SportPress.kz Қазақстан спорт жаңалықтары
Қазақ ұлттық билері – қазақ халқының мәдениеті мен рухани өмірінің ажырамас бөлігі. Бұл билер ұлттық дәстүрлерді, тұрмысты, табиғатпен үйлесімділікті және халықтың ішкі жан дүниесін бейнелейді. Қазақ билерінің ерекшелігі қимыл-қозғалыстарында, ырғақтарында және олардың табиғи символикасында көрініс табады. Олар көбіне табиғат элементтерін, жануарларды, күнделікті өмірдегі жұмыстарды және ұлттық мерекелерді суреттейді.
Қазақ ұлттық билерінің негізгі ерекшеліктері:
Көшпелі өмір салтын бастан кешірген қазақ халқы табиғатпен мейілінше етене болған. Көшпелілер табиғатты өз өмірлерінің бөлінбес сыңарына балап, табиғат тылсымын неғұрлым тереңірек таныса, өмірдің солғұрлым мәнді де қызықты болатынын жақсы түсінген. Табиғат аясындағы таным-тәжірибесі тек қана күнкөріс тіршілігіне негіз болып қоймай, сонымен бірге уақытты мәнді, көңілді өткізудің жолы ретінде де кеңінен пайдаланылған. Солардың бір көрінісі аңшылық-саятшылыққа байланысты. Аңшылық-саятшылық әскери жаттығудың, шынығып-шыңдалудың тамаша үлгісі болған.
1.Табиғатпен байланыс: Қазақ халқының көшпелі өмірі табиғатпен тығыз байланыста болғандықтан, билерде табиғат элементтері бейнеленеді. Мысалы, «Құсбегі дауылпаз» құс салу өнерін көрсетсе, «Бүркітші биі» далада ұшып-самғаған құстың қимылдарын сипаттайды. Бұл билер табиғаттың бір бөлігі ретіндегі қазақ халқының өмірлік философиясын білдіреді.
2.Жануарлар бейнелері: Қазақ билерінде жануарлар дүниесі ерекше орын алады. Әсіресе, жылқы бейнесі ұлттық би мәдениетінде кеңінен қолданылған. «Қара жорға» биі қазақ халқының танымал билерінің бірі болып табылады, онда жылқының жүріс-тұрысы, құлпыруы би қимылдары арқылы бейнеленеді.
3.Әйелдердің нәзіктігі: Қазақ әйелдерінің сұлулығы мен инабаттылығы би арқылы көрінеді. Әйелдер билерінде қимылдар жұмсақ, нәзік және үйлесімді болып келеді. Мұндай билер қыздардың ұзатылуы, әйелдің аналық рөлі сияқты дәстүрлерге негізделеді. «Қамажай» биі – әйелдердің нәзіктігін, шеберлігін және сұлу бейнесін көрсететін би.
4.Ерлік және жауынгерлік рух: Қазақ халқының жауынгерлік тарихы мен батырлар жырлары билерде айқын көрінеді. Мұндай билерде ерлік, батырлық, жауынгерлік қимылдар бейнеленеді. Қылышпен, найзамен орындалатын билер жауынгерлердің айбынын, рухани күшін көрсетеді. «Ерлер биі» немесе «Батырлар биі» сияқты билер жауынгерлердің ерліктерін мадақтайды.
5.Ұлттық мерекелер мен дәстүрлер: Қазақтың салт-дәстүрлері мен ұлттық мерекелері де билерде кеңінен көрініс табады. Мысалы, тойлардағы билер, ұлттық ойындармен байланысты билер мерекелік көңіл-күйді көрсетеді. «Шашу биі», «Той бастар» билері сияқты қойылымдар ұлттық салт-дәстүрлердің, ойын-сауықтың ажырамас бөлігі болып табылады.
6.Қарым-қатынастарды бейнелеу: Қазақ билерінде адамдар арасындағы қарым-қатынастар, махаббат, достық және сыйластық айқын көрініс табады. Жастардың бір-біріне деген сезімдері, ата-анаға деген құрмет, үлкенді сыйлау сияқты ұлттық құндылықтар билер арқылы бейнеленеді. «Қыз ұзату», «Жастар биі» сияқты билер осы тақырыптарды ашып көрсетеді.
Қазақ ұлттық салт-дәстүрлері – қазақ халқының тұрмыс-тіршілігі мен мәдениетін бейнелейтін рухани және әлеуметтік құндылықтардың жиынтығы. Бұл дәстүрлер адам өмірінің әр кезеңіне, табиғатқа, отбасына және қоғамдағы әлеуметтік рөліне негізделген.
1999 жылы Астана қаласының Мәдениет департаменті жанынан «Наз» халық би ансамблі құрылған болатын. Ансамбльдің жетекшілері – кезінде «Алтынай» фольклорлық би ансамблі құрамында өнер көрсеткен ерлі-зайыпты Еркебұлан және Қадиша Ағымбаевтар. 1999 жылы Астана қаласы Мәдени басқармасының шақыруымен «Наз» халық би ансамблін құру жұмысына екеуі қызу кірісті.
«Наз» театрының алғашқы қойылымдары қазақтың ұлттық эпостарын, аңыздарын және дәстүрлі мәдениетін сахналаудан басталды. Уақыт өте келе театр классикалық хореография элементтерін біріктіріп, қазақтың бай мәдениетін жаңаша түсіндіруді мақсат етіп қойды. Театр көптеген халықаралық фестивальдерге қатысып, Қазақстан мәдениетін әлемдік аренада танытты.
«Наз» театрының шығармашылығы тек Қазақстанда емес, шетелде де жоғары бағаланып, өнер сүйер қауымның назарын аударып келеді. Театрдың билері қазақтың осындай бай салт-дәстүрлерін сахнада көрсетіп, халықтық мәдениетті заманауи өнерге сай үйлестіре отырып бейнелейді.
«Наз» театрының билеріндегі қазақ салт-дәстүрлерінің орны:
1.Тұрмыс-тіршілік бейнелері: Қазақтың күнделікті тұрмысы мен шаруашылығы билерде көрініс табады. Мысалы, көшпелі өмір салты, мал бағу, киіз үй тігу сияқты дәстүрлер қимылдармен, сахналық элементтермен көрсетіледі. Бұл қойылымдарда қазақ өмірінің әрбір деталі – еңбек ету, мал бағу, қолөнер – ұлттық би тілінде айқындалады.
2.Отбасылық дәстүрлер: Билерде қазақ халқының отбасылық құндылықтары, мысалы, үйлену тойы, құда түсу, балаға ат қою, бесікке салу сияқты дәстүрлер ерекше көрініс табады. Әрбір салттың өзіндік қимылдары мен символикасы бар, сол арқылы ата-ананың, баланың және бүкіл отбасының рөлі көрсетіледі.
3.Әйелдің қоғамдағы орны: Қазақ мәдениетінде әйелдің отбасы мен қоғамдағы орны ерекше, және бұл «Наз» театрының билерінде бейнеленеді. Билерде әйелдердің инабаттылығы, аналық рөлі, қыздың ұзатылуы, келіннің жаңа өмірге бейімделуі сияқты дәстүрлер айқын көрінеді.
4.Діни және рухани салттар: Қазақ халқының діни және рухани дәстүрлері де сахнада би арқылы бейнеленеді. Ата-бабаларға тағзым ету, табиғат пен адамның үйлесімділігі, аспан мен жердің байланысы сияқты нанымдар би қимылдары арқылы көрерменге жеткізіледі.
5.Жорықтар мен батырлар бейнесі: Батырлар мен жауынгерлік дәстүрлер де театрдың билерінде көрініс табады. Қазақтың батырлық эпосы мен ерлік жорықтары билерде қимыл-қозғалыстар, қару-жарақ, ұлттық музыка арқылы бейнеленеді.
«Наз» театрының тұрмыс-тіршілік бейнелеріне қатысты негізгі элементтер:
1.Көшпелі өмір салты: Қазақ халқының негізгі өмір сүру формасы көшпелі болғандықтан, қойылымдарда мал шаруашылығы, жылқымен байланысты дәстүрлер көрініс табады. Мысалы, киіз үй құру, көші-қон кезіндегі тұрмыстық қимылдар би арқылы бейнеленіп, көшпенділер өмірінің динамикасы көрсетіледі.
2.Шаруашылық және еңбек: Билерде қазақ халқының мал бағып, малдан өнім алу, киіз басу, тері илеу, тоқымашылық сияқты дәстүрлі шаруашылық түрлері бейнеленеді. Әрбір қимыл шаруаның еңбегі мен өмір сүру салтын көрсетеді. Мысалы, «сауын биі» немесе «қой қырқу» сияқты көріністер қазақ халқының еңбекқорлығын бейнелейді.
3.Әйелдердің тұрмыстағы рөлі: Қазақ тұрмысында әйелдің орны ерекше. «Наз» театрының қойылымдарында әйелдердің күнделікті жұмысы, мысалы, тамақ әзірлеу, тігін тігу, қолөнермен айналысу секілді тұрмыстық істер би қимылдарында айқын көрініс табады. Бұл билер әйелдердің еңбекқорлығын, төзімділігін және отбасы алдындағы жауапкершілігін көрсетеді.
4.Мал шаруашылығы: Қазақ халқының негізгі кәсібі мал бағу болғандықтан, театр билерінде малшылық тұрмысы кеңінен көрсетіледі. Қойылымдарда жылқы, түйе, қой бағу, жайлауға көшу, малды күтіп-баптау сияқты әрекеттер сахналық бейнелер арқылы беріледі.
5.Дастархан мен қонақжайлылық: Қазақ халқының қонақжайлылығы да тұрмыс-тіршіліктің маңызды бөлігі ретінде билерде көрініс табады. Қонақ күту, дастархан жаю, қонақтарды қарсы алу және шығарып салу сияқты көріністер театр қойылымдарында кеңінен орын алады. Бұл билер қазақтың дәстүрлі дастарханының байлығын, қонақжайлығын және ырымдарын бейнелейді.
Түйін:
Қазақ ұлттық билері – халықтың жан дүниесін, тұрмыс-тіршілігін, әдет- қазақ халқының өмір сүру философиясын, табиғатпен байланысын, ұлттық құндылықтарын және рухани байлығын бейнелейді. «Наз» театрының билерінде қазақ салт-дәстүрлері тек бейнеленіп қана қоймай, олардың рухани мәні көрерменге жеткізіледі. Қойылымдар халықтың рухани құндылықтарын сақтап, оларды заманауи би өнері арқылы жаңғыртып, көрерменнің жүрегіне жеткізеді.
«Наз» театрының қойылымдарында қазақ халқының тұрмыс-тіршілік бейнелері ерекше көрініс тапқан. Бұл театр қазақтың күнделікті өміріндегі негізгі элементтерді, дәстүрлі шаруашылықты және әлеуметтік қарым-қатынастарды би арқылы сахнада бейнелейді. Әрбір би көрінісі қазақ халқының мәдениетін, ұлттық ерекшеліктерін және тұрмыстық өмірін жан-жақты ашады.
«Сонымен қатар «Наз» театрының тұрмыс-тіршілік бейнелері арқылы қазақ халқының бай мәдениеті мен ұлттық дәстүрлері көрерменге жеткізіледі. Әрбір би көрінісі халықтың күнделікті өмірінің, еңбегінің және әлеуметтік қарым-қатынастарының бейнесі іспеттес.
Балжан ТЛЕУБАЕВА,
Ж.Ташенов атындағы университеттің
«ӨНЕР» кафедрасының меңгерушісі,
педагогика ғылымдарының кандидаты, доцент
