بىلە الماسسىڭ، قۇس سالىپ ءدام تاتپاساڭ

قۇسبەلىك پەن ساياتشىلىق ونەرى

ەلىمىزدە ۇلتتىق سپورتىمىزدىڭ ىشىندە قۇسبەلىك پەن ساياتكەرلىك ونەرىن دامىتىپ جۇرگەن جالعىز عانا اقجاۋلىقتى اياۋلى جاناشىر جان بار. ول – باعدات مۇپتەكقىزى. قازاقتىڭ وسى ءبىر ۇلتتىق ونەرىنىڭ ءورىسىن كەڭەيتىپ، جاعىن جوقتاپ، قازانىنىندا كۇيىپ-ءپىسىپ ەل العىسىنا بولەنىپ جۇرگەن «بۇركىتشىلەردىڭ اپاسى» اتانعان اياۋلى جان «قىران» فەدەراتسياسىنىڭ اتقارۋشى ديرەكتورى،  «قر تاۋەلسىزدىگىنىڭ 20 جىلدىعى» مەرەكەلىك مەدالىنىڭ يەگەرى، «قۇرمەتتى سپورت قايراتكەرى»، «ۇلت قايراتكەرى»،  قازاقستان جۋرناليستەر وداعى سىيلىعىنىڭ لاۋرەاتى، «ەڭبەكشىقازاق اۋدانىنىڭ قۇرمەتتى ازاماتى» باعدات مۇپتەكقىزىمەن كەزدەسۋدىڭ ءساتى ءتۇسىپ، ءتول ونەرىمىزدىڭ بۇگىنگى كۇنگى تىنىسى مەن تىرلىگى اياسىندا  وي پىكىرىن تىڭداعان ەدىم.

–باعدات مۇپتەكقىزى، ءسىزدىڭ ۇلتتىق سپورتىمىزدىڭ ىشىندەگى قازاققا ءتان جاقىن قۇسبەگىلىك، ساياتكەرلىك ونەرىنىڭ ەلىمىزدىڭ ءار ايماعىندا دامۋىنا ايتالىقتىي ۇلەس قوسقانىڭىزدى بىلەمىز. ايەل ادامعا وسىنداي ۇلتتىق سپورت ءتۇرىن الىپ ءجۇرۋ وڭاي ەمەس شىعار؟ دەگەنمەندە ءسىزدىڭ ۇلتتىق سپورتىمىزعا دەگەن سۇيىسپەنشىلىگىڭىز، جاناشىرلىعىڭىز ءسىزدىڭ بولمىسىڭىزعا ءتان ەكەنىن كورسەتەدى. وسى ءبىر عاجاپ ونەرىمىزدى جانىڭىزبەن  قالاپ كەلۋىڭىزدىڭ سەبەبى نەدە؟

–زامانىمىزدىڭ زاڭعار جازۋشىسى مۇحتار اۋەزوۆتىڭ: «اڭشىلىقتىڭ ءۇمىت، قۋانىشى كوپ. ىستىق وتتاي قىزۋلى مينۋتى كوپ، ماعىنالى ءومىر. …بۇركىتتىڭ ۇشقانىنا، تۇلكىنىڭ قۇتىلماق بولعان ايلاسىنا، قۇسشىنىڭ ەبىنە ارنالعان تالاي شەشەن سوزدەر بار. اڭشىلىق ومىرىنەن ىلگەرى-سوڭعىدان قالعان تالاي قىزىقتى، جاندى، سۇلۋ اڭگىمەلەر كوپ» دەپ جازعانىنداي، بالا كەزىمنەن ول تۋرالى كەرەمەت اڭگىمەلەردى كەزىندە كوپ ونەردى مەڭگەرگەن «سەگىز قىرلى، ءبىر سىرلى» اتا-انامنان، اينالامنان كوپ ەستىپ ءوستىم. قۇسبەگىلىك مەنىڭ بابالارىمنان بەرى جالعاسىپ كەلە جاتقانى شىندىق، اكەم جاس كەزىندە كىشكەنە قىران قۇستار قارشىعا، يتەلگى باپتاپ، اڭ-قۇسقا سالعان. ول كىسىنىڭ اكەسى ءتاجى ايتۋلى  بۇركىتشى بولعان، ال بابام    بەكمىرزا اۋلاسىندا 200-دەي قىران قۇستار (بۇركىت، سۇڭقار، يتەلگى، قارشىعا….) تىپتەن، بۇلبۇل قۇسقا دەيىن ۇستاعان!  مەن جاس كەزىمدە تەك ءبىزدىڭ اۋىلدا عانا بولاتىن بۇركىتشىلىكتى توقتاسىن، مولداجان، بايتەكە، ءبايجۇنىس اتالارىمنان كورىپ ءوستىم. ماماندىعىم جۋرناليست بولعاندىقتان، العاشقى جۇمىس ورىنىم قازاق راديوسىنىڭ «اۋىل ءومىرى» باس رەداكتسياسىندا جيىرماعا جىل قىزمەت ەتكەننەن باستاپ، رەسپۋبليكانى ارالاپ جۇرگەندە «جۇيرىك ات، قىران بۇركىت، ۇشقىر تازى» تۋرالى ەل اراسىنان كورگەنىمدى راديودا، باسپاسوزدە جاريالادىم. 1980 جىلداردىڭ ورتاسىندا رەسپۋبليكادا تۇڭعىش، الماتى وبلىسىندا ءبىرىنشى حاتشى زامانبەك نۇرقادىلوۆ، قوعام قايراتكەرى زامانبەك باتتالحانوۆ باس بولىپ، ەتنوگراف جاعدا بابالىق ۇلى، بۇركىتشىلەر  سارسەبەك داۋلەتباقوۆ، ايتباي جەتىباەۆ، ابەن توقتاسىنوۆ،  ابىلحاق تۇردىباەۆ، ءبايجۇنىس، سەيىتجان كودەكوۆتەر  جالايىر شورا اتىنداعى بۇركىتشىلەر مەكتەبىنىڭ نەگىزىن قالاعان شاقتا قاستارىندا بولعانىم كوپ نارسەگە كوزىمدى اشتى.

جان-جاققا حاتتار جازىپ، بۇركىتشىلەر مەكتەبىنىڭ رەسپۋبليكا كولەمىندە كەڭىنەن قانات جايۋىنا بار  كۇش جىگەرىمدى جۇمساعاننىڭ ناتيجەسى، بۇل كۇندە كوپتەگەن وبلىستاردا ۇلتتىق سپورت مەكتەبىندە «قۇسبەگىلىك» بولىمدەرىنىڭ جۇمىسى جاندانىپ كەلەدى.

1997 جىلى الماتى وبلىسىنىڭ «سوگەتى» اۋىلىنداعى «يلانتاۋدىڭ» باۋرايىندا وتكەن  «باۋاشار» بۇركىتشىلەر مەرەكەسى  ءالى كۇنگە كوپشىلىكتىڭ ەسىندە قالدى. وسىناۋ جايتتاردىڭ ءبارى دە  مەنى  قاندا بار قاسيەت- قۇسبەگىلىككە قايتىپ الىپ كەلدى. ەڭ باستىسى، جاس تا بولسام، قاستارىنان قالماي، ۇكىدەي ۇشىپ جۇرەتىن شىناشاقتاي قىزدى الدى سەكسەننەن اسقان اتاقتى بۇركىتشى اتالارىم، ارتى ەلۋدەگى سول كىسىلەردىڭ سوڭىنان كەلە جاتقان اعالارىم قولدادى. اتا-انام ريزاشىلىقپەن قۋانىپ، اق باتالارىن بەردى. ارينە، ىستەن گورى سوزگە اۋەس جاندار ءالى كۇنگە دەيىن بار.

«كۇننىڭ كوزىن الاقانىڭمەن جابا المايسىڭ» عوي. ءىس ناتيجەلى بولسا، اينالاڭداعى ارىپتەستەرىڭ سونى تۇسىنە بىلسە باسشىلىقتا كىم بولسا دا ءبارى-ءبىر ەمەس پە؟ بۇل رەتتە، كەزىندە رەسپۋبليكانىڭ سپورت ءمينيسترى بولعان ءاناتولى قۇلنازاروۆ، ەلسيار قاناعاتوۆ، الماتى وبلىسى دەنە شىنىقتىرۋ جانە سپورت باسقارماسىنىڭ باسشىسى اكەشاي جايلاۋبەكوۆ سەكىلدى اعالاردىڭ،  ۇلتتىق سپورت تۇرلەرى قاۋىمداستىعىنىڭ تۇڭعىش پرەزيدەنتى قايرات ساتىبالدى، وليمپيادا چەمپيونى جاقسىلىق ۇشكەمپىروۆ، سابىرجان ماحمەتوۆ، بەكبولات تىلەۋحان سىندى ۇلتجاندى باۋىرلارىمنىڭ، بۇگىندە وبلىس باسشىلارىنىڭ ۇلكەن قولداۋى ارمانىما قانات ءبىتىرىپ كەلەدى. سونىڭ ارقاسىندا  ۇلتىمنىڭ ۇلى مۇراسىن شەت ەلدەرگە تانىستىرۋ، ناسيحاتتاۋ قۇرمەتىنە يە بولدىم.

–«قان سوناردا بۇركىتشى شىعادى اڭعا» دەمەكشى، مۇزبالاق قىران قۇستارىن قىستاعى اڭشىلىققا بۇركىتشىلەر قالاي دايىندايدى؟ قۇسبەگىلىكتىڭ قىر-سىرىنان اڭگىمەلەپ بەرسەڭىز؟

–بۇركىت سالۋ – بابادان جالعاسقان اسىل مۇرا، سالت-ءداستۇر، تەكتى ونەر، ساياتشىلىق قۇرۋ تىم ەرتەدەن قالىپتاسقان ءداستۇرلى ونەر، ۇلتتىق مادەنيەت ەكەندىگى بەلگىلى. بۇركىت – قازاق حالقىنىڭ  وجەتتىك، ەرلىك، العىرلىق، اسقاقتىعىنىڭ بەلگىسى. ءاربىر اڭنىڭ تىرشىلىك ەتۋ ورتاسىن، ونىڭ قورعانۋداعى قاشۋ، بۇلتارۋ، توسقاۋىلداۋ،  ءىز تاستاۋ سەكىلدى  ايلا-ءتاسىلىن، كۇندىزگى جانە تۇنگى  ءورىسى، اۋلاۋ ماۋسىمىنداعى  مەكەندەرى، ازىقتانۋ ەرەكشەلىكتەرىن قالت جىبەرمەي قاپەرىندە ۇستاۋمەن قاتار، الپىس ەكى ايلالى تۇلكى،  قارىمى مەن  قايسارلىعى قاتار جۇرەتىن قاسقىر، ارقار مەن ايۋ سەكىلدى قوڭىر اڭداردى قاندى شەڭگەلىنە قىساتىن  قىران بۇركىتتى باۋلىپ، قاتەرلى ىسكە باس تىگىپ بارىپ، الپارىسقان اساۋدى بابىنا  كەلتىرگەن باتىل دا ءتوزىمدى جاندى  عانا حالىق «بۇركىتشى» دەپ باعالاعان.

بۇركىت باپتاۋ ەرىككەننىڭ ەرمەگى ەمەس، وتە قيىن ونەر. ونى جان-تانىمەن ۇعىنىپ، قيىندىعىنا مويىن ۇسىنعان جانكەشتى ادام عانا ءتۇز تاعىسىن وزىنە  باعىندىرىپ، قىزىعىن كورىپ،  قالاعان اڭىنا سالا الادى. ونىڭ ۇستىنە جىل ون ەكى اي تەك ەتپەن عانا قورەكتەنەتىن جانە ول ءتۇن اسقان، سۇرىلەنگەن ەمەس، «جىلى» قالپىندا عانا ازىق بولاتىنىن ەسكەرسەك، جىرتقىش اڭ-قۇستان قالعان جەمتىكتى جەمەيتىن تەكتى قىراننىڭ قالاعانىن تاۋىپ بەرىپ، اسىراۋدىڭ دا ماشاقاتى جەتەرلىك.

قولىنداعى قىرانىن بالاسىنان كەم كورمەيتىن قۇسبەگىلەر قىستاعى اڭشىلىقتىڭ قىزىعىنا ەرتە كوكتەمنەن-اق جان-جاقتى دايىندالا باستايدى. ناۋرىزدان باستاپ قام جاساپ، قولىنداعى قىرانىن شاما جەتكەنشە شالعىندى جايلاۋدىڭ قوڭىر سالقىن اۋاسىندا ەركىن تىنىستاتىپ، سۋى مول وزەننىڭ جاعاسىنا قونىستانىپ، قۇسىنىڭ توماعاسىن سىپىرىپ، بالاق باۋلارىن بوساتىپ، ازىعىن مولىنان بەرۋگە تىرىسادى. سودان اڭشىلىق ماۋسىمى باستالاتىن قاراشا ايىنا دەيىن قىستا اڭمەن الپارىسىپ، تال-تاسقا سوعىلىپ سىنعان، ج ۇلىنعان قاناتتارى ءتۇسىپ، سەمىرىپ، جازداي تۇلەگەن قىران قالپىنا كەلەدى. وسى كەزدە توماعاسى كيىلىپ، اياق باۋى قايتا تاعىلىپ، تاماعى تارتىلىپ، ءار قۇستىڭ بولمىس-ءبىتىمى، ەرەكشەلىگى ەسكەرىلىپ، ءار قۇسبەگىنىڭ تانىم-تۇيسىگىنە قاراي  كانىگى سپورتشىداي باپتالا باستايدى. «قىران قۇس نە المايدى، سالسا باپتاپ» دەپ، قۇستىڭ ءتىلىن شەبەرلىكپەن تاني بىلگەن كانىگى قۇسبەگىلەر بولماسا، ادامنىڭ ايانشاعى، جالقاۋى، كونبەيتىن كەكشىل مىنەزى سەكىلدى ونىڭ ءتۇرلى مىنەزىنە قاراي ارەكەت ەتە الاتىن كورگەندى، كونپىس، بىلگىر باپكەرلەر كەز بولسا، قۇستىڭ بابىنىڭ بولعانى، باپكەرىنىڭ باعىنىڭ  جانعانى! بۇل ونەردى جانىنا سەرىك ەتىپ، ودان جالىقپايتىن جاندار عانا تۇبىندە جان راحاتىنا كەنەلەدى.

–ۇلتتىق سپورتتىڭ ىشىندەگى قۇسبەگىلىككە ۇكىمەت تاراپىنان قانداي قولداۋ كورىپ جاتىرسىزدار، نەگىزى وسى اتا-بابامىز كاسىپ ەتىپ، كەيىن ۇلتىمىزدىڭ قۇندىلىعىنا اينالعان قۇسبەگىلىك ونەرى بۇگىنگى تاڭدا ەلىمىزدە قالاي دامۋدا؟ قانشا وبلىستا فەدەراتسيالار جۇمىس ىستەيدى؟   

–وتە دۇرىس ايتاسىڭ. كوك اسپاننىڭ پاتشاسى، «بۇكىل الەم –  مەنىڭ قاناتىمنىڭ استىندا» دەيتىن ءتۇز تاعىسى، تاريحىمىزدىڭ    باستاۋىندا كۇنكورىس كاسىبى بولسا دا، تابيعاتپەن ەتەنە جاقىن قازاقتى وزگەلەردەن ەرەكشەلەندىرىپ تۇراتىن ەرەكشە اقسۇيەك ونەرى بولىپ قالدى، بەلگىلى جازۋشى  ءسابيت مۇقانوۆتىڭ تىلىمەن ايتقاندا «ۇلتتىق سپورتتىڭ بيىك شىڭى»!

العاش قوعامدىق نەگىزدە قۇرىلعان بۇركىتشىلەر مەكتەبىنىڭ باستاماسىن اياقسىز قالدىرماستان، الماتى وبلىسىنىڭ بۇرىنعى باسشىسى، مارقۇم زامانبەك نۇرقادىلوۆ ون جىل بويى ەشقانداي سپورتتىق ەرەجەگە قاراماي-اق، «سونار» بۇركىتشىلەر جارىسىن وتكىزۋگە قولداۋ كورسەتكەنى شىندىق.

«سالاۋاتتى ءومىر سالتىن ەنگىزۋ» دەگەن ۇران بولعاندا، بۇكىل قوعامنىڭ قوزعالىسى سول كەزدە ۇلتتىق قۇندىلىقتارىمىزدى قورعاپ، جانداندىرۋعا ايتارلىقتاي اسەرىن تيگىزدى. مىنە، وسى كەزدە 1997 جىلى الماتى وبلىسىنىڭ ەڭبەكشىقازاق اۋدانىندا وتكەن بۇركىتشىلەردىڭ «باۋاشار» مەرەكەسى كەلەر جىلعى قاراعاندى وبلىسىنىڭ شەت اۋدانىنداعى قۇسبەگى تىلەۋقابىل ەسەنبەك اعامىزدىڭ ارقاداعى  العاشقى  بۇركىتشىلەردىڭ باسىن قوسىپ، جارىس وتكىزۋى جاقسى ىستەرگە جول اشتى. وسىدان كەيىن-اق، كوپ ۇزاماي سول كەزدەگى رەسپۋبليكالىق سپورت كوميتەتى توراعاسىنىڭ ورىنباسارى ەلسيار قاناعاتوۆتىڭ اقىل-كەڭەسىمەن «سايات» قۇسبەگىلەر جارىسىنىڭ ەرەجەسىن جازىپ، ۇلتتىق سپورت تۇرلەرىنىڭ ءبىرى رەتىندە سپورت كوميتەتىنىڭ جىل سايىنعى وتكىزەتىن سپورتتىق شارالارىنىڭ  كۇنتىزبەلىك جوسپارىنا كىرگىزگەن بولاتىنبىز. 2005 جىلى بەلگىلى ونەر يەسى، قوعام قايراتكەرى نۇرلان ونەرباەۆپەن «جالايىر شورا» بۇركىتشىلەر مەكتەبىنىڭ نەگىزىندە رەسپۋبليكادا تۇڭعىش «قىران» فەدەراتسياسى قوعامدىق قورىن، ال بيىلعى جازدا «قىران» ءداستۇرلى اڭشىلىق جانە ەكوتۋريزم ورتالىعىنىڭ شاڭىراعىن كوتەردىك.

وبلىستاردا  وسىدان بىرنەشە جىل بۇرىن «مەملەكەت قارجى بولەدى ەكەن، مىندەتتى تۇردە ءار وبلىستا فەدەراتسيالار قۇرىلىپ، اككرەديتاتسيادان ءوتۋى ءتيىس» دەگەن سوڭ، جاقسى جاڭالىققا ەلەڭ ەتكەن جۇرت جوعارىدان ايتىلعاندى ورىنداعانىمەن، ءالى كۇنگە فەدەراتسيالارعا ءبىر تيىن دا بولىنگەن جوق. جاستاردىڭ تالابى، قىزىعۋشىلىعى  بار. ال، جىلدا  بەس-التى وبلىستا ءوتىپ جۇرگەن جارىستارعا سونشاما كوڭىل ءبولىنىپ، قوماقتى قارجى قۇيىلىپ جاتقانىنان ونشا حابارىم جوق. اتىراۋ، جامبىل، قاراعاندى، ماڭعىستاۋ، قوستاناي، وڭتۇستىك قازاقستان، سولتۇستىك قازاقستان وبلىستارىنداعى  «قانسونار» رەسپۋبليكالىق تۋرنير،  اقمولا وبلىسىنداعى ءماسىپ باتىرحان ۇلى اتىنداعى جانە استانا قالاسىنداعى كۇنتۋعان توقتىباەۆ اتىنداعى حالىقارالىق تۋرنيرلەر، سونىمەن قاتار جاستار، ەرەسەكتەر اراسىندا رەسپۋبليكالىق،  حالىقارالىق جارىستار بار.

الماتى وبلىسى اكىمدىگىنىڭ عانا قولداۋىمەن وتىز جىلدان اسا ءداستۇرلى تۇردە ءوتىپ كەلە جاتقان  «سونار» وبلىستىق، رەسپۋبليكالىق، حالىقارالىق تۋرنيرلەردە جۇلدە قورى  باسقالارمەن سالىستىرعاندا الدەقايدا جوعارى، بۇركىتكە عانا  بەس ورىنعا، قارشىعا مەن سۇڭقارعا جەكەلەي جانە بيىلدان باستاپ، اڭشى يتتەرگە جۇلدە بەرىلەتىن بولدى. اتاپ وتەرلىگى، جارىسقا كەلەتىن سپورتشىلاردىڭ جاتار ورىنى، تاماعىن تەگىن قامتاماسىز ەتەتىن، الماتى وبلىسىنىڭ قۇسبەگىلەرىنىڭ ءىسساپار شىعىندارىندا قۇستى بولەك كۋپە ۆاگوندارىندا تاسىمالداۋعا جانە ازىقپەن قامتاماسىز ەتۋگە قارجى بولەتىن جالعىز وبلىس!

–«قىران قۇس نە المايدى سالسا باپتاپ» دەمەكشى، اڭشىنىڭ بۇركىتتى قولعا ۇيرەتۋ قۇپيالارىنان وي بولىسسەڭىز؟

–قازاق  قىراننان – قىراعىلىق پەن ەپتىلىكتى، تۇلپاردان – تەكتىلىكتى، بورىدەن – ورلىك پەن ەرلىكتى بويىنا سىڭىرگەن حالىق. ال قىران ەركىندىكتى سۇيەتىن قۇس بولعاندىقتان دا،  كەز كەلگەن ادامنىڭ بابىنا كونە بەرمەيدى. ارينە، ءتۇز تاعىسىن توماعالاپ ۇستاپ، وزىڭە باعىندىرۋ، قالاعان اڭ-قۇسقا سالا ءبىلۋ كەز-كەلگەننىڭ قولىنان كەلە بەرمەيدى، اسقان توزىمدىلىك پەن سابىرلىقتى، مەيىرباندىق پەن سۇيىسپەنشىلىكتى تالاپ ەتەدى. ونىڭ ۇستىنە قارعا-قۇزعىننان قالعان جەمتىككە كوز سالمايتىن، تازا ءوز ەڭبەگىمەن، جاڭا ۇستاعان اڭ-قۇسىنىڭ ەتىمەن عانا قورەكتەنەتىن تالعامى جوعارى، تەكتى قۇستىڭ يەسى وزىنە ساي كەلمەسە، قايران ءومىرى بوسقا وتكەنى دە. ءتۇز بۇركىتىنە قاراعاندا، قولبالا بۇركىتتى باپتاۋ وتە قيىن! ويتكەنى، ءتۇز بۇركىتىن اتا-اناسى تاربيەلەگەن، وتە بابى كەلىسكەن قۇس. ال، قولبالانى ۇيادان ۇشاتىن كەزدە قولعا الىپ، بارلىق كۇتىمى مەن بابىن يەسى جاسايدى. قالاي تاربيەلەپ، باعادى، بابىن كەلتىرەدى، ول-يەسىنە، قۇسبەگىنىڭ شەبەرلىگىنە بايلانىستى. نەگىزىنەن، ءبىر جىلدان اسا ۋاقىت كەتەدى. سوندىقتان قازاقتا «ۇيادا نە كورسەڭ، سونى ىلەسىڭ» دەگەن ماقال بار.  بۇركىتشى — شىدامدى، مەيىرىمدى، جاۋاپكەرشىلىگى مول، تابيعاتتى شەكسىز سۇيەتىن، سالاۋاتتى ءومىر سالتىن ۇستانعان(اراق، تەمەكى، جامان ادەتتەردەن ادا) ءبىر بويىندا بىرنەشە  ونەردى جيناعان سال-سەرىلەردىڭ جالعاسى!

 «ون بالاسى بار، ون مىڭ جىلقىسى، ون مىڭ قويى بار اۋلەتكە بارسام ەكەن» دەگەن تىلەۋى جاقسى، تاۋەلسىز قازاقستاننىڭ كوك تۋىندا قاناتىن كەڭگە جايعان قىران ەركىندىكتىڭ، بيىكتىكتىڭ، قايتپاس رۋحتىڭ سيمۆولى.

–قازاقستاندا قۇسبەگىلىك ونەرىن تەرەڭ مەڭگەرگەندەردىڭ ستاتيستيكاسى بار ما؟

–وسى سالادا وتىز جىلدان استام عۇمىرىمدى ارناعان ادام رەتىندە ارتىق ايتقاندىق بولماس، ول تۋراسىندا مەن كوبىرەك بىلەتىن سياقتىمىن. ويتكەنى، وسى ۋاقىتقا دەيىن جۇيەلى تۇردە ەسەپ جۇرگىزىپ جاتقان ەشكىم جوق دەۋگە بولادى. بۇركىتشىلىك العاش قولعا الىنعان جىلدارى جيىرماعا جەتپەيتىن قۇسبەگىلەر بار ەدى، قازىر مەملەكەتتىڭ قولداۋىمەن، «قانسونار» رەسپۋبليكالىق اڭشىلىق شارۋاشىلىعى مەن  اڭشىلار قاۋىمداستىعىنىڭ ۇلتتىق سپورت تۇرلەرى قاۋىمداستىعىمەن بىرلەسىپ اتقارىپ وتىرعان جۇمىستارى ارقاسىندا رەسپۋبليكادا قارشىعا، يتەلگى، بيدايىق، لاشىن سەكىلدى ۇساق قۇستاردى قوسقاندا جۇزدەن اسادى. سولاردىڭ تەڭ جارتىسى ناعىز ونەر يەلەرى دەۋگە بولادى. ماسەلەن، بۇركىت باپتاۋدا الماتى، اتىراۋ، جامبىل، استانا الدىڭعى ورىندا تۇرسا، ۇساق قۇستاردى باپتاۋدا ماڭعىستاۋ،تۇركستان وبلىستارىندا جاقسى تاجىريبە قالىپتاسىپ كەلەدى.

–قازاقستاننىڭ باتىسىنداعى اتىراۋ وبلىسىندا  ەكىنشى التىن ادام  تابىلعاندا جانىندا بۇركىت بىرگە كومىلگەنى انىقتالدى. ياعني، ءبىزدىڭ اتا-بابامىز مىڭداعان جىلدار بۇرىن وسى بۇركىتشىلىكپەن اينالىسقانى بەلگىلى بولدى. ال قازىرگى جاستاردى  وسى قاسيەتتى ونەرگە تارتۋدىڭ قانداي جولىن كورەسىز؟

–ارينە، كۇنى-ءتۇنى تەلەفونعا تەلمىرىپ، ايفوننىڭ قىزىعىنان شىعا المايتىن مىنا جاھاندانۋ زامانىندا جاستاردى قولىنداعى «قىزىعىنان» الشاقتاتۋ وڭاي ەمەس. دەگەنمەن، «تال بەسىكتەن» باستالاتىن تاربيەنى ۇلتتىق تۇرعىدا جۇرگىزىپ، تابيعاتتى سۇيۋگە ەرتە باستان تاربيەلەسە، اسىرەسە، جاستايىنان قۇسبەگىلىكپەن اينالىسىپ، ءىرىلى-ۇساقتى جارىستاردا جەڭىمپاز بولىپ، كوزگە ءتۇسىپ جۇرگەن ەرەكشە جاستارعا قولداۋ، كومەك كورسەتىلسە  بۇل ونەرگە ولار جاقىندار ەدى. اۋدانداردا عانا ۇلتتىق سپورت مەكتەپتەرىن اشىپ قويماي، جوعارعى وقۋ ورىندارىندا ارنايى فاكۋلتەتتەردىڭ سانىن كوبەيتىپ، وعان تۇسەتىن تالانتتى، قۇسبەگىلىكپەن اينالىساتىن جاستاردىڭ جولىن جەڭىلدەتۋدىڭ شارالارىن مەملەكەت دەڭگەيىندە قاراستىرۋ قاجەت. وسى  ورايدا، رەسپۋبليكاداعى سپورت سالاسىنداعى مامانداردى تاربيەلەپ شىعاراتىن بايىرعى، ىرگەلى جوعارعى وقۋ ورىنى قازاق تۋريزم جانە سپورت اكادەمياسىنىڭ ۇلتتىق سپورت تۇرلەرى كافەدراسىنىڭ بيىلعى جىلى جابىلىپ قالعانى نەنى كورسەتەدى؟! ۇلتتىق قۇندىلىقتارعا دەگەن جاناشىرلىق جوق.

–بۇركىتتىڭ بالاپان كەزىنەن بەرگى اتۋلارىن ايتساق،  1 جاستا بالاپان، تاستۇلەك، قانتۇلەك… وسىلاي جالعاسا بەرەدى…

ء–يا، بۇركىتتىڭ جاسىن كانىگى قۇسبەگىلەر ونىڭ قانات، قاۋىرسىندارىنىڭ تۇسىنە، دەنە بىتىمىنە قاراي انىقتاپ جاتادى. بۇركىتتىڭ جاسى ءار جەردە ءار ءتۇرلى ايتىلادى. ءبىر جەردە بالاپان، قانتۇلەك، تىرنەك، تاستۇلەك، جانا، قانا، انا. ال، ەندى بىردە بالاپان، تىرنەك، تاستۇلەك، قۇمتۇلەك، قۋ تۇلەك، مۇز تۇلەك، قانا، بالابارشىن، ت ۇلىمىر، سانا… بۇركىتشىلەر وسىلايشا، جيىرما، وتىزدان اسا اتاۋلارى بار دەسە، اكادەميك الكەي مارعۇلان وزگەشە اتايدى، ال، ەتنوگراف-عالىم بيقۇمار كامالاش ۇلى بۇركىتتىڭ تەك-تۇرپاتىنا قاراي اقيىق، اق بالاپان، اقبۇرشاق،  باقاباس، بۇقاتانا، بارشىن، قاندىبالاق، قىرانسارى، مۇزبالاق….دەي كەلىپ، قىران بۇركىتتىڭ  94 ات-اتاۋى بار ەكەنىن جازادى.

–باعدات مۇپتەكەقىزى، ءوزىڭىز كوپ جىلدان بەرى ايانباي ەڭبەك ەتكەن  قۇسبەلگىلىك پەن ساياتكەرلىك ونەرىندە ىزىڭىزدەن ەرگەن شاكىرتتەرىڭىز تۋرالى ايتساڭىز؟ سونىمەن قاتار، وسى ءبىر ۇلتتىق ونەرىمىزگە بالالار مەن نەمەرەلەرىڭىزدىڭ اراسىنان قىزىعۋشىلق بىلدىرگەندەرى بار شىعار؟

–ارمان، ماقسات دەگەن جۇيرىك ات سەكىلدى. جالىنا ءبىر جارماسقان سوڭ، كوڭىلىڭ ورىنىنا تۇسە باستاسا ءارى قاراي كەتە بەرەسىڭ. وتىز جىلدان اسا عۇمىرىمدى ارناعان بابالار اماناتى ەلدىڭ كوزىنە ءتۇسىپ، نازارىن اۋداردى، جاستاردىڭ ۇلتتىق قۇندىلىقتارعا دەگەن قىزىعۋشىلىعى وياندى. قاسىمدا قولىندا كىشكەنە عانا قارشىعا ۇستاپ جۇرگەن جەتكىنشەكتەردىڭ قاتارى كوبەيىپ كەلە جاتقانىن  كورگەندە، كوڭىلىم كوككە جەتكەندەي بولامىن. جاسى دا، جاسامىسى دا «بۇركىتشىلەردىڭ اپاسى» دەيدى. بۇل دەگەنىڭىز، اسىل مۇرامىزدىڭ ومىرشەڭدىگىن كورسەتپەي مە؟!

قازاقستاندا تۇڭعىش  «جالايىر شورا» بۇركىتشىلەر مەكتەبىن ۇيىمداستىرۋدا كوش باسىندا عىلىمي-زەرتتەۋ جۇمىستارىمەن 30 جىلدان استام تەر توگىپ، قازاقتىڭ بابادان قالعان باي مۇراسىن الەمدىك دارەجەگە جەتكىزۋ سالاسىندا يۋنەسكو-نىڭ «ماتەريالدىق ەمەس مادەني مۇرالارى تىزىمىنە» ەنگىزۋگە بار كۇش-جىگەرىمدى  جۇمسادىم. اللاعا شۇكىر، ماقساتىما جەتكەنىمە قۋانىشتىمىن!

1990 جىلداردىڭ سوڭىندا قاراعاندى وبلىسى شەت اۋدانىنان 14 جاسار ماقپال ابدرازاقوۆا، 2000 جىلداردىڭ باسىندا الماتى وبلىسى رايىمبەك اۋدانىنان اقبوتا باعاشارقىزى بىرنەشە جىلدار بويى بۇركىت سالدى. اللانىڭ بەرگەن ۇلكەن سىيى ديدار بالامنان ەكى نەمەرەمنىڭ ۇلكەنى بۇلبۇل 7 جاستا، باتىر 5 جاستا،  ءالى كىشكەنتاي بولسا دا قىران قۇس كورسە قىزىقتاپ، قازاقتىڭ توبەتى مەن تازىسىنىڭ قاسىنان قالمايتىن جانكۇيەر، جاناشىرى. ۇلكەن اعايىم جۇماعۇلدىڭ ماعاۋيا، ەلتاي، ەرنار اتتى نەمەرە باۋىرلارىمنىڭ بالالارى دانيار، قاينار، ارنۇر، نۇرتورە، ەرسۇلتان، جانەلدەر   بۇركىت، تازى ۇستاپ، جارىستارعا قاتىسىپ ءجۇر.

–«قارلى  بورانى بەتتى قارىعان، بۇركىت سالىپ  تۇلكى الدىرعان» دەمەكشى، قازاقتىڭ وسى قۇدىرەتتى ءتول سپورتىن الەم ساحناسىنا الىپ شىعۋدىڭ جولىن ايتساڭىز؟ ءبىزدىڭ وسى قايماعى بۇزىلماعان  ۇلتتىق ونەرىمىزدەن ۇلكەن شوۋ سياقتى جارىستار وتكىزىپ، شەتەلدەن ءبىزدىڭ ونەرگە قۇشتار جانداردى شاقىرىپ، ءبىر ءدۇبىرلى-دۋمان ۇيىمداستىرۋ جوبالارى قالاي ىسكە اسىپ جاتىر؟

–قازاق حالقى قاستەرلەپ، جاسى جىلعا تولماي  تۇرىپ كەرەككە جاراپ، ادام قاجەتىن وتەيتىن بالاپان بۇركىت، ەككەن ەگىن، قوزى قوشقار، كۇشىك ءيتتى   ءتورت اسىلدىڭ بىرىنە ساناعانى تەگىن ەمەس. بابادان – بالاعا جالعاسىپ كەلە جاتقان قۇسبەگىلىكتەي  قازاقتىڭ اقسۇيەك ونەرىن تىم اسىرەلەپ، قالانىڭ ونسىز دا شۋى كوپ اياداي اۋلاسىندا شوۋ جاساعاننان گورى، قادىرىن كەتىرمەي-اق، قالادان قاشىقتاۋ جەردە ناعىز اڭشىلىقتىڭ ءوزىن كورسەتسە، كورەرمەندەر دە ريزا، بابادان قالعان باعزى ونەر، سانادان وشە باستاعان  سالت-ءداستۇر، اڭشىلىق مادەنيەتىن ۇرپاق تا ۇمىتپاس ەدى.

شىڭعىسحان  سايان-التايداعى  تۇركى تايپالارىن  قول استىنا بىرىكتىرگەندە، ولاردىڭ كوسەمدەرى  كەزىندە سىي-قۇرمەتتىڭ  تورەسى سانالعان، قولدارىنا قىران ۇستاپ، ءسان-سالتاناتپەن  بارىپ قاعانعا كىرگەن. ەۋروپا ەلدەرىندە  قۇسبەگىلىك، ورتا عاسىرلاردا تاراعانىن يتاليالىق ماركو پولو، رەسەيلىك  نيكولاي كارامزين، پولياك ادولف يانۋشكەۆيچ  جازبالارىندا ايتىلادى.

قۇبىلاي حاننىڭ  قول استىندا  15 جىل قىزمەت ەتكەن يتاليالىق ماركو پولو تۋرالى پيزالىق جازۋشى رۋستيچەللونىڭ ەستەلىگىندە «قۇبىلايدىڭ قولعا ۇيرەتكەن  500 اقسۇڭقارى، وزگە قىراندارى، ولاردى باپتايتىن 10 مىڭ  قۇسبەگىسى» بولعانىن تامسانا جازادى. ال، تاريحتا سونداي-اق،  شىڭعىس حاننىڭ  3 مىڭ بۇركىتى،  2 مىڭ قارشىعا، 12 مىڭ سۇڭقار، جوشىنىڭ  3 مىڭ، ابىلايدىڭ 500 بۇركىت، 300 قارشىعا مەن  سۇڭقار ۇستاعانى تۋرالى دەرەكتەر بار. ال، ەل تىزگىنىن ۇستاعان بيلەرىمىز بەن سال-سەرىلەرىمىز شە؟!  قازاق تاريحىندا ەرتەدەن ساياتشىلىق ونەردىڭ: ارقا، جەتىسۋ، تارباعاتاي، ەرەنقابىرعا، بوعدا، التاي-ساۋىر  سەكىلدى بىرنەشە مەكتەبى بار ەكەندىگىن ەسكەرسەك، سارعايعان تاريح بەتتەرىن اشسا، تالاي دەرەكتەر تابىلارى انىق.

ەر-تۇرمانىن التىنمەن اپتاپ، كۇمىسپەن كۇپتەگەن ادەمى ابزەلىنە ساي  اتىن تاڭداپ، التىن بالداققا اقيىق قىرانىن قوندىرعان  قازاق جۇرتىنىڭ كۇنكورىس كاسىبى بولعان اڭشىلىق، حان – تورەلەردىڭ، بي–شەشەندەردىڭ، سال – سەرىلەردىڭ كوڭىلىن  اۋلاپ، سەيىل قۇرعىزار، ءسان – سالتاناتىن اسىرار اقسۇيەك ونەرى ەكەندىگىنە دالەل كوپ. وسى رەتتە شوقان مەن شاكارىم،  ابايداي اسىلدارىمىز، جاياۋ مۇسا، ءبىرجان سال، ءمادي، اقان سەرى مەن سەگىز سەرىلەردىڭ، ساكەن سەيفۋللين مەن مۇحتار اۋەزوۆتەي  اياۋلىلارىمىزدىڭ اينىماس  سەرىگى بولعان شوقتىعى بيىك مۇرا ءالى كۇنگە ءبىر ىزگە ءتۇسىپ زەردەلەنىپ، زەرتتەلمەي تۇر.  تۋعان جەرىن، ەركىندىگىن اڭساعان يمانجۇسىپتەي اسقاق ءانشىنىڭ: «بۇركىت ۇستاپ، باسىڭا ءبىر شىعار ەم، كوزىمە ءبىر كورىنشى، ەرەيمەنتاۋ!»  – دەپ كەلەتىن تولعانىس تۇنعان ولەڭ جولدارىنان   بۇركىتتىڭ ەركىندىكتىڭ سيمۆولى، سەرى كوڭىلدىڭ سەرىگى ەكەنىن انىق اڭعارامىز. كەزىندە ايگىلى اكادەميك الكەي مارعۇلان دا بۇركىتشىلىكتى ەجەلى مادەني ەسكەرتكىشتەردىڭ ءبىرى،  عاجاپ قۇبىلىس، زور عىلىم رەتىندە جوعارى باعالاي وتىرىپ:  «…ساياتشىلىقتىڭ، اسىرەسە قازاق  حالقىنىڭ  تاريحىندا، مادەني دامۋىندا ماڭىزى زور بولعانى بەلگىلى. قازاق تىلىندە وسى ساياتشىلىققا بايلانىستى  تۋعان  مىڭ جارىمداي ءسوز بار، ولار قازىردە نەبىر تاريحي جازبالاردا، كوركەم ادەبيەتتە  كەڭىنەن قولدانىلادى. ساياتشىلىقتى حالىق ەجەلدەن ونەردىڭ ءبىر ءتۇرى دەپ باعالاعان. ونى پايدا تابۋ نەمەسە كۇنكورىس  كوزى ساناماعان. ءبىز ءبىر كەزدەردە  قالىڭ جۇرتتى قايران قالدىرىپ،  تالايلاردىڭ تاڭدايىن  قاقتىرعان  وسىناۋ ونەردىڭ  بىرتىندەپ سيرەپ،  قايتالانباستاي بولىپ  جوعالىپ بارا جاتقانىنىڭ كۋاسى بولىپ وتىرمىز. … ساياتشىلىق ونەر ارقىلى  حالىق تابيعاتپەن  قويان – قولتىق ارالاسىپ، وعان جاقىندىعىن سەزىنەتىن، ەندى وسى سەزىم سەيىلسە، ءبىر كەزدە  دامىپ قانات جايعان  حالىق مادەنيەتىنىڭ  دە ءبىر بولشەگى  ۇمىتىلعانى ەمەس پە؟»،– دەپ  الاڭداۋشىلىق  بىلدىرگەن بولاتىن.     ول كەزەڭ، ورتاق ءۇي، ورتاق مادەنيەتتى دارىپتەگەن وكتەم ەلدىڭ وزىندىك  ساياساتىن ىسكە  اسىرۋ، وزگەنىڭ ءتول دۇنيەسىن وشىرۋگە باعىتتالعانى بەلگىلى. سول تاس قامالدىڭ ىرگەسى بۇزىلىپ، تاۋەلسىزدىگىن تورتكۇل دۇنيەگە تاراتقان حالقىمىزدىڭ بۇگىنگىدەي ەڭسە تىكتەگەن تۇستا جوعالتقان قۇندىلىقتارىن تۇگەندەي باستاۋى، ۇلتتىق نامىسىنىڭ ويانۋى، تۋعان حالقىنىڭ الدىنداعى پەرزەنتتىك پارىزىن ۇعىنۋدىڭ  العى شارتتارى دەۋگە بولار.

قازاقستاندا بۇگىندە تۋريزم سالاسىن دامىتۋعا ەرەكشە كوڭىل ءبولىنىپ جاتقانى بەلگىلى، وسى ورايدا، الەمدەگى حالىقتاردىڭ ىشىندە ءتۇز قۇسىن قولعا ءتۇسىرىپ، قالاعان اڭ-قۇسىنا سالا بىلەتىن حالقىمىزدىڭ ەرەكشە اقسۇيەك ونەرىن كەزىندەگى حاندارىمىز بەن بيلەرىمىزدىڭ، سال-سەرىلەرىمىزدىڭ سالىپ كەتكەن سان عاسىرلىق جولى جالعاستىرۋ باعىتىندا ءبىرشاما  جوسپارلارىمىز بار. بۇگىنگى جەتكىنشەكتەردى تەك جىل سايىنعى بولاتىن سپورتتىق جارىستارعا قاتىستىرىپ، اتا جولىن جالعاستىرا المايسىڭ. جاڭا بەتبۇرىس، زامان اعىمىنا قارايلاي بەرمەي، ولاردى بابالار سالعان باعزى جولدان اداستىرماۋدىڭ قامىن ويلاستىرۋ قاجەت.

ات توبەلىندەي، از عانا قۇسبەگى تەك ولەرمەندىكپەن عانا ءوز كۇنىن كورىپ، سۇيگەن ونەرىنەن ايىرىلا الماي وتىر. وسىناۋ ۇشى-قيىرى جوق كەڭ دالادا  جۇزدەن  ءسال عانا اساتىن  سال-سەرىلەردىڭ  قالدىعى، قىران قۇس يەلەرىنە ۇكىمەت تاراپىنان جان-جاقتى كوڭىل ءبولىپ، جاعدايلارىن جاساۋعا قامقورلىق تانىتسا، ەلىمىز الەمگە وسىناۋ قايتالانباس حاس ونەرىمەن دە ايگىلى بولار ەدى. ال، كورشىلەس قىرعىز ەلىنە قاراڭىزشى! بىزگە ءتان ۇلتتىق قۇندىلىقتارىمىزدى ءوز يگىلىكتەرىنە اينالدىرىپ، وعان ۇكىمەت ايىرىقشا كوڭىل ءبولىپ، «كوشپەندىلەر وركەنيەتى» دەگەن اتاۋمەن  الەمدىك ساحناعا شىعارىپ جىبەردى. ويلاناتىن جايتتار كوپ-اق. قىران قۇس – قاناتىن كەڭگە جايعان بۇركىت مەملەكەتتىك ءرامىزىمىزدىڭ ءبىر بولشەگى، حالقىمىزدىڭ بولمىس-ءبىتىم، رۋحى! ونى قورعاۋ، رەسپۋبليكامىزدىڭ  ءاربىر ازاماتىنىڭ اسىل پارىزى، مىندەتى. بۇل تۇرعىدان العاندا، اۋەلى، قىراننىڭ مارتەبەسىن مەملەكەتتىك تۇرعىدا ايقىنداپ، ەرەكشە مارتەبە بەرۋ كەرەك. ۇلتتىق برەند، بابادان قالعان مادەني مۇرا، يۋنەسكو-نىڭ «ماتەريالدىق ەمەس مادەني مۇرالارى تىزىمىنە» ەنگەن، مەملەكەتتىك رامىزدە تۇرعاندىقتان، زاڭدارعا وزگەرىس ەنگىزىلىپ،  قۇسبەگىلەرگە عانا قىران قۇستاردى ۇستاۋعا جەڭىلدىكتەر بەرىلۋى ءتيىس.  سوندا زاڭ دا قاتايادى، ونى قورعاۋدىڭ شارالارى قاتاڭ قولعا الىنادى، ۇلتتىڭ رۋحى كۇشەيەدى.ۇلتتىق سپورت ءتۇرى بويىنشا دا، ونىڭ كەڭىنەن ناسيحاتتالىپ، حالىقتىڭ تانىم-تۇسىنىگىنە دە ەرەكشە اسەر ەتەر ەدى. ۇلتتىق سپورت مەكتەپتەرىندە «قۇسبەگىلىك» وقۋ قۇرالدارى جوق،  تەك توپ قانا بولىپ وقىتىلىپ ءجۇر، الداعى ۋاقىتتا جەكە مەكتەپ بولىپ اشىلۋى ءتيىس.

كوپ جىلداردان بەرى شەشىلمەي كەلە جاتقان ماسەلە – قىران قۇستاردى اۆتوكولىك، تەمىرجول، ۇشاقتاردا تاسىمالداۋ ءتارتىبى، سپورت مەكتەپتەرىندە ولاردى ازىقپەن، اتپەن، قۇرال-جابدىقتارمەن قامتۋ نازارعا الىنباي كەلەدى. اتا-بابالارىمىز قولعا ۇيرەتكەن بالاپاندى ون جىلدان كەيىن مىندەتتى تۇردە وسىمگە، تابيعاتقا جىبەرىپ وتىرعان. ال، بۇگىندە قولداعى بار قۇستاردى ۋاقىت وتە كەلە وسىمگە، ەركىندىككە جىبەرۋ، قولعا قايتادان ۇستاۋ جاعى دا قاراستىرىلماعان.  بۇل سالانىڭ وزىنە جەتەرلىك پروبلەمالارىنىڭ ءوزى جەكە ءبىر تاقىرىپقا جۇك بولارى ءسوزسىز. تەك بۇگىنگىدەي  زاماندا ءبىر عانا تۋريستىك سالاسىمەن  ءبىر مەملەكەتتى اسىراپ، الەمگە اتى ايگىلى بولىپ وتىرعانداردى كورگەندە، وزگە حالىقتاردا سيرەك كەزدەسەتىن، قازاقتىڭ وزىنە عانا ءتان قۇسبەگىلىكتەي اقسۇيەك ونەرىنە مەملەكەتتىك دەڭگەيدە قولداۋ كورسەتىلسە، ەلدىڭ تۋريستىك الەۋەتى ەكونوميكامىزدى الدەقايدا كوتەرىپ كەتەر ەدى. ءتۇز تاعىسىن قولعا ۇيرەتىپ، توماعاسىن الىپ، كەڭ دالادا قالاعان اڭىنا سالا بىلگەن قۇسبەگىنىڭ ءبىر كۇندىك تابيعاتپەن ۇندەسكەن اسەم كورىنىسىن سوزبەن جەتكىزگەنشە، «سالبۋرىنعا» شىعىپ، تاريحى تەرەڭنەن تامىر تارتقان، وزىندىك سالت-ءداستۇرى،  دالاسىنداي دارحان كوڭىلىن كورىپ،  جينالماعان  كەڭ داستارحانىنان ءدام تاتىپ بارىپ، ساياتشىلىقتىڭ سىرىنا قانىققىسى كەلگەن ءاربىر جاننىڭ مۇنداي جان راحاتىنا ءجيى كەلمەسكە امالى بولماس ەدى! دەگەنمەندە وسى ۋاقىتقا دەيىن جاسالعان جۇمىستارىمىزدى جوققا شىعارا المايمىز.

2007 جىلى ۇلىبريتانيادا 37 مەملەكەت وكىلدەرىنىڭ قاتىسۋىمەن وتكەن «قىران قۇس سالۋشىلاردىڭ دۇنيەجۇزىلىك ءى-ءشى فەستيۆالىندە»  «قازاق قۇسبەگىلەرى» اتتى تۇڭعىش قازاق تىلىندە جارىق كورگەن فوتو البومىم  جانە فوتوستەند جاقسى باعالانىپ،  سونىمەن قاتار قازاق قۇسبەگىلەرىنىڭ قۇرال-جابدىقتارى تانىستىرىلىپ، ساياتشىلىق ونەرى جان–جاقتى ناسيحاتتالدى.

2015 جىلدىڭ 27-30 قاڭتارىندا ارنايى شاقىرتۋمەن قىتايدىڭ التاي ايماعىندا «ءى-ءشى قىتاي-شىڭگىل حالىقارالىق سالبۋرىن» مەرەكەسىنىڭ اياسىندا وتكەن عىلىمي-تاجىريبەلىك كونفەرەنتسيادا «قازاقستانداعى قۇسبەگىلىكتىڭ دامۋى» اتتى عىلىمي بايانداما  جاساپ،  «قىران بۇركىت» اتتى ءۇش تىلدە جارىق كورگەن فوتوالبومىم  تانىستىرىلدى; سول جىلدىڭ قىركۇيەك ايىندا بۋرابايدا بۇركىتشىلەردىڭ  ءىى حالىقارالىق فەستيۆالىندە  «قۇسبەگىلىك ونەردەگى  ۇرپاقتار ساباقتاستىعى» تاجىريبەلىك كەڭەسىندە  دە عىلىمي باياندامام كوپشىلىكتىڭ كوڭىلىنەن شىقتى.

«مۇنى وقىسا، جىگىتتەر، اڭشى وقىسىن،

بىلە الماسسىڭ، قۇس سالىپ ءدام تاتپاساڭ»، دەپ ادامزاتتىڭ  ابايى ايتپاقشى، بابالار اماناتى قاشاندا سالماقتى، ءارى جاۋاپتى. «اتتىڭ جالىندا، تۇيەنىڭ قومىندا» جۇرسە دە، تازا تابيعاتپەن ۇندەستىكتە ءومىر ءسۇرىپ، قانىندا بار ونەرىن، قايتالانباس قاسيەتىن جوعالتپاعان كوشپەندىلەردىڭ، ۇلى دالانىڭ ۇرپاقتارى، تاۋەلسىز مەملەكەتتىڭ حالقى رەتىندە  اماناتقا-قيانات جاساماۋ بارشامىزعا سىن بولماق.

–باعدات مۇپتەكقىزى، ءسىزدىڭ وسى ءبىر قازاقتىڭ  قاسيەتتى قۇسبەلىك ونەرىنە قانشالىقتى جۇرەگىڭىز جىلىپ، جانىڭىز اشىپ قارايتىندىعىڭىز تىگىسىن تارقاتا ايتقان اڭىمەڭىزدەن ءبىلىنىپ-اق تۇر. ۇلتتىق ونەرىمىزدەگى وزەكتى، قات-قابات تۇرعان ءتۇيىندى ماسەلەلەردىڭ شەشىمىدەرىنە جول سىلتەپ، تانىمدىلىقپەن ءتۇبىرىن قوزعاپ بەرگەن قۇلاشتى سۇحباتىڭىزدان جاناشىرلىقتىڭ لەبى ەسىپ تۇرعانداي.  ءبىز قازاق كەڭپەيىل قوناقجاي، حالىقپىز. جاۋىمىزدى تورگە شىعارىپ الدىنا اس تارتىپ، سىي ەتەتىن، ەش ەلگە ۇقسامايتىن ۇلى ۇلتتىڭ ۇرپاعىمىز. دەگەنمەندە كەي كەزدە وسىنداي شەكتەن تىس كەپەيىلدىلىكتىڭ زاردابىن تارتىپ جاتامىز. ايتالىق، ۇلتتىق سۋسىنىمىز قىمىز بەن قىمىراندى نەمىستەر ۇنتاتاقتاپ سۋسىن رەتىندە شىعارىپ، كول-كوسىر تابىسىن كورە باستاسا، ىرگەلەس جاتقان ايىر قالپاقتى اعايىندار كوپارىمىزعا اۋىز سالىپ يەلىك ەتىپ بارادى. ءتىپتى، «كوكبورى» ازيا فەدەراتسياسىن قۇرىپ جاتىر. مىنە، وسىنداي ولقىلىقتاردى جىبەرىپ الماۋ ءۇشىن وزگە دە ۇلتتىق سپورت تۇرلەرىنە قۇرمەتپەن قاراپ، قولداۋ جاساۋىمىز كەرەك. ايتپەسە، كەش قالىپ اh ۇرىپ قالامىز. كۇنى ەرتەڭ شەتەلدىڭ ءبىرى ۇلتتىق قۇندىلىقتارىمىزدى وزىنە تەلىپ السا، سوندا جانىمىز قاسىرەت شەگىپ قالا بەرەدى. وسىنداي قاتەلىكتەردى جىبەرىپ الماۋ ءۇشىن باعدات مۇپتەكقىزى سەكىلدى ۇلتتىق قۇسبەگىلىك ونەرىمىزدى ايەل بولسا دا ەلىمىز عانا ەمەس الەمگە شىعارۋ جولىندا تاباندى ەڭبەك جاساپ جۇرگەن جاننان قالاي عانا ءسۇيسىنىپ، اينالماسسىڭ. قازاق ايەلدەرى اراسىنان العاش بولىپ اتقا قونىپ، ۇلتتىق ونەرىمىزدىڭ جوعىن جوقتاپ، بارىن سۇيىنشىلەپ جاريا ەتىپ جۇرگەن جاناشىر اياۋلى جانعا اللا تەك رازىلىعىن بەرىپ، ەل يگىلىگى ءۇشىن ەتكەن ەڭبەگىڭىزبەن قىران قۇستاي  بيىككە  كوتەرىلە بەرسىن دەمەكپىن. مازمۇندى اڭگىمەڭىزگە دە راحمەت ايتقىم كەلەدى.

 

اڭگىمەلەسكەن اقىن ورداباي ۇلى،

الماتى