جاس كەلسە دە جىگەرى كەتپەگەن ءور تۇلعا

سامبودان 1984 جىلعى الەم كۋبوگىنىڭ يەگەرى، 1986 جىلعى ەۋروپا چەمپيونى جانە التىن بەلبەۋدىڭ يەگەرى،  كسرو چەمپيوناتىنىڭ 1981-1984 جىلدارداعى چەمپيونى، 1981-1984 جىلدىڭ ۇزدىك سپورتشىسى، 1982 جىلعى ەۋروپا چەمپيوناتىنىڭ كۇمىس جۇلدەگەرى، 1984 جىلعى كسرو كۋبوگىنىڭ يەگەرى، 1980-1984 جىلدارعى كسرو قارۋلى كۇشتەرى چەمپيوناتىنىڭ جەڭىمپازى، كسرو 4-5-ءشى اۋىل سپورتى ويىندارىنىڭ چەمپيونى، دزيۋدو كۇرەسىنەن كسرو  اۋىل شارۋاشىلىعى جوعارى وقۋ ورىندارىنىڭ اراسىندا ورتا ازيا، كاۆكاز جانە قازاقستان ەلدەرىنىڭ چەمپيونى، كسرو قۇراماسى ساپىندا 1976-1989 جىلدارى ونەر كورسەتكەن. حالىقارالىق دەڭگەيدەگى كسرو سپورت شەبەرى، قازاقستان رەسپۋبليكاسىنا ەڭبەگى سىڭگەن سپورت شەبەرى، قازاق كۇرەسىنەن قر ەڭبەگى سىڭگەن جاتتىقتىرۋشى، 1980-1981 جىلدارى قازاق كۇرەسىنەن ەكى مارتە  سوتساليستىك ەڭبەك ەرى جازىلبەك قۋانىشباەۆ اتىنداعى ءتۋرنيردىڭ جەڭىمپازى، سامبودان ارداگەرلەر اراسىندا الەمنىڭ 8 دۇركىن چەمپيونى، 2 رەت كۇمىس، 1 رەت قولا جۇلدەگەرى، تاراز قالاسى مەن بايزاق اۋدانىنىڭ قۇرمەتتى ازاماتى، 1986 جىلى  اقش-تا قازاق كۇرەسىنەن فەدەراتسيا اشقان تۇڭعىش قازاق بالۋانى الماس مۇسابەكوۆتىڭ ءومىر جولى.

 ەستۋىمشە، كۇش اتاسى قاجىمۇقان قارتايعان شاعىنا دەيىن ەل ارالاپ كۇرەسىن تاستاماعان ەكەن. ۇلى جەڭىستەن كەيىن ۇلكەن مەرەكە كەزىندە قاجەكەڭ شىمكەنت قالاسىنا بارىپ، جەڭىس پارادىن ءوز كوزىمەن كورىپ، سپورتشىلاردىڭ ونەرىن تاماشالاپ قايتۋ ءۇشىن اربامەن جولعا شىعادى. اربامەن كەلە جاتقان ايگىلى بالۋاندى كورىپ، جۇرت جابىلا جۇگىرىپ امانداسىپ قاۋمالاپ جاتادى. اناداي جەردە قورشاعان حالىقتىڭ اراسىندا ەكى بالۋان كۇرەسىپ جاتسا كەرەك. بالۋان اربانى ايداپ كەلە جاتقان بالاعا بالۋاندار كۇرەسىپ جاتقان جاققا قاراي بۇر دەيدى. قالانىڭ تانىمال بالۋاندارى بىرىنەن سوڭ ءبىر شىعىپ كۇرەسىپ جاتادى. ءبىر كەزدە  بۇلشىق ەتى بۇلكىلدەگەن، ەكى يىعىنا ەكى ادام قونعانداي دەنەلى، ءداۋ ءبىر جىگىت ورتاعا شىعادى. ەلدىڭ ءبارى الگى داۋدەن قايمىعىپ جۇرەكسىنىپ ەشكىم باتا الماي تۇرادى. ءبىر كەزدە اربادان تۇسكەن قاجەكەڭ ەلدى بۇزىپ جارىپ، الگى بالۋانعا قارسى جۇرەدى. كوپشىلىك بالۋاندى قۇتتىقتاۋعا بارا جاتىر ەكەن دەپ جول اشادى. قاجەكەڭنىڭ بۇل بالۋانمەن كۇرەسەدى دەگەن وي ءتىپتى بولماعان ەدى. جاس بالۋان قارتپەن كۇرەسۋگە ىڭعايسىز ساناپ، باس تارپاق بولماق كەيىپ بىلدىرەدى. سوندا قاجەكەڭ:

–«كۇش اتاسىن تانىماس» دەگەن. قورىقپا. قارتتىق جەڭىپ كۇشىم تايسا دا، تاعى ءبىر رەت سىنايىن دەپ تۇرمىن ءوزىمدى، – دەيدى دە بەلدەسە كەتەدى. جاس جىگىتتىڭ قارت كىسىمەن كۇرەسى ارينە، ەرسىلەۋ بولادى البەتتە. دەگەنمەن دە «ۇرىستا تۇرىس جوق» دەگەندەي، قازاق كۇرەسى بولعان سوڭ بار ەرەجەگە ساي بالۋاندار كۇرەستەرىن باستاپ كەتەدى.

العاشىندا قارت بالۋاننان يمەنىپ جۇرگەن جاس جىگىت، قارتتىڭ جايباسار شابان قيمىلىن كورگەننەن كەيىن ەركىنسي باستايدى. ءبىر ساتتە جامباسقا سالىپ لاقتىرماق بولىپ ەدى، قارت بالۋاندى ورنىنان قوزعالتا الماي ابىگەرگە تۇسەدى. ءسويتىپ، بارىپ ەكەۋى دە قىرىنداي بارىپ جەرگە قۇلايدى. سول كەزدە جاس جىگىت جاستىعىن پايدالانىپ اتىپ تۇرىپ بالۋاندى اۋدارىپ، ۇستىنە جاتا كەتە يىعىن جەرگە تيگىزۋىنە بولار ەدى. بىراق ول ويتپەدى. قاجەكەڭ ءۇستى باسىن تەر باسىپ، ءجيى-ءجيى دەم الىپ ورىنان تۇرادى. ءبىر كەزدەرى پوددۋبنىي، ۋلريح، شامياكين سەكىلدى الەم كۇرەسىنىڭ كوشباسشىلارىمەن تەرەزەسى تەڭدەي كۇرەسىپ الەم چەمپيونى اتانعان قاجىمۇقان اتامىز الىپ دەنەسىن قارتتىق كەلىپ باسىپ بارا جاتقانىن سول ساتتە سەزگەن ەدى.

جۇرت تەڭ ءتۇستى دەپ، شۋلداسىپ قويا بەرەدى. ويتكەنى، كورەرمەن حالىق قاجىمۇقانداي ۇلى بالۋاننىڭ جەڭىلمەۋىن قالاعان ەدى.

سوندا قاجەكەڭ:

–شۋلاماڭدار بوس ءسوز نە كەرەك، – دەيدى، – مەنىڭ پەنجەگىمدى اپەرىڭدەرشى، – دەپ، پەجەگىنەن التىن باۋلى التىن ساعاتتى الىپ، جاس جىگىتكە ۇسىنادى دا:

–الا عوي، ۇلىم. جۇلدەسىز كۇرەس بولمايدى، مۇنىڭ يەسى سەنسىڭ. مەنەن دە كۇشتى، مەنەن دە اۋلەتتى، مەنەن دە الىستى مەڭزەر بولىڭدارشى! –دەپ باتاسىن بەرگەن ەكەن. بۇل ۇلى بالۋاننىڭ سوڭعى بەلدەسۋى، ءومىرىنىڭ نارىنە بالاعان سوڭعى كۇرەسپەن سوڭعى قوشتاسۋى ەدى. سول كۇرەستەن كەيىن قاجەكەڭ ۇيىنە كەلگەن سوڭ، قولىنا كىشكەنە قوڭىر دومبىراسىن الىپ،

ءبىر تاس بار قوياندىدا بالۋان تاس،

جاسىمدا جىل ون ەكى اي بولدىم مۇڭداس.

قايران كۇش ءبىر كەتكەسىن قايتا قونباس،

قانشى جىل بولسا-داعى جاقسى جولداس – دەگەن ولەڭ جولدارىن ەگىلە ايتىپ، ەندى قايتىپ قايىرىلماس قيماسىمەن قوشتاسقانداي، دومبىرا ىشەگىن باياۋ شەرتىپ قايىرعان ەكەن.

ءيا، اتى الەمگە شىققان قازاق دالاسىنىڭ كۇش اتاسى اتانعان داڭقتى بالۋانى وسىلايشا سوڭعى بەلدەسۋىن وتكىزىپ، قارتتىق قۇرعىردىڭ كۇشىن الا باستاعانىن بايقاپ، جانى قاتتى قايعىرسا كەرەك. ومىردە ولمەيتىن ادام جوق. وزەكتى جانعا ءبىر ءولىم، ەرتە مە كەش پە  كەلەتىنى حاق. ايگىلى بالۋان، 1948 جىلى 12 تامىزدا بۇل فانيمەن قوشتاسىپ باقيلىق ومىرگە اتتانعان ەكەن. قاجىمۇقان اتامىزدىڭ ءىزباسارلارى بۇگىندى ءاربىر كۇرەس تۇرىنەن الەم جارىستارىندا توپجارىپ قازاقستاننىڭ اتىن شىعارىپ كەلەدى. بىراق تا «وزىڭدەي بولىپ جان تۋماس»، دەمەكشى، ءبىرتۋار، بىرەگەي بالۋان قاجىمۇقانداي تەڭدەسىز بالۋان تاريحىمىزدا ءالى بولعان جوق. ول قۇبىلىس، قۇبىلىس قايتالانباسى انىق.

(مۇراتقان تانەكەەۆتىڭ «قاجىمۇقان» اتتى كىتابىنان ءۇزىندى الىنعان)

دەگەنمەن دە نامىستى تۋ ەتكەن باتىر اتامىز ەگدە تارتقان شاقتا تۇرىپ قالعاندا بۇعىپ قالعاندى بىلمەيتىندىگىن دە پاش ەتكەن ەكەن.

سول سەكىلدى قازاق دالاسىندا قاجىمۇقانداي ءور نامىستان جارالعان، بالۋان مىنەز، باتىر ۇلدار از بولماعان. سولاردىڭ ءبىرى قازىر ارامىزدا ءجۇر. مەن سول ارداگەر بالۋاندى كورگەن سايىن كۇش اتاسى قاجىمۇقان اتامىزدى ەسكە الۋدان جالىقپايمىن. ول ازاماتتىڭ قاراپايىمدىلىعى، ادامگەرشىلىگى، سابىرلىلىعى، قايراتتىلىعى، نامىسقويلىعى، بالۋاندىعى، باتىرلىعى ءاربىر قازاققا ۇلگى-ونەگە بولارلىقتاي. جاسى 60-تان اسسا دا سول باياعى باز قالپى. سامبو كۇرەسىنەن قانشاما اسۋ بيىككە شىقسا دا توقتاۋدى ءبىر بىلمەيتىن، كۇرەسكە ەش تويمايتىن، جاسى كەلسە دە قويمايتىن، ەل قۇرمەتتەگەن اتاقتى ارداگەر بالۋان، ارداقتى اكە، اقجارقىن ازامات – الماس مۇسابەكوۆ.

قازاق دالاسىندا سامبو كۇرەسىنەن شىققان داڭقتى بالۋانداردىڭ شوعىرى كوپ بولعانىن بىلەمىز. ايتالىق، اسقار شايقيەۆ، باۋىرجان سادىقانوۆ، الماس مۇسابەكوۆ، ايتجان شاڭعاراەۆ، تالعات، قانات، جانات بايشولاقوۆتار  سىندى ءاپايتوس بالۋاندار قازاق سپورت تاريحىنا  ءوز اتتارىن التىن ارىپپەن جازدىرىپ كەتتى دەسەك ارتىق بولماس.

 دەگەنمەن دە مەن بۇگىن سولاردىڭ اراسىنان ايگىلى بالۋان، ارداقتى جان الماس مۇسابەكوۆتى ەرەكشە ءبولىپ جارىپ، ءومىر تاريحى تۋرالى قولدان كەلگەنشە قامتىپ ايتقىم كەلەدى.

الماس 1958 جىلى جامبىل وبلىسى، بايزاق (سۆەردلوۆ) اۋدانى، «كەڭەس» ۇجىمدىق شارۋاشىلىعىندا دۇنيەگە كەلەدى. مال باعىپ، قوي قوزداتقان اتاسى  مۇسابەكتىڭ جانىندا ءجۇرىپ، قاريادان كوپ نارسەنى ۇيرەنەدى. مۇسابەكتەن تۇرىس، بەستەرەكباي تارايدى. تۇرىستان – ساعىمقۇل، جارقىمبەك، ساۋقىمبەك، ساعىمبەك دەگەن ۇلدار، ءناتيپا، وڭلاسىن دەگەن قىزدار ءوربيدى.»تەكتىدەن تەكتى تۋار»، دەمەكشى، نەگىزى وڭلاسىن اكپەسى – بوكستان قازاق جاستارى اراسىنان  شىققان تۇڭعىش الەم چەمپيونى بولات ءجۇمادىلوۆتىڭ تۋعان اناسى بولىپ كەلەدى. سوندىقتان دا الماستىڭ ايگىلى بىلعارى قولعاپ شەبەرى بولاتپەن  وسىنداي تۋىستىعى دا بار ەكەن. ساعىمقۇلدان الماس، گۇلناز، ايدار، ايدىن، اسقار تارايدى. مۇسابەكتىڭ ۇلكەن ۇلى – تۇرىس  ۇلى وتان سوعىسىنا  قاتىسىپ ەلگە امان-ساۋ ورالعان  سوڭ  ۇزاق  جىلدار كولحوزدىڭ مالىن باعىپتى. الماستىڭ اكەسى ساعىمقۇل «كەڭەس» اۋىلىنىڭ جوتا تۇسىندا ورىن تەپكەن  «قارا قۇم» قىستاقتا  تۋىپتى. كەيىن اۋىل شارۋاشىلىعى ينستيتۋتىن «ينجەنەر-مەحانيك» ماماندىعى بويىنشا ءبىتىرىپ، ەڭبەك جولىن جاسلعاستىرعان. ال اناسى  تەمىركۇل قارابايقىزى جامبىل تەرى بۇيىمدارى فابريكاسىندا تىگىنشى بولعان ەكەن. ءۇيدىڭ تۇڭعىش نەمەرەسى بولعاندىقتان الماستى 7 ايلىعىندا اتاسى مۇسابەك قارياعا «كەڭەس» اۋىلىنا بەرىپ جىبەرىپتى. ءسويتىپ، اجەسى تاسجان اپا مەن اكەسى ساعىمقۇلدىڭ شەشەسى – قاشيا اپانىڭ ورتاسىندا بالا الماس ەركەلەپ وسكەن ەكەن. تاسجان اجەسى ناماز وقيتىن، بالا ەمدەيتىن ازداعان ەمشىلىگى بار  ءارى اۋىلدىڭ اقىلگوي اناسى بولعان دەيدى.

بالا الماس «كەڭەس» اۋىلىنداعى 8 جىلدىق مەكتەپتىڭ 1966 جىلى تابالدىرىعىن اتتايدى. وزگە بالالاردان بارلىق جاعىنان وقشاۋلانىپ تۇراتىن دارىندا بالا ساباقتا العىر، دوستارىنىڭ الدى بولادى. اللا بويىنا بەرگەن ەرەكشە قاسيەتىن سەزىنگەن الماس 4-سىنىپقا كوشكەندە تاسجان اجەسىنە بارىپ: «اپا، مەن ءوستىپ اۋىلدا جۇرە بەرەم بە؟ قالاعا بارىپ سپورتپەن اينالىسايىن، اكە-شەشەمە بارايىن، باتاڭىزدى بەرىڭىز!»، – دەيدى. نەمەرەسىنىڭ ەسى كىرىپ قالعاندىعىن بىلگەن اپاسى قاتتى تولقىپ، قولدورباسىنا اس-ءدامىن ازىرلەپ سالىپ، قولىنا  جيعان تەرگەن قاراجاتىن قىستىرىپ باتاسىن بەرىپ قالاعا شىعارىپ  سالدى. سول اجەسىنىڭ ماڭدايىنان ءسۇيىپ تۇرىپ، كوزىنە جاسا الىپ تۇرىپ بەرگەن اقجولتاي اقباتاسى قابىل بولىپ، الماستى كۇنى بۇگىنگە دەيىن جەلەپ-جەبەپ كەلەدى ەكەن. الماس العاش بولىپ ومىرىندە كوشە بويىن زۋلاعان كولىكتەر مەن قاپتاعان حالىقتى كورىپ قالا دەگەن وسى ەكەن عوي دەگەن ويدا قالادى. قالا ومىرىمەن العاش تانىسقان الماس سول ءبىر بالداۋرەن  شاقتا بالا  ماحابباتتىڭ وتىنا ءتۇسىپ، العاش عاشىق بولعان كەزدەرىن بىلاي دەپ ەسكە الادى.

–قالاعا قارا ءتۇرسي، اق مايكەمەن كەلگەنىم ءالى ەسىمدە… الدىمەن جامبىل قالاسىنداعى №5 «جامبىل» ورتا مەكتەبىندە، سوسىن، «ايشا ءبيبى» ورتا مەكتەبىندە، 1971 جىلى «جەتىباي» ورتا مەكتەبىنە بارىپ، 2 جىل وقىدىم. مەنىڭ العاشقى رەت عاشىق بولىپ، ماحاببات وتىنا كۇيگەنىم «جەتىبايدا» وقىپ جۇرگەندە بولعان ەدى. ءبىر سۇلۋعا ەسسىز عاشىق بولىپ، ۇزدىكسىز حات جازىپ جۇرگەن ەدىم. ءبىر كۇنى حاتىم ءبىر ۇستازىمنىڭ قولىنا ءتۇسىپ قالىپ، بۇكىل مەكتەپتەگى وقۋشىلاردىڭ جينالىسىندا وقىپ بەرىپ، مەنى ماسقارا ەتكەنى بار ەمەس پە. مەنى قويشى، الگى قىزعا وبال بولدى، ونى ۇياتقا قالدىردىم. سودان بالا ماحابباتىممەن وسىنداي جاعدايمەن قوشتاسىپ، مەكتەپتەن ءبىرجولا كەتىپ قالدىم.  بەت الىسىم جامبىل قالاسى. قالاعا كەلگەندە فۋتبولعا قاتىسىم ءجۇردىم. تاراز قالاسىنداعى جەلتوقسان كوشەسىندە كەزىندە كەرەمەت فۋتبول مەكتەبى بولعان، سوندا ۆيكتور يوسيفوۆيچ دەگەن كىسىدە جاتتىقتىم.

–قازىر ول نىسان كريشنايتتەردىڭ شىركەۋىنە اينالدىرىلعانى وكىنىشتى، – دەپ، الماس وتكەندى ەسكە العاندى ءبىر جەلپىنىپ، ءبىر نالىعانداي كۇيدە بولعان ەدى.

دەگەنمەن دە ىشتەي فۋتبولدان گورى كۇرەسكە بۇيرەگى بۇرىپ تۇراتىن الماس كۇرەس ۇيىرمەسىنە بارۋدى ءجون سانايدى. بالا كەزىنەن كۇرەس دەسە ىشكەن اسىن جەرگە قوياتىن تالانتتى جاس 1972 جىلى بەلگىلى باپكەر سامبو كۇرەسىنىڭ بىلىكتى مامانى  مارات جاحيتوۆتىڭ كۇرەس ۇيىرمەسىنە بارىپ، كەلىپ-كەتىپ جۇرەدى. بۇل كۇرەس الماستىڭ وڭ جامباسىنا كەلەتىن بولعاندىقتان 1973 جىلى سامبومەن شىنداپ اينالىسا باستايدى. جوعارى ءبىلىم الۋ قولجەتپەس ارماننىڭ ءبىر ەدى. «ارمانسىز ادام قاناتسىز قۇسپەن تەڭ»، دەمەكشى، كوكەيىندە جۇرگەن ارماننىڭ كوپ ۇزاماي ورىندالار شاعىنا دە جەتەدى. 1976 جىلى  جامبىل گيدرو-مەليوراتيۆتى قۇرىلىس ينستيتۋتىنىڭ اۋىل شارۋاشىلىعى فاكۋلتەتىنە وقۋعا تۇسەدى. بۇل فاكۋلتەتتە سول كەزدە  اعايىندى ەگىزدەر سەرىك، ەرىك قوناقباەۆتار دا وقيتىن بولىپ شىعادى. ءسويتىپ، ايگىلى ماسكەۋ وليمپياداسىنىڭ كۇمىس جۇلدەگەرى سەرىكپەن  426 توبىنا بىرگە ءتۇسىپ، ءبىر ءۇيدىڭ بالاسىنداي جاقىن ارالاسىپ كەتەدى. ايتۋلى ءبىلىم شاڭىراعىندا ستۋدەنتتىڭ سپورتتىق اتاقتارىمەن «دۇركىرەپ» تۇرعانىنا ەشقانداي جەڭىلدىكتەر قويمايتىن ەدى. ءبىلىم ءبىرىنشى ورىندا بولعاندىقتان، تۋمىسىنان العان بەتىنەن قايتپايتىن قايسار جىگىت بىرگە وقيتىن دوستارىنان قالىس قالماي تالپىنىپ، تارتىنىپ ۇزدىك وقي وتىرىپ، وقۋ وزاتتارىنىڭ قاتارىنان ءبىر-اق كورىنەدى. وسىلايشا، 1981 جىلى، ديپلومدى 1 كۇندە «5»-كە قورعاپ شىعىپ، سپورت قانا ەمەس، بىلىمدە دە الدا ەكەندىگىن كورسەتەدى.

جالپى، سپورتتا جوعارى ناتيجە كورسەتكەن ستۋدەنتتەرگە، تالانتتى جاستارعا ينستيتۋت رەكتورى مارس فازىل ۇلى ۇركىمباەۆ ۇنەمى قولداۋ كورسەتىپ، قامقورلىق تانىتىپ وتىراتىنىن الماس قۇرمەتپەن ەسكە الادى. ال، سول ينستيتۋت قابىرعاسىنان ۇلكەن سپورتتا باستاعان سارا جولى ۇزبەي جەمىسىن بەرىپ تۇراتىن ماۋەلى اعاشقا اينالدىرادى. 1976 جىلى كسرو جاستار قۇراما كومانداسىنا  48 كگ سالماقتا كىرگەن دارىندى بالۋان، 1990 جىلى وداق ىدىراعانعا دەيىن 14 جىل قۇراما كوماندا مۇشەسى، كوماندا كاپيتانى بولعان ەكەن. ال، جەڭىل 52 كگ سالماقتا 1979 جىلدان 1990 جىلعا دەيىن كۇرەسىپ جەڭىستىڭ باس تۇعىرىنان تۇسپەگەن بالۋان رەتىندە قالدى.

قازاق  كسر قۇراما كومانداسىنىڭ ساپىندا كۇرەسىپ جۇرگەندە بىرگە جاتتىعىپ، ءبىر داستارحاننان اس ءىشىپ ك ۇلىپ-ويناپ جۇرگەن دوستارىمنىڭ بارلىعى ەلىمىزدىڭ ءار وبلىسىنىڭ ساڭلاقتارى ەدى. ءتىپتى، باس قۇرامادا اعايىندار دا كۇرەسىپ ءجۇردى. ايتالىق، جەزقازعاننىڭ جاڭارقا ولكەسىنەن   قانات، تالعات، بايشولاقوۆتار مەن الماتى وبلىسىنان ايتجان مەن قايرات شاڭعاراەۆتار، تارازدان  ماناربەك، ماناس، مەيرامبەك اعايداروۆتاردى ايتسام بولادى. سونىمەن بىرگە، قاراعاندى وبلىسىنان مادەن قاليەكوۆ پەن ناسىپقۇل تىنىباەۆ، وسكەمەننەن سامات رامازانوۆ، ورالدان قاسىم ىسقاقوۆ پەن اسقار شايحيەۆتەر بار ەدى.تاعى ءبىر قىزىقتى ءجايت، سامبو الەمىندە ايشىقتى ءىز قالدىرعان، اسقار شايحيەۆكە مەنىڭ ءوزىمنىڭ كەۋدەسىنە كسرو ەلتاڭباسى بار كۇرتەشەسىن سىيعا تارقان ەكەن. سول كۇرتەشە اسقارعا باق شاپان بولىپ كيىلىپ، اسقار الەم جانە  1989 كسرو چەمپيوناتتارىنىڭ   جەڭىمپازى اتانادى. كىم ءبىلسىن، قازاقتىڭ ىرىمدام بەرىپ جاتاتاتىن باعالى سىيلىعىندا مۇمكىن ءبىر جاقسىلىقتىڭ نىشانى جاتاتىن شىعار. اسقار سول الماس سىيعا بەرگەن كۇرتەشەمەن الامان دودالاردا جەڭىسكە جەتكەنى اقيقات. دەگەنمەن دە «اجال ايتىپ كەلمەس»، دەمەكشى، سامبو كۇرەسىنىڭ ساڭىلاعى اسقاردىڭ ءومىرى قىسقا بولىپ، باقيلىق ومىرگە اتتانىپ كەتە بارادى.

الماس الماس قىلىشتاي شاعىندا كسرو قۇراما كومانداسىنىڭ ساپىندا  شەت ەلدەرگە ءجيى  شىعىپ، بايراقتى جارىستاردا ولجا سالا باستايدى. ايتالىق، 1984 ۆەنەسۋەلانىڭ استاناسى كاراكاسقا  بارعان ساپارى ەسىنەن ەشقاشان شىقپايدى  ەكەن.

–اسىرەسە، مۇحيت ۇستىمەن 10 ساعات ۇشىپ ءوتىپ، كاراكاس قالاسىنا جەتكەندە قۋانىشىم شەكسىز بولدى، – دەيدى بالۋان.

سوندا الماس قاسيەتتى  قارا جەردى تابانىڭمەن باسىپ ءجۇرۋ، اۋەدە ۇشقاننان الدە قايدا جاقسى ەكەندىگىن سەزىنگەنىن ايتادى. ەندى ومىرىندە ەرەكشە ورنەكتەلىنىپ قالعان وسى ساپارى تۋرالى الماس بىلاي دەپ ەسكە الادى.

–كاراكاستا ءبىراز ەس جيىپ العاننان سوڭ پۋەرتو دە لا كرۋز (Puerto de la Cruz) قالاسىنا ۇشتىق. جەر شارىن وراپ جاتقان ەكۆاتور سىزىعىنان 200-300 شاقىرىم ەكەن. بۇل جاقتا قىس بولمايدى ەكەن. وداقتان شىققاندا -17 گرادۋس اياز ەدى، كاراكاستا +40 گرادۋس ىستىقتى كورسەتىپ تۇردى. الىپ بارعان جىلى توندارىمىزدى قايدا قويارىمىزدى بىلمەدىك. مەن العاش 1979 جىلى «بوستاندىق ارالى» كۋباعا تۋريست رەتىندە بارعانمىن. ول جەرمەن اراسى ونشا الىس ەمەس. كاراكاستا  الەم كۋبوگى ءۇشىن جارىس وتكەن ەدى. مەن قارسىلاستارىمنىڭ ءبارىن تىزە بۇكتىرىپ الەم كۋبوگىنىڭ يەگەرى اتاندىم. بۇل ەلدىڭ حالقى يسپان تىلىندە سويلەيدى. كوشەلەرىندە ساتىپ تۇرعان قاربىزدارى بىزدەگى كاۋىن سياقتى سوپاقشا بولىپ كەلەدى ەكەن. ءوز ەلىمىزدى سالىستىرا وتىرىپ، قانشا دەگەنمەن «دامۋ دەڭگەيى جوعارى ەل ەكەن» دەپ تۇجىرىم جاسادىم. قايتاردا اۆتوبۋسپەن تۇنىمەن ءجۇرىپ كەلدىك. كەڭەستەر وداعىنا دەگەن كوزقاراسى دۇرىس كورىنەدى. كاراكاستا كسرو ەلشىلىگىندە بولعان ءبىر كۇن ءبىز ءۇشىن كەرەمەت جاقسى ءبىر دەمالىس بولدى. ەلشىلىك قىزمەتكەرلەرى بارىنشا قوناقجايلىعىن كورسەتىپ كۇتىپ الدى. سۋ الابىندا شومىلىپ، كۇندىز قىزدىرىنىپ راحاتتاندىق. كەشكىلىك ۋاقىتتا ەلشىلىك قىزمەتكەرلەرى جەرگىلىكتى تۇرعىنداردىڭ تويىنا بارا جاتىر ەكەن، مەن دە  ىلەسە باردىم. مادەنيەتتەرى جوعارى ەكەنىن بايقادىم. «فۋرشەت» دەگەندى ءبىرىنشى رەت كورۋىم. ءبىز جاقتاعىداي  ىسىراپشىلىقتىڭ، داراقىلىقتىڭ، ءىزى جوق ەكەنىن بايقادىم. بۇل ساپاردا قازاق كسر-نىڭ وكىلى بولىپ، كەيىن تۋريزم جانە سپورت ءمينيسترى بولعان تەمىرحان مىڭايدار ۇلى دوسمۇحامەدوۆ تە بىزبەن بىرگە بولعان ەدى. ايتپاقشى، مەنىمەن بىرگە وسى بايراقتى جارىستا 48 كگ سالماقتا كۇرەسكەن دوسىم ايتجان شاڭعاراەۆ  چەمپيون بولىپ ورالدى. جالپى، وسى ءبىر شەتەلگە بارعان ساپارىم مەنىڭ ومىرىمدە ەرەكشە ورىن الىپ قالدى. سونىمەن قاتار، الەمگە، ادامدارعا دەگەن كوزقاراسىمدى وزگەرتتى دەسەم ارتىق بولماس.

 الماس 1985 جىلى فاتيما مىرزاليەۆامەن قوسىلىپ شاڭىراق كوتەرەدى. سۇيىكتى جارى سول كەزدە تارازداعى  گيدرو-مەليوراتيۆتىك قۇرىلىس ينستيتۋتىنىڭ  ستۋدەنتى بولىپ وقىپ جۇرەدى. فاتيمانىڭ اكەسى ساۋىتبەك مىرزاليەۆ قازاقتار اراسىندا «ميليتسيا پولكوۆنيگى» شەنىن العان ەڭ جاس قازاق ازاماتى بولعان ەكەن. اللا بەرگەن ايداي سۇلۋ تۇڭعىشى سۇلۋ 1986 جىلى دۇنيەگە كەلەدى. اكە ورنىن باسار بەلبالاسى  مۇحاممەد اراعا جەتى جىل سالىپ  دۇنيە ەسىگىن اشىپ، اكەسىن قۋانىشقا بولەيدى. التىن اسىقتاي ۇل-قىزىنىڭ ەكەۋى دە جوعارى ءبىلىمدى. سۇلۋ الماتىداعى زاڭ اكادەمياسىن ءبىتىرىپ، اقش-تىڭ نيۋ-يورك قالاسىندا قىزمەت ىستەپ جاتسا، ۇلى مۇحاممەد – مۇحامەد حايدار دۋلاتي اتىنداعى تار مۋ-ءدىڭ ستۋدەنتى. «اتادان ۇلى قالسا ءوزى قالعانى، قىزى قالسا ءىزى قالعانى»، دەگەن وسى بولار.

الماس ۇلكەن سپورتتاعى سالعان جەمىستى جولىن اياقتاعانىمەن ءالى دە كۇرەسىن تاستاماي سامبو كۇرەسىنەن ارداگەرلەر اراسىندا وتەتىن بايراقتى جارىستاردى باعىن سىناپ كەلەدى. سونىمەن بىرگە، دارابوز بالۋان كوپ جىلدار بويى قازاق كۇرەسىنىڭ دامۋىنا دا زور ۇلەسىن قوسقاندىعىن ايتقانىمىز ورىندى. قازاق كۇرەسىنەن قازاقستان ۇلتتىق قۇراماسىنىڭ باس جاتتىقتىرۋشىسى بولىپ جۇرگەندە، جاس بالۋاندارمەن ەرەكشە ءتىل تابىسىپ، تالاي اسقارلى بيىكتەردى باعىندىردى. ونى دۇنيەجۇزىلىك قازاق كۇرەسى فەدەراتسياسىندا ءبىرتالاي جىل اقپارات بولىمىندە جۇمىس جاساپ كەلگەندە  ءوز كوزىممەن كورىپ كۇاسى بولعان ەدىم. ءالى ەسىمدە، قىرعىزستاننىڭ شولپون-اتا جەرىندە  وتكەن 4-ءشى ازيا چەمپيوناتىنا الماس قازاقستان قۇراماسىن باستاپ الىپ باردى. سوندا تاڭازاننان بالۋاندارىن وياتىپ الىپ، ىستىق كولدىڭ جاعاسىنا  الىپ بارىپ جاعالاۋدا جۇگىرتىپ، جاتتىعۋلارىن جاساپ جاتقانىن كورگەنمىن. سوندا ىستىق كولدە ءجۇزىپ جۇرگەن اق شاعالاداي اق كەمەنى الىستان كورىپ تۇرىپ، «الماس انا الىستان تاڭ اتپاي كورىنگەن اق كەمە سەندەرگە باق كەمە بولسىن، اللا ءناسىپ ەتىپ بارلىق التىن-كۇمىستى ءبىزدىڭ بالۋاندار جەڭىپ السىن» – دەپ تىلەك ايتقان بولاتىنمىن. سوندا الماس: «راحمەت باۋىرىم، جەڭىس تەك توككەن تەردىڭ ارقاسىندا كەلەدى، بۇيىرتسا بالۋاندارىمىز جارىسقا ساقاداي ساي دايىن» ، دەپ ءوزىنىڭ جايدارى جىلى كۇلكىسمەن جاۋاپ بەرگەن ەدى. سول ازيا جارىسىندا راسىمەن دە بەيبىت ىستىباەۆ، ايبەك نۇعماروۆ، ءنۇرزات بەگاسىل، دۋمان قىزداربەكوۆ، مەيىرجان قۋانباەۆ سەكىلدى سەن تۇر مەن اتايىن دەيتۇعىن مارقاسقا بالۋاندار جەتى سالماقتىڭ بەسەۋىندە التىن جۇلدەلەردى جەڭىپ الىپ، قىرعىز ەلىنەن كوماندالىق باس جۇلدەنى يەلەنىپ قايتقان بولاتىن. وسىنداي سايدىڭ تاسىنداي جاۋىرىن جەرگە تيمەگەن بالۋانداردى شىڭداپ الىپ بارىپ، تاماشا ونەر كورسەتۋلەرىنە تاجىربيەلى باس باپكەر رەتىندە  الماستىڭ سىڭىرگەن ەڭبەگى زور ەدى. سول كەزدەگى ۇلتتىق قۇرامانىڭ نامىسىن قورعاعان  بالۋاندار، مەنىڭشە قازاق كۇرەسى تاريحىنداعى  ناعىز ەرجۇرەك، ايلاكەر قازاق كۇرەسىنىڭ ءسوز جەتپەس مايتالماندارى ەدى دەسەم قاتەلەسپەگەن بولار ەدىم.

الماس ساعىمق ۇلى 2010 جىلى ءساۋىر ايىنىڭ سوڭىندا  اقش-تا سامبو كۇرەسىنەن ءحۇىى اقش چەمپيوناتىنا بارادى. بۇل ساپارعا بارۋىنا  بۇكىلالەمدىك FIAS SAMBO فەدەراتسياسىنىڭ پرەزيدەنتى، كسرو-نىڭ 8 دۇركىن چەمپيونى، الەم چەمپيونى، ماسكەۋ قالاسىنداعى «سامبو-70»-ءتىڭ نەگىزىن قالاۋشى داۆيد لۆوۆيچ رۋدماننىڭ ارنايى شاقىرۋى سەبەپ بولادى. سوندا ءاپايتوس بالۋان ءارى بىلىكتى باپكەر چەمپيوناتقا 62 كگ سالماقتا قاتىسىپ، نيۋ-يورك، نيۋ-دجەرسي قالاسىندا چەمپيون اتانادى. وسى جارىستان سوڭ، امەريكا قۇراما شتاتتارىنىڭ نيۋ-يوركتاعى سامبو فەدەراتسياسى الماسقا ءوز ەلىندە قالىپ جاستاردى جاتتىقتىرۋ تۋرالى وتىنىشتەرىن بىلدىرەدى. ول كەزدە الماس تۋعان ەلىندە قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ «قازاق كۇرەسىنەن» باس باپكەرى بولىپ قىزمەت اتقارىپ جۇرگەن بولاتىن. توسىننان تۇسكەن  مۇمكىندىكتى قالت جىبەرمەي، بار كۇش-جىگەرىن، سپورتتاعى بەدەلىن سالا ءجۇرىپ قازاق كۇرەسىندە وسى الىپ ەلدە ناسيحاتتاۋ ويىندا بولعان ەدى. وسىلايشا، الپاۋىت اقش مەملەكەتىندە قازاق كۇرەسىنىڭ ءدانىن قالاي ەگىپ، الەمگە قالاي تاراتامىن دەگەن وي توڭىرەگىندە جۇمىس جاساي باستايدى. امەريكا بارا جاتقاندا  قازاق كۇرەسى تۋرالى جارعىنى جامباسىنا باسىپ العان ۇلتجاندى بالۋان اقش قۇراما كومانداسىمەن ءبىر كەلىسىمگە كەلىپ، كەرەكتى قۇجاتتاردى ۆاشينگتونعا جىبەرىپ ىسكە بەل شەشە كىرىسەدى. كۇرەس كىلەمىندە ەشكىمنەن قايمىقپاعان ءجولبارىسجۇ.رەكتى بالۋان، وسى ءىسىنىڭ ارتى نەبولارىن بىلمەي قاتتى قاپىلانىپ ويعا باتقان ەكەن. اللا بۇيىرتىپ، ءبىر ايداي ۋاقىت وتكەندە ۆاشينگتوننان  كوپ كەشىكپەي جاقسى جاعىمدى حاباردى الادى. اقش-تا «قازاق كۇرەسى فەدەراتسياسى اشىلسىن»، دەپ شەشىم شىعارىلعان رۇحسات قاعاز قولىنا تيگەندە قۋانىشىندا شەك بولماعان ەكەن. تەز ارادا ءتول كۇرەسىمىزدىڭ ءمورىن جاساتىپ، «قازاق كۇرەسى» فەدەراتسياسىنىڭ پرەزيدەنتى بولىپ ءوزى سايلانادى. ال، ءوزى ماڭداي تەرىمەن جات ەلدە  شاپقىلاپ ءجۇرىپ اشقان قازاق كۇرەسىنىڭ ۆيتسە-پرەزيدەنتى قىزمەتىنە ءوزىنىڭ امەريكاداعى  شاكىرتتەرى  فەليكس سۆەردلين، مەن اندرەي سترۋتينسكي تاعايىندايدى. امەريكاداي اۋزىن ايعا بىلەگەن الىپ مەملەكەتتە قازاق كۇرەسىنىڭ فەدەراتسياسىن اشۋ تاۋ باسىنا قاسىقتاپ سۋ تاسىعانمەن بىردەي قيىن ءارى بەينەت اۋىر جۇمىس ەكەنى انىق. دەگەنمەن دە قۇلاساڭ ناردان قۇلا،  دەپ ىسكە كىرىسىپ، اقىرى جەمىسىن كورۋ ناعىز الماستاي قازاقتىڭ قايسار ۇلىنىڭ عانا قولىنان كەلەتىن تاريحي قادام ەدى. الماستىڭ بۇل ءىسىن ەل ءۇشىن جاساعان ەرەن ەرلىككە پارا-پار.

امەريكادا  2011 جىلدىڭ مامىر ايىندا اقش-تىڭ سامبو كۇرەسىنەن ءحVىىى پان-امەريكا چەمپيوناتىندا الماس جيىلعان حالىقتىڭ الدىندا قازاق كۇرەسىنەن ارنايى سەمينار وتكىزىپ، قازاق كۇرەسىنىڭ  تاريحى مەن ەرەكشەلىكتەرى تۋرالى تۇسىرىلگەن بەنەباياندى كورسەتىپ كوپشىلىكتىڭ قازاق ەلىنە،  قازاق كۇرەسىنە دەگەن ىستىق ىقىلاسىنا بولەنەدى. سول ءبىر وتكەن ءحۇىىى پان-امەريكا چەمپيوناتىنان الماس مۇسابەكوۆ تۋعان ەلگە  بولىپ ورالادى. قازاق ەلى ءۇشىن وسىنداي مۇحيت اسىپ جەتكەن جاڭالىق ۇلكەن قۋانىش ەكەنىن جاسىرمايمىز. سامبودان 1984 جىلعى الەم كۋبوگىنىڭ يەگەرى، 1986 جىلى ەۋروپا چەمپيونى  اتاعىن جەڭىپ العان، كەزىندە قازاق كۇرەسىنەن ۇلتتىق قۇرامانىڭ باس جاتتىقتىرۋشىسى بولىپ جۇرگەندە قازاق كۇرەسىنىڭ دامۋىنا ءوز تارپىنان ايىرىقشا ۇلەس قوسقان اتاقتى بالۋان الماس مۇسابەكوۆ اقش قازاق كۇرەسىنەن فەدەراتسيا اشىپتى دەگەن حاباردى ەستىگىندە ءبىر جاساپ قالعانباز.

اللا بۇيىرتىپ جاتسا، الداعى الەم چەمپيوناتتارىنىڭ بىرىندە  اقش-تان  كوماندا  كەلىپ، جانكەشتى جەكپە-جەكتەر كورسەتىپ جاتسا، الماستىڭ ەڭبەگى بەكەر كەتپەگىنەنىنىڭ كۋاسى بولارمىز. وعان ارينە، ۋاقىت ءوزى ساراپشى.

الماستىڭ ادامگەرشىلىگىنە  ەرىكسىز ءتانتى بولاساڭ. قاشان كورسەڭ جايدارى جۇمساق كۇلكىسىمەن كىسى كوڭىلىن باۋراپ الاتىن ەرەكشە قاسيەتى بار. سونىمەن قاتار، الماستىڭ تاعى ءبىر ەرەكشەلىگى كۇنى بۇگىنگە دەيىن سالاۋاتتى ءومىر سالتىن دارىپتەپ كەلە جاتقان جاننىڭ ءبىرى. جاسى 60-تان اسىپ كەتسە، ءوزىنىڭ ورتاسىندا كوپكە ۇلگى بولىپ كەلەدى. «تالاپتىڭ تۇلپارى تاس قيادان تايمايدى، ساياتشىنىڭ سۇڭقارى سالسا ىلمەي قالمايدى»، دەمەكشى، قانداي دودالى جارىسقا بارماسىن  ءبىر ولجاسىز قايتپايتىن الماستىڭ الەم چەمپيوناتتارىندا قانجىعاسى اركەز مايلانىپ ورالۋدا. ايتالىق، سامبودان قازاقستاندى ايتپاعاندا الەمدىك جارىستاردا جەڭىستىڭ باس تۇعىرىنان تۇسكەن ەمەس. مىسالى، سامبودان ارداگەرلەر اراسىنداعى ( قازىرگى تاڭدا بۇل جارىس جوعارى سپورت شەبەرلەرى اراسىنداعى الەمدىك باسەكە) الەمدىك جارىستاردا 8 مارتە الەم چەمپيونى اتانعان ەكەن. سونىمەن وسى الەمدىك جەكپە-جەكتە 2 رەت كۇمىسىن ءبىر قولاسىن جەڭىپ العان. الماستىڭ جەمىستى  جىلدارداعى جەڭىستى جولىن ايتىپ تاۋىسىۋ مۇمكىن ەمەس. «تاۋ بالاسى تاۋعا قاراپ وسەدى»، دەمەكشى، الماستاي داڭعىل بالۋاننىڭ داڭعىل جولىن كورىپ وسكەن تارازدىق ءجاسوسىپىرم بالۋانداردىڭ الار اسۋى ءالى الدا. ەلدىڭ العىسىنا عانا بولەنىپ جۇرگەن اياۋلى ازامات، بىلىكتى باپكەر، ءاپايتوس بالۋان، ءوزى ءالى كۇرەسىپ جۇرگەن سامبو كۇرەسىنەن الەم ارەناسىندا ءالى  تالاي ەلىمىزدىڭ كوك تۋىن بيىكتەن جەلبىرەتىپ، ءانۇرانىمىزدى ويناتاتىنىنى بەك سەنىمدەمىز.

 

اقىن ورداباي ۇلى،

الماتى

1