SportPress.kz Qazaqstan sport jańalyqtary
Qazaq ulttyq bıleri – qazaq halqynyń mádenıeti men rýhanı ómiriniń ajyramas bóligi. Bul bıler ulttyq dástúrlerdi, turmysty, tabıǵatpen úılesimdilikti jáne halyqtyń ishki jan dúnıesin beıneleıdi. Qazaq bıleriniń ereksheligi qımyl-qozǵalystarynda, yrǵaqtarynda jáne olardyń tabıǵı sımvolıkasynda kórinis tabady. Olar kóbine tabıǵat elementterin, janýarlardy, kúndelikti ómirdegi jumystardy jáne ulttyq merekelerdi sýretteıdi.
Qazaq ulttyq bıleriniń negizgi erekshelikteri:
Kóshpeli ómir saltyn bastan keshirgen qazaq halqy tabıǵatpen meıilinshe etene bolǵan. Kóshpeliler tabıǵatty óz ómirleriniń bólinbes syńaryna balap, tabıǵat tylsymyn neǵurlym tereńirek tanysa, ómirdiń solǵurlym mándi de qyzyqty bolatynyn jaqsy túsingen. Tabıǵat aıasyndaǵy tanym-tájirıbesi tek qana kúnkóris tirshiligine negiz bolyp qoımaı, sonymen birge ýaqytty mándi, kóńildi ótkizýdiń joly retinde de keńinen paıdalanylǵan. Solardyń bir kórinisi ańshylyq-saıatshylyqqa baılanysty. Ańshylyq-saıatshylyq áskerı jattyǵýdyń, shynyǵyp-shyńdalýdyń tamasha úlgisi bolǵan.
1.Tabıǵatpen baılanys: Qazaq halqynyń kóshpeli ómiri tabıǵatpen tyǵyz baılanysta bolǵandyqtan, bılerde tabıǵat elementteri beınelenedi. Mysaly, «Qusbegi daýylpaz» qus salý ónerin kórsetse, «Búrkitshi bıi» dalada ushyp-samǵaǵan qustyń qımyldaryn sıpattaıdy. Bul bıler tabıǵattyń bir bóligi retindegi qazaq halqynyń ómirlik fılosofııasyn bildiredi.
2.Janýarlar beıneleri: Qazaq bılerinde janýarlar dúnıesi erekshe oryn alady. Ásirese, jylqy beınesi ulttyq bı mádenıetinde keńinen qoldanylǵan. «Qara jorǵa» bıi qazaq halqynyń tanymal bıleriniń biri bolyp tabylady, onda jylqynyń júris-turysy, qulpyrýy bı qımyldary arqyly beınelenedi.
3.Áıelderdiń náziktigi: Qazaq áıelderiniń sulýlyǵy men ınabattylyǵy bı arqyly kórinedi. Áıelder bılerinde qımyldar jumsaq, názik jáne úılesimdi bolyp keledi. Mundaı bıler qyzdardyń uzatylýy, áıeldiń analyq róli sııaqty dástúrlerge negizdeledi. «Qamajaı» bıi – áıelderdiń náziktigin, sheberligin jáne sulý beınesin kórsetetin bı.
4.Erlik jáne jaýyngerlik rýh: Qazaq halqynyń jaýyngerlik tarıhy men batyrlar jyrlary bılerde aıqyn kórinedi. Mundaı bılerde erlik, batyrlyq, jaýyngerlik qımyldar beınelenedi. Qylyshpen, naızamen oryndalatyn bıler jaýyngerlerdiń aıbynyn, rýhanı kúshin kórsetedi. «Erler bıi» nemese «Batyrlar bıi» sııaqty bıler jaýyngerlerdiń erlikterin madaqtaıdy.
5.Ulttyq merekeler men dástúrler: Qazaqtyń salt-dástúrleri men ulttyq merekeleri de bılerde keńinen kórinis tabady. Mysaly, toılardaǵy bıler, ulttyq oıyndarmen baılanysty bıler merekelik kóńil-kúıdi kórsetedi. «Shashý bıi», «Toı bastar» bıleri sııaqty qoıylymdar ulttyq salt-dástúrlerdiń, oıyn-saýyqtyń ajyramas bóligi bolyp tabylady.
6.Qarym-qatynastardy beıneleý: Qazaq bılerinde adamdar arasyndaǵy qarym-qatynastar, mahabbat, dostyq jáne syılastyq aıqyn kórinis tabady. Jastardyń bir-birine degen sezimderi, ata-anaǵa degen qurmet, úlkendi syılaý sııaqty ulttyq qundylyqtar bıler arqyly beınelenedi. «Qyz uzatý», «Jastar bıi» sııaqty bıler osy taqyryptardy ashyp kórsetedi.
Qazaq ulttyq salt-dástúrleri – qazaq halqynyń turmys-tirshiligi men mádenıetin beıneleıtin rýhanı jáne áleýmettik qundylyqtardyń jıyntyǵy. Bul dástúrler adam ómiriniń ár kezeńine, tabıǵatqa, otbasyna jáne qoǵamdaǵy áleýmettik róline negizdelgen.
1999 jyly Astana qalasynyń Mádenıet departamenti janynan «Naz» halyq bı ansambli qurylǵan bolatyn. Ansambldiń jetekshileri – kezinde «Altynaı» folklorlyq bı ansambli quramynda óner kórsetken erli-zaıypty Erkebulan jáne Qadısha Aǵymbaevtar. 1999 jyly Astana qalasy Mádenı basqarmasynyń shaqyrýymen «Naz» halyq bı ansamblin qurý jumysyna ekeýi qyzý kiristi.
«Naz» teatrynyń alǵashqy qoıylymdary qazaqtyń ulttyq epostaryn, ańyzdaryn jáne dástúrli mádenıetin sahnalaýdan bastaldy. Ýaqyt óte kele teatr klassıkalyq horeografııa elementterin biriktirip, qazaqtyń baı mádenıetin jańasha túsindirýdi maqsat etip qoıdy. Teatr kóptegen halyqaralyq festıvalderge qatysyp, Qazaqstan mádenıetin álemdik arenada tanytty.
«Naz» teatrynyń shyǵarmashylyǵy tek Qazaqstanda emes, shetelde de joǵary baǵalanyp, óner súıer qaýymnyń nazaryn aýdaryp keledi. Teatrdyń bıleri qazaqtyń osyndaı baı salt-dástúrlerin sahnada kórsetip, halyqtyq mádenıetti zamanaýı ónerge saı úılestire otyryp beıneleıdi.
«Naz» teatrynyń bılerindegi qazaq salt-dástúrleriniń orny:
1.Turmys-tirshilik beıneleri: Qazaqtyń kúndelikti turmysy men sharýashylyǵy bılerde kórinis tabady. Mysaly, kóshpeli ómir salty, mal baǵý, kıiz úı tigý sııaqty dástúrler qımyldarmen, sahnalyq elementtermen kórsetiledi. Bul qoıylymdarda qazaq ómiriniń árbir detali – eńbek etý, mal baǵý, qolóner – ulttyq bı tilinde aıqyndalady.
2.Otbasylyq dástúrler: Bılerde qazaq halqynyń otbasylyq qundylyqtary, mysaly, úılený toıy, quda túsý, balaǵa at qoıý, besikke salý sııaqty dástúrler erekshe kórinis tabady. Árbir salttyń ózindik qımyldary men sımvolıkasy bar, sol arqyly ata-ananyń, balanyń jáne búkil otbasynyń róli kórsetiledi.
3.Áıeldiń qoǵamdaǵy orny: Qazaq mádenıetinde áıeldiń otbasy men qoǵamdaǵy orny erekshe, jáne bul «Naz» teatrynyń bılerinde beınelenedi. Bılerde áıelderdiń ınabattylyǵy, analyq róli, qyzdyń uzatylýy, kelinniń jańa ómirge beıimdelýi sııaqty dástúrler aıqyn kórinedi.
4.Dinı jáne rýhanı salttar: Qazaq halqynyń dinı jáne rýhanı dástúrleri de sahnada bı arqyly beınelenedi. Ata-babalarǵa taǵzym etý, tabıǵat pen adamnyń úılesimdiligi, aspan men jerdiń baılanysy sııaqty nanymdar bı qımyldary arqyly kórermenge jetkiziledi.
5.Joryqtar men batyrlar beınesi: Batyrlar men jaýyngerlik dástúrler de teatrdyń bılerinde kórinis tabady. Qazaqtyń batyrlyq eposy men erlik joryqtary bılerde qımyl-qozǵalystar, qarý-jaraq, ulttyq mýzyka arqyly beınelenedi.
«Naz» teatrynyń turmys-tirshilik beınelerine qatysty negizgi elementter:
1.Kóshpeli ómir salty: Qazaq halqynyń negizgi ómir súrý formasy kóshpeli bolǵandyqtan, qoıylymdarda mal sharýashylyǵy, jylqymen baılanysty dástúrler kórinis tabady. Mysaly, kıiz úı qurý, kóshi-qon kezindegi turmystyq qımyldar bı arqyly beınelenip, kóshpendiler ómiriniń dınamıkasy kórsetiledi.
2.Sharýashylyq jáne eńbek: Bılerde qazaq halqynyń mal baǵyp, maldan ónim alý, kıiz basý, teri ıleý, toqymashylyq sııaqty dástúrli sharýashylyq túrleri beınelenedi. Árbir qımyl sharýanyń eńbegi men ómir súrý saltyn kórsetedi. Mysaly, «saýyn bıi» nemese «qoı qyrqý» sııaqty kórinister qazaq halqynyń eńbekqorlyǵyn beıneleıdi.
3.Áıelderdiń turmystaǵy róli: Qazaq turmysynda áıeldiń orny erekshe. «Naz» teatrynyń qoıylymdarynda áıelderdiń kúndelikti jumysy, mysaly, tamaq ázirleý, tigin tigý, qolónermen aınalysý sekildi turmystyq ister bı qımyldarynda aıqyn kórinis tabady. Bul bıler áıelderdiń eńbekqorlyǵyn, tózimdiligin jáne otbasy aldyndaǵy jaýapkershiligin kórsetedi.
4.Mal sharýashylyǵy: Qazaq halqynyń negizgi kásibi mal baǵý bolǵandyqtan, teatr bılerinde malshylyq turmysy keńinen kórsetiledi. Qoıylymdarda jylqy, túıe, qoı baǵý, jaılaýǵa kóshý, maldy kútip-baptaý sııaqty áreketter sahnalyq beıneler arqyly beriledi.
5.Dastarhan men qonaqjaılylyq: Qazaq halqynyń qonaqjaılylyǵy da turmys-tirshiliktiń mańyzdy bóligi retinde bılerde kórinis tabady. Qonaq kútý, dastarhan jaıý, qonaqtardy qarsy alý jáne shyǵaryp salý sııaqty kórinister teatr qoıylymdarynda keńinen oryn alady. Bul bıler qazaqtyń dástúrli dastarhanynyń baılyǵyn, qonaqjaılyǵyn jáne yrymdaryn beıneleıdi.
Túıin:
Qazaq ulttyq bıleri – halyqtyń jan dúnıesin, turmys-tirshiligin, ádet- qazaq halqynyń ómir súrý fılosofııasyn, tabıǵatpen baılanysyn, ulttyq qundylyqtaryn jáne rýhanı baılyǵyn beıneleıdi. «Naz» teatrynyń bılerinde qazaq salt-dástúrleri tek beınelenip qana qoımaı, olardyń rýhanı máni kórermenge jetkiziledi. Qoıylymdar halyqtyń rýhanı qundylyqtaryn saqtap, olardy zamanaýı bı óneri arqyly jańǵyrtyp, kórermenniń júregine jetkizedi.
«Naz» teatrynyń qoıylymdarynda qazaq halqynyń turmys-tirshilik beıneleri erekshe kórinis tapqan. Bul teatr qazaqtyń kúndelikti ómirindegi negizgi elementterdi, dástúrli sharýashylyqty jáne áleýmettik qarym-qatynastardy bı arqyly sahnada beıneleıdi. Árbir bı kórinisi qazaq halqynyń mádenıetin, ulttyq erekshelikterin jáne turmystyq ómirin jan-jaqty ashady.
«Sonymen qatar «Naz» teatrynyń turmys-tirshilik beıneleri arqyly qazaq halqynyń baı mádenıeti men ulttyq dástúrleri kórermenge jetkiziledi. Árbir bı kórinisi halyqtyń kúndelikti ómiriniń, eńbeginiń jáne áleýmettik qarym-qatynastarynyń beınesi ispettes.
Baljan TLEÝBAEVA,
J.Tashenov atyndaǵy ýnıversıtettiń
«О́NER» kafedrasynyń meńgerýshisi,
pedagogıka ǵylymdarynyń kandıdaty, doent
