تيمۋر سەگىزباەۆ تۋرالى تولعام

قازاقتىڭ تۇڭعىش كاسىبي فۋتبولشىسى تيمۋر اعا سەگىزباەۆ ومىردەن وزدى.  كەڭەس وداعى چەمپيوناتىندا كاسىبي دەڭگەيدە مويىندالعان تۇڭعىش قازاق فۋتبولشىسى، حح عاسىردىڭ 60-جىلدارىندا الماتىنىڭ «قايرات» كومانداسىنىڭ كاپيتانى بولعان تيمۋر سەگىزباەۆ تۋرالى تولعام.

قازاق جۇرتىنىڭ فۋتبولعا دەگەن ىقىلاسى وتكەن عاسىردىڭ الپىسىنشى جىلدارى ەرەكشە كۇشەيدى. ەكىنشى جاھاندىق سوعىستان ەندى-ەندى ەسىن جيعان قازاق اۋىلدارى كەش تۇسە دوپ تەپكەن قارا دومالاقتاردىڭ دۋىنا بولەنەتىن. ول كەزدە قازىرگىدەي دوپ اۋىل بالاسىنىڭ تۇسىنە دە كىرمەيدى. قوزى-لاقتىڭ تەرىسىنەن دومالاقتاپ ءپىشىپ، ءىشىن سابانمەن نەمەسە شۇبەرەكپەن نىعىزداپ تولتىرعان «دوپتى» قارا تابان بالالار ارمانسىز قۋادى. كەي اۋىل كيىز دوپتى ەرمەك قىلدى. تاڭ بوزىنان شارۋاعا جەگىلەتىن شىمىر دا ەڭبەكقور قازاق بالاسى جاقسى دوپتى ارمانداعان شىعار، بىراق، قولدا باردى قاناعات قىلدى.

ءيا، سول تۇستا الاش جۇرتىنىڭ ءوز توپىراعىنداعى ۇلەسى وتىز پايىزدىڭ شاماسىندا ەدى. سوۆەت يمپەرياسىنىڭ قاندى شەڭگەلى بارىنشا تارىلىپ، قازاق مەكتەپتەرى بىرىنەن سوڭ ءبىرى جابىلىپ جاتقان كەز. ۇلتتىق رۋح بىلتە شامداي ولەۋسىرەپ تۇرعان. ءدال وسى كەزدە الادوپ مايدانىندا تيمۋر سەگىزباەۆ نايزاعايداي جارق ەتە قالدى. حح عاسىر باسىنان نەبىر قىرعىندى باسىنان وتكەرگەن قازاققا كەرەگى وسى ەكەن. سوناۋ ەدىلدەن الاتاۋعا دەيىنگى اۋىلدار تيمۋرمەن بىرگە دۋ ەتە قالدى. ۇزىنقۇلاق تيمۋر سەگىزباەۆتىڭ داڭقىن بايتاق دالاعا ءاپ-ساتتە جايىپ جىبەردى. بويداعى قانى ىسىپ، رۋحى كوتەرىلگەن حالىق ءبىر سەرپىلىپ قالدى.
سودان ەل ىشىندە سەگىزباەۆ تۋرالى اڭىزعا بەرگىسىز اڭگىمەلەر جەلدەي ەستى دەيسىڭ. «تيمۋردىڭ وڭ اياعى سۇمدىق قۋاتتى دەيدى. وڭ اياقپەن تەپكەن دوبىن ادام بالاسى ۇستاي المايدى ەكەن!» «ءبىر جولى ونىڭ ۇرعان دوبىنان قاقپانى قورعاعان مايمىل سەسپەي قاتىپتى». «قاقپاشىلار تيمۋر دوپ تەبەردە قاقپانى تاستاي قاشادى ەكەن…»، «سەگىزباەۆ وڭ اياعىنا «تەبۋگە بولمايدى» دەگەن بەلگى رەتىندە قىزىل شۇبەرەك بايلاپ شىعادى»، دەگەن اڭگىمەلەر ءبىر اۋىلدان كەلەسى اۋىلعا «سىمسىز تەلەفون» ارقىلى تولاسسىز تاراپ جاتتى. جەتپىسىنشى جىلداردىڭ باسىندا وسىنداي اڭگىمەلەردى ءبىز دە راحاتتانا تىڭدايتىنبىز. سەگىز-توعىزداعى اڭقاۋ، مۇڭسىز كەزىمىز، سول اڭگىمەلەردى قۇمارتا تىڭداپ قانا قويماي، كادىمگىدەي سەنەتىنبىز. قىسقاسى، سەگىزباەۆتىڭ سول كەزدەگى ابىرويى قازاق جانكۇيەرلەرى ءۇشىن پەلە مەن ەيسەبيودان كەم سوققان جوق.

ءيا، تيمۋر «قايراتتىڭ» ساپىنداعى العاشقى باسەكەسىندە-اق ايدى اسپانعا ءبىر-اق شىعاردى. 1960 جىلى 14 مامىردا كسرو چەمپيوناتىنىڭ جەتىنشى تۋرىندا مينسكىدە جەرگىلىكتى «بەلارۋسپەن» الاڭعا شىققان «قايرات» بۇعان دەيىنگى التى ويىننىڭ بەسەۋىندە جەڭىلىپ، بىرەۋىندە عانا تەڭ ويناعان بولاتىن. ال بۇعان دەيىنگى باسەكەلەردىڭ ءبارىن ۇتقان الاڭ يەلەرى قوناقتاردى قالپاقپەن ۇرىپ الامىز دەگەن نىق سەنىمدە ەدى. بىراق 19 جاستاعى بوزبالا قازاق «بەلارۋستىڭ» قاقپاسىنا كەلىستىرىپ تۇرىپ ەكى گول سوقتى. بۇل — قازاق جاستارىنىڭ كسرو فۋتبول چەمپيوناتىنىڭ جوعارى توبىنداعى ەڭ العاشقى گولدارى ەدى.

ەندى ويلانىپ كورىڭىز. نەبىر تىسقاققان تارلاندارمەن تۇڭعىش رەت تايتالاسقا تۇسكەن كوكورىم قازاق ءشۇۋ دەگەننەن كوسىلىپ وينادى. ءبىرىنشى ويىنىم، قالاي بولار ەكەن دەپ، ساسىپ-سالبىراعان جوق. كۇشتى كومانداعا قارسى جۇرەكسىنىپ، تايساقتامادى. ەگەر سەگىزباەۆقا دەيىن 5-10 قازاق فۋتبولشىسى كەڭەس وداعىنىڭ چەمپيوناتىندا كوزگە تۇسسە، ءبىر ءسارى. «قايرات» دەگەن اتى بولماسا، الماتى كومانداسىنا تيمۋرعا دەيىن قازاق فۋتبولشىسى تۇراقتاي الماي جۇرگەن ەدى. يمپەريالىق پيعىلداعى كەيبىر استامشىل ماماندار مەن جانكۇيەرلەر «قازاقتان فۋتبولشى شىقپايدى»، دەگەن ءسوزدى جالاۋلاتىپ ايتا باستاعان بولاتىن. سەگىزباەۆ قازاق فۋتبولشىلارىنان ءبىرىنشى بولىپ، سونداي «بىلگىشتەردىڭ» اۋزىنا قۇم قۇيعانداي قىلدى. ەڭ باستىسى، الاش بالاسىنىڭ فۋتبولداعى نەسىبەسى مول ەكەنىن جەر شارىنىڭ التىدان ءبىر بولىگىن باۋىرىنا باسقان كەڭەس وداعى دەڭگەيىندە قولمەن قويعانداي دالەلدەپ بەردى. ال سول كەزەڭدە سوۆەت فۋتبولى دۇركىرەپ تۇرعان ەدى. كسرو قۇراماسى 1960 جىلى ەۋروپا چەمپيوناتىندا جەكە-دارا شىقسا، 1966 جىلعى الەم بىرىنشىلىگىندە 4-ورىنعا تابان تىرەدى. ءبىزدىڭ سەگىزباەۆ قامشىنىڭ سابىنداي قىسقا ۋاقىتتا وسىنداي الىپ مەملەكەتتىڭ ايتۋلى فۋتبولشىلارىنىڭ ءبىرى بوپ شىعا كەلدى.

تيمۋرعا دەيىن «قايراتتا» ويناعان ءبىرلى-جارىم قازاق جىگىتتەرى بولدى. بىراق ولاردىڭ ەشقايسىسى كاسىبي شەبەرلىك جاعىنان تيمۋردىڭ دەڭگەيىنە كوتەرىلە العان جوق. مينسكىدەگى باسەكەدەن كەيىن سەگىزباەۆ «قايراتتىڭ» قۇرامىنا ءبىرجولا بەكىدى. تيمۋر سانجار ۇلى جاسىل الاڭداعى cاۋاتتى ءارى ايشىقتى قيمىلىمەن ميلليونداعان جاستار ۇلگى تۇتاتىن تۇلعاعا اينالدى. ول تەك جاستاردىڭ عانا ەمەس، تۇتاس رەسپۋبليكانىڭ ماقتانىشى بولدى. ەندىگى جەردە الماتىداعى، ودان تىسقارى جەرلەردەگى قازاق جانكۇيەرلەرى تيمۋردىڭ ويىنىن كورۋگە ىنتىعاتىن بولدى. تيمۋرداي بولۋدى ارمانداعان مىڭداعان بالا فۋتبول ۇيىرمەلەرىنە تولاسسىز اعىلىپ جاتتى. ءبىر عانا سەگىزباەۆتىڭ داڭقىمەن رەسپۋبليكانىڭ ءار قيىرىنداعى شاعىن اۋىلدارعا دەيىن الا دوپتىڭ دۇبىرىنە بولەندى. تيمۋر اعالارىنا ەلىكتەپ وسكەن قۇرالبەك ورداباەۆ، سەيىلدا بايشاقوۆ سىندى كەڭەس وداعى مويىنداعان تەڭبىل دوپ شەبەرلەرى 70-جىلداردىڭ باسىندا «قايراتتىڭ» ساپىنان بەرىك ورىن تەپتى.

ەندى تيمۋردىڭ تاعى ءبىر مەرەيلى ءساتى تۋرالى ايتا كەتەيىك. 1964 جىلى 26 تامىزدا الماتىنىڭ «قايرات» كومانداسى كسرو چەمپيوناتىنىڭ كەستەسىنە وراي ماسكەۋدە جەرگىلىكتى «سپارتاكپەن» وينادى. «سپارتاك» اتاعىنان ات ۇركەتىن كوماندا. 1962 جىلعى كسرو چەمپيونى، 1963 جىلعى چەمپيوناتتىڭ كۇمىس جۇلدەگەرى ءارى كەڭەس وداعى كۋبوگىنىڭ بىرنەشە دۇركىن جەڭىمپازى. فۋتبول ماماندارى مەن جانكۇيەر قاۋىم ماسكەۋلىكتەردىڭ الماتىدان كەلگەن ورتاڭقول كوماندانى قينالماي ۇتاتىنىنا كۇمانسىز سەنگەن. بىراق ادامنىڭ دەگەنى بولا بەرە مە؟ «قايرات» سالعاننان قايتپاي قارجاستى. ەۋروپانىڭ نەبىر كۇشتى كوماندالارىن ۇتىپ جۇرگەن «سپارتاك» ءوز ۇيىندە ماسقارا بوپ جەڭىلىپ قالدى. تيمۋر سەگىزباەۆ «سپارتاكتىڭ» قاقپاسىنا ەكى دوپ سالدى. «قايرات» ءوز قاقپاسىنا دوپ جىبەرگەن جوق.

باسەكە بىتكەن بويدا «سپارتاكتىڭ» نەگىزىن ءوز قولىمەن قالاعان، كەڭەس فۋتبولىنىڭ مەترى نيكولاي ستاروستين «قايراتتىڭ» كيىم اۋىستىراتىن بولمەسىنە ءوز اياعىمەن كەلىپ، تيمۋر سەگىزباەۆتىڭ قولىن قىسادى. مىقتىنى مىقتىنىڭ مويىنداۋى، وسى بولسا كەرەك.سەبەبى، ماسكەۋدە «سپارتاكتىڭ» قاقپاسىنا جاۋاپسىز ەكى دوپ سوعۋ ول كەزدە ەۋروپانىڭ ەڭ كۇشتى كوماندالارىنىڭ قولىنان كەلە بەرمەيتىن. ال بارىنەن قىمباتى: تيمۋردىڭ بۇل ەرلىگى سول تۇستاعى قازاق جۇرتىنىڭ رۋحىن كوتەرىپ، مەرەيىن وسىرگەنى داۋ تۋعىزبايتىن شىندىق.

وسى ويىننان كەيىن وداق چەمپيوناتىندا ولجا سالىپ جۇرگەن ماسكەۋدىڭ تسسكا جانە «تورپەدو» كوماندالارىنىڭ باپكەرلەرى سەگىزباەۆتى ءوز كوماندالارىنا شاقىردى. تيمۋر «قايراتتى» تاستاپ كەتە المادى. ماسكەۋدىڭ نامىسىن قورعاعاننان گورى قالىڭ قازاقتىڭ مۇددەسىن جوعارى قويدى. ايتسە دە، قازاق فۋتبولشىسىنا ماسكەۋدىڭ بەلدى كوماندالارىنىڭ ءسوز سالىپ، وزدەرىنە شاقىرۋى ەندى-ەندى قانات جايىپ كەلە جاتقان قازاق فۋتبولى ءۇشىن زور ابىروي ەدى. وسى دەرەكتىڭ ءوزى سەگىزباەۆتىڭ سول تۇستا كەڭەس فۋتبولىنداعى «جارىق جۇلدىزداردىڭ» ءبىرى بولعانىنا بۇلتارتپاس دالەل.

«سپارتاكتى» ۇتقان ويىننان سوڭ تيمۋر سەگىزباەۆ «قايرات» كومانداسىنىڭ كاپيتانى بولىپ سايلاندى. ال كوماندا تىلەۋلەستەرىنىڭ قاتارى كۇن ساناپ قالىڭداي ءتۇستى. «قايراتتىڭ» الماتىداعى ويىندارىنا رەسپۋبليكانىڭ تۇكپىر-تۇكپىرىنەن كەلەتىن كورەرمەندەردىڭ كوبەيگەنى سونشالىق، ويىن بيلەتتەرى بىرنەشە كۇن بۇرىن تاۋسىلىپ كەتەتىن. ويىن كۇنى الماتىداعى ورتالىق ستاديوننىڭ ماڭايى قۇمىرسقانىڭ يلەۋىندەي قايناپ جاتاتىن. سەبەبى، تيمۋر مەن ونىڭ كومانداسى ناعىز حالىقتىق كوماندا دارەجەسىنە كوتەرىلە ءبىلدى. مىڭداعان جانكۇيەرلەر «قايرات» وينايتىن كۇندى ءدال ءبىر ايتۋلى مەرەكە ءتارىزدى اسىعا كۇتۋشى ەدى. ەگەر قازاقستاننىڭ قازىرگى ۇلتتىق قۇراماسىندا تيمۋر سەگىزباەۆتىڭ دەڭگەيىندە ەكى-ءۇش ويىنشى بولسا، ستاديونعا جينالاتىن تىلەۋلەستەر قاتارى بۇگىنگىدەن الدەقايدا كوپ بولار ەدى.

تيمۋر سەگىزباەۆ 1970 جىلدىڭ مامىر ايىندا ەسكى جاراقاتتارى مازا بەرمەگەن سوڭ ويىنشىلىق كاسىبىن دوعاردى. بىرنەشە جىل «قايراتتىڭ» كاپيتانى بولعان سەگىزباەۆ كوماندا ساپىندا 168 رەت الاڭعا شىعىپتى.
سول جىلى ول كسرو چەمپيوناتىنىڭ «ب» كلاسىنداعى قىزىلوردانىڭ «ءاۆتوموبيليسىنىڭ» تىزگىنىن ۇستادى. ءبىرىنشى اينالىمنان كەيىن 21 كوماندانىڭ ىشىندە 14-15 ورىندا كەلە جاتقان سىر بويى فۋتبولشىلارى ماۋسىم قورىتىندىسىندا التىنشى ورىندى جەڭىپ الدى

تيمۋر سانجار ۇلى 1971 جىلى قاراعاندىنىڭ «شاحتەر» كومانداسىنىڭ باس باپكەرى بولىپ تاعايىندالدى. كسرو چەمپيوناتىنىڭ ءبىرىنشى توبىندا وينايتىن قاراعاندىلىق فۋتبولشىلار سەگىزباەۆتىڭ باسشىلىعىمەن 22 كوماندا سىنعا تۇسكەن الاماندا توعىزىنشى ورىنعا يە بولدى. چەمپيونات بارىسىندا تيمۋردىڭ كومانداسى دنەپروپەتروۆسكىنىڭ «دنەپر»، كۋيبىشەۆتىڭ «كرىليا سوۆەتوۆ» سەكىلدى ازۋلى قارسىلاستاردان، سونىمەن قاتار، تۇركىمەنستان، تاجىكستان، قىرعىزستان، مولدوۆا، لاتۆيا، ليتۆا رەسپۋبليكالارىنىڭ بەتكە ۇستار كوماندالارىنان باسىم ءتۇستى.

1976 جىلى سەگىزباەۆ ءوزىنىڭ ۇزاق جىلعى ۇزەڭگىلەس دوسى ستانيسلاۆ كامينسكيمەن تىزە قوسىپ، «قايراتتى» كەڭەس وداعى چەمپيوناتىنىڭ ءبىرىنشى توبىنان جوعارى توپقا الىپ شىعادى. تابيعاتىنان زيالى، شىعارماشىلىق ىزدەنىسكە جەتە ءمان بەرەتىن تيمۋر سانجار ۇلى باپتاعان الماتىنىڭ «قايرات» كومانداسى 1986 جىلى كسرو چەمپيوناتىنىڭ قورىتىندىسىندا 7-ورىنعا تابان تىرەدى. الماتىلىق فۋتبولشىلار 1960 جىلدان بەرى كسرو چەمپيوناتىنىڭ جوعارى توبىندا 8-ورىننان بيىك كوتەرىلىپ كورمەپ ەدى. سەگىزباەۆتىڭ بۇل جەتىستىگى قازاق ماماندارىنىڭ فۋتبول سالاسىندا دا نەسىبەسى مول ەكەنىن اڭعارتسا كەرەك.

اڭگىمەنى تۇيىندەي كەلە، قازىرگى تاڭدا قازاق فۋتبولىنا تيمۋر سەگىزباەۆتاي اقىلدى دا قايراتتى ويىنشىنىڭ، ءدال وسى كىسىدەي ءبىلىمدى ءارى العىر باپكەردىڭ جەتىسپەي تۇرعانىن ايتقىمىز كەلەدى.

قىدىربەك رىسبەك،

جۋرناليست، پۋبليتسيست