليستەر ورتامىزدا رابات جانىبەكوۆ پەن دياس وماروۆ سەكىلدى ەلگە بەلگىلى ەكى اقساقالىمىز بار ءبارىمىز ءبىر  بولمەدە بولاتىنبىز.

– ءيا، دياس مەنمىن، ءبىز ءالى ەشنارسە بۇلدىرگەن جوقپىز عوي، – دەپ، ءبارىمىزدى ءبىر كۇلدىرتىپ الدى. سوسىن الگى كەلگەن جىگىتتەر;

– دياس اعا، ءسىز بىزبەن بىرگە ءجۇرىڭىز. سىزگە ارنايى داستارحان جايىلىپ جاتىر. سول جاقتا بولاسىز دەگەنى سول ەدى.

— كەشىرىڭدەر جىگىتتەر! مەن ەشقايدا بارمايمىن. بارسام ارىپتەستەرىمەن بىرگە بارامىن، دەپ قىسقا عانا جاۋاپ بەرىپ بۇرىلىپ كەتتى. سودان الگى جىگتتەر قايتا ايلانىپ كەلىپ، كەشىرىم سۇراپ دياس اعامەن بىرگە ءبارىمىزدى بىرگە الىپ كەتپەكشى بولدى. سوندا مەن دياس اتامىزدىڭ قايدا جۇرسە دە قاسىنداعى دوستارىنا دەگەن ادالدىعى مەن قاراپايىمدىلىعىن كورىپ قاتتى ءتانتى بولدىم.

ال ەندى ارداقتى اتامىزدىڭ ۇتىمدى قىسقا ازلىدەرى تۋرالى ءبىر ەستەلىكتى ايتا كەتسەم. نەگىزى، جارىستاردا دياس اعامەن مەن ءجيى-ءجيى كەزدەسىپ قالاتىنمىن. بىردە ول كىسىمەن قاتارلاسىپ وتىرىپ جاسوسپىرىمدەردىڭ فۋتبول ويىندارىن تاماشالادىق. ويىنعا تەسىلىپ قاراپ وتىرعان اتامىز ماعان بۇرىلىپ، «اقىن، سەن بايقاعان جوقسىڭ با مىنا كوماندالاردىڭ اراسىنا بوتەن ويىنشى كىرىپ كەتىپتى. ءسىرا،  ولار تىڭشىلار بولسا كەرەك»، دەگەنى. مەن بايقاپ قاراسام راسىمەن دە كوماندا ويىنشىلارىنىڭ اراسىندا ارقاسىندا نومەرى بار، بىراق جەيدەسىنىڭ ءتۇسى وزگەشە ەكى ويىنشىنى كوردىم. سوسىن بارىپ قانا ول كىسىنىڭ ءازىلىنىڭ ءمانىسىن ءتۇسىنىپ ال كەپ كۇلگەنىم. سونداي ءبىر تاماشا ۇتىمدى، ۇتقىر  ازىلدەرىمەن دە  دياس اتامىز ەرەكشەلەنىپ تۇرۋشى ەدى. دياس ومار ۇلى كوپ جىلدار بويى قازاق تەلەديدارىندا  قىزمەت ىستەپ، كوممەنتاتورلىقپەن بىرگە كوپتەگەن تارتىمدى تەلەحابارلاردىڭ اۆتورى بولدى. «قۇندى ءسوز قۇنارلى ويدان تۋادى»، دەگەن ەكەن ل.ن.تولستوي. ءوزىنىڭ ءسوز قورىنىڭ تەرەڭدىگى مەن سپورت سالاسىنداعى ساۋاتتىلىعىنىڭ ناتيجەسىندە دياس اتامىز جاساعان رەپورتاجدار التىن قوردا  ساقتالىنىپ قالدى. قازاق سپورت كوممەنتاتورلىق سالاسىندا وزىنە عانا ءتان يىرىمدەر مەن ءوز ءستيلىن قالىپتاستىرا بىلگەن  اقجارما پەرزەنتىن حالىق ەشقاشان ۇمىتپاسى ءلازىم.

قازىر فۋتبولدان جۋرناليستەر اراسىندا دياس وماروۆتى ەسكە الۋعا ارنالعان تۋرنير وتكىزىلىپ تۇرادى. بىراق بۇل جارىس تۇراقتى ەمەس. بۇل جارىسقا تۇراقتى دەمەۋشى تابىلىپ، ءتۋرنيردىڭ ءورىسىن كەڭەيتىپ تمد ەلدەرىنىڭ جان-جاعىنان سپورت تاقىرىبىندا جازار قالامگەرلەردىڭ باسىن قوساتىن ءىرى جارىسقا اينالۋىن تىلەر ەدىم. بولاشاقتا ايگىلى كوممەنتاتور، سيقىرلى داۋىستى سەركە ءسوزدىڭ ساردارى دياس وماروۆتىڭ اتىندا كوشە بەرىلىپ، مۇراجاي اشىلىپ، ءوزى ءدارىس العان ءال-فارابي اتىنداعى قازاق ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتى جۋرناليستيكا فاكۋلەتەتىنىڭ جانىنان دياستىڭ كوممەنتاتورلىق مەكتەبى تۋرالى ءدارىس وتكىزىلىپ  جاتسا، قازاق سپورت جۋرناليستيكاسى ءۇشىن باعاسى شەكسىز قۋانىش بولار ەدى. ەلىم امان جۇرتىم تىنىش بولسا ول كۇندە كەلىپ جەتەر.

اقىن ورداباي ۇلى،

الماتى