اڭىز ادام – تيمۋر سەگىزباەۆ

«باسقالاردى باقىتتى ەتۋگە تىرىسا وتىرىپ، ءوز باقىتىمىزدى تابامىز»

پلاتون

قازاقتان شىققان تەڭبىل دوپتىڭ شەبەرى، اتى اڭىزعا اينالعان تيمۋر سەگىزباەۆتىڭ رۋحىنا ارنالادى

ۇلكەن سپورتتا تورتكۇل دۇنيە كوز تىگىپ تاماشالايتىن سپورت ول ارينە، فۋتبول. «بولماساڭ دا ۇقساپ باق»، دەپ اباي ايتقانداي، بالا كەزىمىزدەن پەلە، گاررينچا، زيكو دەگەن اتتاردى ەستىپ، كورمەسەك تە سولارعا ۇقساساق دەپ، كوشە بويىندا دوپ قۋالاپ وستىك. فۋتبولدى اعىلشىندار ويلاپ تاپقانىمەن ونى الەمگە ۇلكەن ونەر رەتىندە  تانىتا بىلگەن ارينە، اياق دوبىنىڭ شەبەرى پەلەنىڭ وتانى برازيليا ەكەنى اقيقات. فۋتبولدى جاقسى كورىپ، وعان دەگەن سۇيىسپەنشىلىگىمىزدىڭ ويانۋى بالداۋرەن بالالىق كەزدەن باستاۋ العان ەدى. مەنىڭشە، فۋتبولدى جاقسى كورمەۋ مۇمكىن ەمەس سياقتى. اۋىلدا كۇن ەڭكەيە بەرە كوشەنىڭ شاڭىن كوككە كوتەرىپ، دوپ قۋالاماعان بالا جوق شىعار. سولاردىڭ ءبىرى مەن ەدىم. ءالى ەسىمدە، الەم چەمپيوناتىن تاماشالاۋ ءۇشىن اۋىلدان الشاق 5-10 شاقىرىم جەردە جاتقان قويشىلاردىڭ ۇيىنە بارىپ، تارتىستى ويىنداردى كوگىلدەر ەكراننان قاراعانىمىز بار. سوندا تەلەديدار ءجوندى كورسەتپەي، ءبىر جىگىت شاتىردىڭ ۇستىنە شىعىپ انتەننانى اينالدىرىپ تۇرسا، ءبىرىمىز تومەننەن داۋىستاپ، ايتەۋىر كورىپ قايتقان ەدىك. سوندا ءبىزدى سونشاما شاقىرىم جەرگە الىپ بارعان فۋتبولعا دەگەن قۇشتارلىق بولسا كەرەك. سول كەزدەرى ءار اۋىلدا وزدەرىنىڭ ەن تاعىپ قويعان ءوز پەلەسى بولعان. اۋىلداعى ءبىزدىڭ كوشەنىڭ دوپ قۋالاعان قارا دومالاق بالالارىنىڭ ەنشىلەپ قويعان پەلەمىز دە بولدى. ول مايلىبەك دەگەن جىگىت ەدى. مايلىبەكتىڭ دوپتى الىپ ءجۇرىپ، قارسىلاستارىن ءتۇرلى فينتتەرمەن الداپ ءوتىپ، سوققان جويقىن گولدارىن تاماشالاپ، ءتانتى بولاتىنبىز. سودان ول ەل اراسىندا پەلە دەپ اتالىپ كەتتى. «قاسقا بيەدەن قاسقا تۋماسا دا توبەل تۋادى» دەمەكەشى، مايلىبەكتىڭ بەل بالاسى بەيساقان دا اكەسى سياقتى اياق دوبىنىڭ شەبەرى بولىپ ءوستى. دەگەنمەن دە تالانتتاردىڭ كوبىسى قولداۋ، كومەكتىڭ جوقتىعىنان اۋىل تاساسىندا قالىپ قوياتىنى بەلگىلى. بەيساق   اۋىل، اۋدان كولەمىنەن اسا الماي ەلدە تۇراقتاپ قالدى. كەيىن ءتىپتى دوپتى تاستاعان ەكەن. ارينە، بالا-شاعا وربىگەن سوڭ، وتباسىلىق ءومىر باستى بولىپ قالا بەرەرى حاق.

قازاقستان فۋتبلىنا كەلسەك، ەلىمىزدە ءنومىرى ءبىرىنشى سپورت ءتۇرىنىڭ دامۋ قارقىنى سوناۋ 1950-70 جىلدارى باستالعانىن بىلەمىز. ال، قازاق جەرىندە بارشا جانكۇيەرلەردىڭ وسى ءبىر عاجاپ سپورت تۇرىنە دەگەن قۇمارلىعى تيمۋر سەگىزباەۆ ارقىلى سۇيىسپەنشىلىگى ارتا تۇستە دەسەك قاتەلەسپەسپىز. ارينە، ءار بالانىڭ  ءار سپورتتىڭ تۇرىندە ءپىر تۇتىپ تۇلعا ەتەتىن سپورتشىسى بولارى حاق. ال فۋتبولدا تيمۋر سياقتى شەبەر ويىنشى بولعىسى كەلگەن بالادا ەسەپ بولماعانىن بىلەمىز. سول جىلدارى قازاق ەلىندە جاڭا تۋعان بالانىڭ اتىن تيمۋر دەپ قويۋ كوپتەپ كەزدەسەدى. تيمۋر سانجار ۇلى تۋرالى ءتۇرلى اڭىزداردى ەستۋشى ەدىك. سونىڭ ءبىرى وڭ اياعىمەن دوپ تەپكەندە قاقپاعا قويىپ قويعان مايمىل مۇرتتاي ۇشىپ جان ءتاسىلىم بولادى دەسە، وڭ اياعىنا مىقتىلىعى سونشالىقتى قارسىلاسقا سەس بولسىن دەپ، ءتىپتى شۇبەرەك بايلاپ قويادى ەكەن. سول كەزدە اتى ايگىلى فۋتبول جۇلدىزىن كوزىمىزبەن كورمەسەكتە گازەت، جۋرنالدان وقىپ، سۋرەتىن قيىپ الىپ البومعا دا جاپسىرعانىمىز شىندىق. ءيا، تيمۋردىڭ سول جىلدارداعى اتىنان ات ۇركەتىندەي، ەل ىشىندە ءتۇرلى اڭىز-اڭىمەلەرمەن اسەرلەتىپ ايتىلۋشى ەدى. ءبىز قازاق، ءبىر ادامدى ماقتاساق اسپانعا ءبىر شىعارىپ، داتتاساق جەرگە ءبىر-اق كىرگىزەتىندەي حالىقپىز عوي. بىراق، تيمۋرعا ايتىلعان اڭىزدار راس بولماسا دا ءبىر انىعى بار ەدى. ول فۋتبولدان قازاق جاستارى اراسىنان شىققان العاشقى كسرو  سپورت شەبەرى اتانىپ، ءوزى ويناعان «قايرات» كومانداسىندا تاماشا ويىن ورنەگىمەن ميلليونداعان جانكۇيرەلەرىن ءتانتى ەتكەن اتاقتى فۋتبولشى بولعانىن بارشا جۇرت جاقسى بىلەدى.

قازاقستان فۋتبولىنىڭ تاريحى  تۋرالى ءسوز قوزعاعاندا مىندەتتى تۇردە «قايرات» كومانداسىن تىلگە تيەك ەتەرىمىز حاق. سونىمەن قاتار، «قايرات» كومانداسى مەن قازاق فۋتبولىنىڭ بالاماسى رەتىندە اتى ايگىلى اياق دوبىنىڭ شەبەرى تيمۋر سەگىزباەۆ اعامىزدى مىندەتتى تۇردە ەسكە الامىز. «قايرات» كومانداسىنىڭ  قۇرامىندا سوناۋ 1960 جىلى العاش رەت  الاڭعا شىققاننان باستاپ، تيمۋر سانجار ۇلىنىڭ ءومىرى ۇلكەن وزگەرىستەن باستالادى. الدىمەن وسى جىلى ەل فۋتبولى تاريحىندا تۇڭعىش رەت  «قايرات» كومانداسى كسرو چەمپيوناتىنا قاتىسۋ مارتەبەسىنە يە بولادى. سول جىلى مينسكىدە «بەلارۋس» كلۋبىنا قارسى شىققان ويىندا، 19 جاسار تيمۋر قارسىلاس كومانداعا ەكى بىردەي گول سالادى. ال، 1964 جىلى الماتىدا ماسكەۋدىڭ «سپارتاگىنا» قارسى وتكىزگەن كەسكىلەسكەن كەزدەسۋدە تيمۋر سانجار ۇلى تاريحي جەتىستىگىنە  جەتەدى. 1960 جىلدارى «سپارتاك» كومانداسىن ۇتۋ بىلاي تۇرسىن تەڭ ويناۋدى ءوزى قارسىلاستارعا مۇڭ بولعان ەدى. مىنە، وسىنداي اۋزىن ايعا بىلگەن الىپ كومانداعا قارسى ويىندا جاس تالانت تيمۋر تاماشا ويىن ورنەگىن كورسەتىپ، «قايرات» جاساعىنىڭ بۇرىنعى قاقپاشىسى ۆلاديمير ليسيتسىن قورعاعان  قاقپاعا  قوس گول سالىپ كوزگە تۇسەدى. ويىن اياقتالعاندا كەڭەس وداعى فۋتبولىنىڭ مەترى، قايراتكەرى نيكولاي ستاروستين ويىنشىلاردىڭ كيىم اۋىستىراتىن بولمەسىنە كەلىپ، تيمۋر سەگىزباەۆتىڭ قولىن الىپ، اسا ريزاشىلىعىن بىلدىرگەن ەكەن. كەڭەس وداعى ايماعىنا كەڭ تارالعان باسىلىم «يزۆەستيا» گازەتىنىڭ كەزەكتى شىعارىلىمىندا «تيمۋر ي ەگو كوماندا» دەگەن ماقالا جارىق كورىپ، فۋتبول سۇيەر قاۋىم عانا ەمەس، بارشا قازاقستاندىقتاردىڭ مەرەيىن ءبىر كوتەرىپ تاستايدى. وسى ويىننان كەيىن، قازاقستان فۋتبولىنا مۇرىن ءشۇيىرىپ قارايتىن رەسەيلىكتەر «قايرات» كومانداسىنا ونىڭ ىشىندەگى جارىق جۇلدىزداي جارىق ەتىپ شىققان، تەڭبىل دوپتىڭ تەڭدەسىز شەبەرى تيمۋرعا ەرەكشە قۇرمەتپەن قاراي باستايدى. سول ءدۇبىرلى ويىننان كەيىن تيمۋرعا ماسكەۋدىڭ تانىمال فۋتبول فۋنكتسيونەرلەرى كەلىپ، ۇسىنىس ايتىپ، ءوز كومانداسىنا شاقىرسا كەرەك. «وزگە ەلدىڭ سۇلتانى بولعانشا، ءوز ەلىمنىڭ ۇلتانى بولعانىم ابزال» ۇستانىممەن  اتاقتى فۋتبولشى تۋعان جەرىندەگى ميلليونداعان جانكۇيەرلەرىن قيىپ تاستاپ كەتۋ ۇلكەن قاتەلىك دەپ ەسەپتەپ، سۇيىكتى كومانداسىندا قالىپ قويادى. وسىنداي قادامعا بارۋى  ناعىز ەلىن سۇيەتىن پاتريوتتىڭ قولىنان كەلەتىن جانعا عانا ءتان ءىس.  ماسكەۋدەگى ماتچتان كەيىن ەلىمىزدە فۋبولعا كوزقاراس ەرەكشە جاقسارىپ، دارىندى فۋتبولشىنىڭ ويىنىن كورۋگە رەسپۋبليكانىڭ ءار ايماعىنان جانكۇيەرلەر اعىلا باستايدى. الماتىداعى ورتالىق ستاديوننىڭ الدى قۇمىرسقانىڭ يلەۋىندەي قايناپ جاتاتىنىن كوزبەن كورگەن كونەكوز جانكۇيلەرلەر كۇنى بۇگىنگە دەيىن ساعىنا ايتادى. ءتىپتى، ويىن بيلەتتەرى بىرنەشە كۇن بۇرىن ساتىلىپ، ستاديوندا ينە شانشىر جەر بولماي انشلاگ بولعان ەكەن. سونداي-اق، اتا-انالار سۇيىكتى ويىنشىسىنا دەگەن قۇرمەتپەن بالالارىن فۋتبول ۇيىرمەلەرىنە بەرە باستايدى. وسىلايشا، تيمۋر وينايتىن «قايرات» كومانداسى ناعىز حالىقتىق كومانداعا اينالادى. ءيا، قازاق جاستارى اراسىنان تيمۋردان كەيىن، ءىزىن باسىپ قۇرالبەك ورداباەۆ، سەيىلدا بايشاقوۆ سەكىلدى تالانتتى ويىنشىلار ەلگە بەلگىلى بولدى. ول اعالارىمىزدىڭ دا قازاقستان فۋتبولىنىڭ دامۋىنا قوسقان ۇلەستەرى زور بولعانى اقيقات. قاناشاما قاراكوز جاستارىمىز قۇرالبەك سەكىلدى قاقپاشى سەيىلدا سەكىلدى تاماشا ويىنشى بولعىسى كەلدى دەسەڭشى. ال، تيمۋر سەگىزباەۆ ول ءبىر ورنى ەرەكشە، تاۋ باسىندا جىراق وسكەن شىناراداي جەكە تۇلعا دەسە كەلىسپەيتىن جان جوق شىعار.

تيمۋردىڭ اناسى 14 قۇرساق كوتەرگەن كوپبالالى ارداقتى انا بولعان. سەمەي قالاسىندا دۇنيەگە كەلگەن ءبىرتۋار فۋتبولشى بالا كەزىنەن جاراتىلىسى ەرەكشە، قابىلەتى زور وتە زەرەك بالا بولىپ وسەدى.  جاستايىنان فۋتبولعا ەرەكشە قۇمار بولىپ وسكەن تيمۋر، العا قويعان ماقساتىنا  تابىندى ەڭبەگى مەن اللا بەرگەن تالانتىنىڭ ارقاسىندا جەتە بىلەدى.

فۋتبولداعى كارەراسىن بەلىنەن العان جاراقاتقا بايلانىستى 29 جاسىندا اياقتاۋعا ءماجبۇر بولعان تيمۋر سانجار ۇلى بار سانالى عۇمىرىن فۋتبولدىڭ دامۋىنا ارناعان جان. ايگىلى فۋتبول شەبەرى 1970 جىلى سوڭعى رەت الاڭعا ءوزىنىڭ قوشتاسۋ ماتچندا باكۋدىڭ «نەفتچي»  كومانداسىنا قارسى شىعادى. سول كەزدەسۋدەن كەيىن تيمۋر ءبىرجولا فۋتبولمەن قوش ايتىسىپ، جيعان تاجىربيەسىن كوپ جىلدار بويى باپكەرلىك قىزمەتتە سىنايدى.

قىزىلوردانىڭ «اۆتوموبيليست»،  قاراعاندىنىڭ «شاحتەر»  جانە الماتىنىڭ «قايرات» كوماندالارىن جاتتىقتىرادى. باپكەرلىك قىرىنان دا جاقسى كورىنىپ، تاجىربيەلى فۋتبول مامانى كلۋبتاردى اجەپتەۋىر جەتىستىكتەرگە جەتكىزە بىلگەن. ال، تيمۋر سانجار ۇلىنىڭ باپكەرلىك قىزمەتىندەگى ەڭ ۇلكەن جەتىستىگى ول كسرو چەمپيوناتىندا تيمۋردىڭ جاتتىقتىرعان «قايرات» كومانداسىنىڭ تۋرنير كەستەسىندە 7 ورىنعا كوتەرىلۋى ەدى. بۇل قازاقستان فۋتبولى ءۇشىن تاريحي شىققان  بەلەستىڭ ءبىرى بولعانىن جاقسى بىلەمىز. بۇل كورسەتكىش «قايرات» كومانداسى عانا ەمەس، قازاق فۋتبولىنىڭ سول جىلدارداعى باعىندىرعان اسقارالى بيىگى ەدى. سونىمەن قاتار تيمۋر اتامىزدىڭ تاعى ءبىر ايتار كەتەر ەڭبەگى، اتى ايگىلى  ويىنشى، قازاننىڭ «رۋبين» كومانداسىن رەسەي سۋپەر ليگاسىندا  جەڭىسكە جەتكىزگەن بىلىكتى باپكەر قۇربان بەردىەۆتى كەزىندە  اشحابادتا جۇرگەن جەرىنەن ەلگە الىپ كەلىپ، الماتىنىڭ كومانداسىنىڭ جيدەسىن كيۋىنە زور ىقپال جاساعان ەكەن. سودان، قۇربان بەردىەۆ «قايرات» كومانداسىندا دا ەكى جىلداي تاماشا ويىن كورسەتەدى. نەگىزىندە سونداي اتاقتى باپكەردىڭ جارقىن بولاشاعى «قايرات» كومانداسىنان باستاۋ الادى دەسە دۇرىس بولار.

بىردە، ۇمىتپاسام 2005 جىلدارى عوي دەيمىن، ەل فۋتبولىنىڭ 60 جىلدارداعى جارىق جۇلدىزدارىنىڭ ءبىرى، كەڭەس وداعى قۇراماسىنىڭ ساپىندا اتى ايگىلى ماراكانا ستاديونىندا برازيليانىڭ وليمپيادالىق قۇراماسىنىڭ قاقپاسىنا جەڭىس گولىن سوققان فۋتبول ارداگەرى سەرگەي كۆوچكينمەن كەزدەسىپ، ءسوز اراسىندا  تيمۋر اعامىز تۋرالى سۇراعان ەدىم. ول كەزدە سەرگەي پروكوفەۆيچ كۆوچكين الماتى قالاسىنداعى بالالار مەن  جاسوسپىرىمدەر سپورت مەكتەبىندە  فۋتبولدان  جاتتىقتىرۋشى بولىپ قىزمەت ەتىپ جۇرگەن بولاتىن. قاشاندا ك ۇلىپ جۇرەتىن ءجۇزى جىلى جان، تيمۋر سەگىزباەۆتىڭ قانداي عالامات فۋتبولشى  ەكەنىن ماقتانىشپەن مايىن تامىزا ايتىپ بەرگەن ەدى. تيمۋردىڭ الا دوپتى الدىنا سالىپ الىپ، قارسىلاستارىنان تۇلكى بۇلاڭمەن اينالىپ ءوتىپ بارىپ، قاقپاعا  قاتىرىپ سوققان گولدارىن  كوزىمەن كورگەن كونەكوز فۋتبولشى، «ونداي فۋتبولشى عاسىردا ءبىر تۋادى»، دەپ ويىن ايتقان بولاتىن.  راسىمەن دە كەيىنگى جىلدارداعى فۋتبولدىڭ باعىت باعدارىن قاراي وتىرىپ، تيمۋر اعامىزداي كومانداعا جان ءبىتىرىپ، كوماندا مەن ۇلتتىق قۇرامانى سۇيرەپ العا شىعاتىن ءمۇيىزى قاراعايداي  اتى ەلدەن ەرەك، سەركە جاننىڭ جەتىسپەي جاتقاندىعىن كورىپ جاتىرمىز. ەگەر دە 1960-70 جىلدارى تيمۋر اعامىز، فۋتبولى دامىعان ەۋروپا ەلدەرىندە شاقىرتۋ الىپ  دوپ تەپكەن جاعداي بولسا، وندا اتى الەمگە جايىلماق پا  ەدى دەگەن ارماندا وي تۇبىنەن قىلاڭ بەرەدى.

ءبىز، ادامنىڭ قانشالىقتى قادىرلى، قۇرمەتتى ەكەنىن ءتىرى كەزىندە كوڭىل اۋدارماي جۇرە بەرەمىز. تەك باقيلىق دۇنيەگە ءوتىپ كەتكەندە قابىرعامىز قايىسىپ ەسكە الىپ جاتامىز. مۇمكىن بۇل پەندەشىلىك بولار. تابيعاتىنان زيالىلىعى مەن  پاراساتتىلىعى ەرەكشە كورىنىپ تۇراتىن جاندى حالىقتىڭ جاقسى كورمەۋى مۇمكىن ەمەس ەدى. تيمۋر سانجار ۇلى قايتىس بولار الدىنداعى جىلدارى قاتتى اۋىرىپ توسەك تارتىپ كوپ جاتىپ قالعان بولاتىن. مەن ول كىسىمەن سوڭعى رەت قاز ۇاۋ ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ  فۋتبول الاڭىندا وتكەن ءبىر شارادا كەزدەسىپ، ءبىراز اڭگىمەلەسكەن ەدىم. اتاقتى فۋتبول ارداگەرىمەن  وتكىزگەن سول كەزدەسۋدە دالادا نوسەرلەپ جاۋىن جاۋىپ، اۋا-رايى ءبىراشاما سۋىتىپ كەتكەن ەدى. سول كۇنى اۋا-رايىنىڭ قولايسىزدىعى مەن تيمۋر اعامىزدىڭ دەنساۋلىعىنىڭ ناشارلاپ تۇرعاندىعىنا بايلانىستى ءبىز سۇحباتتى كەيىنگە شەگەردىك. قۋ تىرلىكتىڭ قامىمەن شاپقىلاپ كەتىپ، ايگىلى فۋتبولشىمەن كەزدەسە الماي قالدىم. ءوز اۋزىنان كوپ نارسەنى سۇراپ بىلگىم كەلگەن ەدى. كەيىن، ءبىر حابارلاسقانىمدا اۋىرىپ جاتقانىن  ءبىلدىم. وكىنىشكە قاراي، كوپ ۇزاماي ميلليونداعىن حالىقتى تاماشا ويىنىمەن ءتانتى ەتكەن، ۇلى فۋتبول ارداگەرى ماڭگىلىككە كوز جۇمدى. سەمەيدە كىندىك قانى تامىپ دۇنيەگە كەلگەن ايگىلى اياق دوبىنىڭ شەبەرى الماتىدا باقيلىق دۇنيەگە اتتانىپ كەتە باردى. ءيا، ەلىمىزدە ول كىسىنىڭ اتىندا فۋتبولدان جاسوسپىرىمدەر اراسىندا  حالىقارالىق جارىس وتەدى. اتى اڭىزعا اينالعان فۋتبولشىنىڭ ەسىمى جاسوپىرىمدەر «قايرات» فۋتبول كلۋبى اكادەمياسىنا بەرىلدى.  «باقىت بارىن سالىپ ەڭبەكتەنگەنگە بۇيىرادى»، دەگەن ەكەن ي.گەتە. بار عۇمىرىن ءوزى تاڭداپ العان سۇيىكتى سپورتىنا بەرىپ، بار كۇش-جىگەرىن سپورتقا سارپ ەتىپ ءوز بيىگىنە شىعا بىلگەن فۋتبول ارداگەرى باقىتتى  جاننىڭ ءبىرى بولدى دەپ ايتا الامىز. سەبەبى، ەڭبەگىنىڭ ونبەگىن كورە ءبىلدى. توككەن تەر، قىلعان ەڭبەگىڭ  ەل يگىلىگىنە جاراپ جاتسا، ودان اسقان نە بار. دەگەنمەن دە، قازاقستانداعى فۋتبولدىڭ دامۋىنا ولشەۋسىز ۇلەسىن قوسىپ كەتكەن ايتۋلى تۇلعانىڭ اتىندا كوركەم فيلم ءتۇسىرىلىپ، كوشە بەرىلىپ، جەكە ەسكەرتكىش ورناتىلسا دا ارتىق بولماس ەدى.  مىسالى، كورشى رەسەيلىكتەر وزدەرىنىڭ اتاقتى قاقپاشىسى لەۆ ياشين تۋرالى قانداي تاماشا تاريحي دەرەكتى كوركەم ءفيلمدى  ءتۇسىرىپ جارىققا شىعاردى. تيمۋر سانجار ۇلى تۋرالى كوركەم فيلم نەگە تۇسىرىلمەسكە. تيمۋر دا ياشين سەكىلدى ۇلتىمىزدىڭ  ماقتانىشى ەمەس پە؟! ولاي بولسا ول  ۇلتجاندى اتىمتاي جومارتتارعا قۇلاق قاعىس دەپ ايتامىز. ويتكەنى، «جاقسىنىڭ ءوزى ولسە دە قالدىرعان ءىزى ولمەيدى»، دەمەكشى كەلەر ۇرپاق ۇلى فۋتبولشىنىڭ ەسىمىن ۇمىتپاي، ۇلگى ەتىپ ايتىپ جۇرۋگە مىندەتتى دەپ ويلايمىن.

اقىن ورداباي ۇلى،

الماتى