«ناز» بي تەاترىنداعى قازاق ۇلتتىق بيلەرىنىڭ ەرەكشەلىكتەرى

قازاق ۇلتتىق بيلەرى – قازاق حالقىنىڭ مادەنيەتى مەن رۋحاني ءومىرىنىڭ اجىراماس بولىگى. بۇل بيلەر ۇلتتىق داستۇرلەردى، تۇرمىستى، تابيعاتپەن ۇيلەسىمدىلىكتى جانە حالىقتىڭ ىشكى جان دۇنيەسىن بەينەلەيدى. قازاق بيلەرىنىڭ ەرەكشەلىگى قيمىل-قوزعالىستارىندا، ىرعاقتارىندا جانە ولاردىڭ تابيعي سيمۆوليكاسىندا كورىنىس تابادى. ولار كوبىنە تابيعات ەلەمەنتتەرىن، جانۋارلاردى، كۇندەلىكتى ومىردەگى جۇمىستاردى جانە ۇلتتىق مەرەكەلەردى سۋرەتتەيدى.

قازاق ۇلتتىق بيلەرىنىڭ نەگىزگى ەرەكشەلىكتەرى:

كوشپەلى ءومىر سالتىن باستان كەشىرگەن قازاق حالقى تابيعاتپەن مەيىلىنشە ەتەنە بولعان. كوشپەلىلەر تابيعاتتى ءوز ومىرلەرىنىڭ بولىنبەس سىڭارىنا بالاپ، تابيعات تىلسىمىن نەعۇرلىم تەرەڭىرەك تانىسا، ءومىردىڭ سولعۇرلىم ءماندى دە قىزىقتى بولاتىنىن جاقسى تۇسىنگەن. تابيعات اياسىنداعى تانىم-تاجىريبەسى تەك قانا كۇنكورىس تىرشىلىگىنە نەگىز بولىپ قويماي، سونىمەن بىرگە ۋاقىتتى ءماندى، كوڭىلدى وتكىزۋدىڭ جولى رەتىندە دە كەڭىنەن پايدالانىلعان. سولاردىڭ ءبىر كورىنىسى اڭشىلىق-ساياتشىلىققا بايلانىستى. اڭشىلىق-ساياتشىلىق اسكەري جاتتىعۋدىڭ، شىنىعىپ-شىڭدالۋدىڭ تاماشا ۇلگىسى بولعان.

1.تابيعاتپەن بايلانىس: قازاق حالقىنىڭ كوشپەلى ءومىرى تابيعاتپەن تىعىز بايلانىستا بولعاندىقتان، بيلەردە تابيعات ەلەمەنتتەرى بەينەلەنەدى. مىسالى، «قۇسبەگى داۋىلپاز» قۇس سالۋ ونەرىن كورسەتسە، «بۇركىتشى ءبيى» دالادا ۇشىپ-سامعاعان قۇستىڭ قيمىلدارىن سيپاتتايدى. بۇل بيلەر تابيعاتتىڭ ءبىر بولىگى رەتىندەگى قازاق حالقىنىڭ ومىرلىك فيلوسوفياسىن بىلدىرەدى.

2.جانۋارلار بەينەلەرى: قازاق بيلەرىندە جانۋارلار دۇنيەسى ەرەكشە ورىن الادى. اسىرەسە، جىلقى بەينەسى ۇلتتىق بي مادەنيەتىندە كەڭىنەن قولدانىلعان. «قارا جورعا» ءبيى قازاق حالقىنىڭ تانىمال بيلەرىنىڭ ءبىرى بولىپ تابىلادى، وندا جىلقىنىڭ ءجۇرىس-تۇرىسى، قۇلپىرۋى بي قيمىلدارى ارقىلى بەينەلەنەدى.

3.ايەلدەردىڭ نازىكتىگى: قازاق ايەلدەرىنىڭ سۇلۋلىعى مەن يناباتتىلىعى بي ارقىلى كورىنەدى. ايەلدەر بيلەرىندە قيمىلدار جۇمساق، نازىك جانە ۇيلەسىمدى بولىپ كەلەدى. مۇنداي بيلەر قىزداردىڭ ۇزاتىلۋى، ايەلدىڭ انالىق ءرولى سياقتى داستۇرلەرگە نەگىزدەلەدى. «قاماجاي» ءبيى – ايەلدەردىڭ نازىكتىگىن، شەبەرلىگىن جانە سۇلۋ بەينەسىن كورسەتەتىن بي.

4.ەرلىك جانە جاۋىنگەرلىك رۋح: قازاق حالقىنىڭ جاۋىنگەرلىك تاريحى مەن باتىرلار جىرلارى بيلەردە ايقىن كورىنەدى. مۇنداي بيلەردە ەرلىك، باتىرلىق، جاۋىنگەرلىك قيمىلدار بەينەلەنەدى. قىلىشپەن، نايزامەن ورىندالاتىن بيلەر جاۋىنگەرلەردىڭ ايبىنىن، رۋحاني كۇشىن كورسەتەدى. «ەرلەر ءبيى» نەمەسە «باتىرلار ءبيى» سياقتى بيلەر جاۋىنگەرلەردىڭ ەرلىكتەرىن ماداقتايدى.

5.ۇلتتىق مەرەكەلەر مەن داستۇرلەر: قازاقتىڭ سالت-داستۇرلەرى مەن ۇلتتىق مەرەكەلەرى دە بيلەردە كەڭىنەن كورىنىس تابادى. مىسالى، تويلارداعى بيلەر، ۇلتتىق ويىندارمەن بايلانىستى بيلەر مەرەكەلىك كوڭىل-كۇيدى كورسەتەدى. «شاشۋ ءبيى»، «توي باستار» بيلەرى سياقتى قويىلىمدار ۇلتتىق سالت-داستۇرلەردىڭ، ويىن-ساۋىقتىڭ اجىراماس بولىگى بولىپ تابىلادى.

6.قارىم-قاتىناستاردى بەينەلەۋ: قازاق بيلەرىندە ادامدار اراسىنداعى قارىم-قاتىناستار، ماحاببات، دوستىق جانە سىيلاستىق ايقىن كورىنىس تابادى. جاستاردىڭ ءبىر-بىرىنە دەگەن سەزىمدەرى، اتا-اناعا دەگەن قۇرمەت، ۇلكەندى سىيلاۋ سياقتى ۇلتتىق قۇندىلىقتار بيلەر ارقىلى بەينەلەنەدى. «قىز ۇزاتۋ»، «جاستار ءبيى» سياقتى بيلەر وسى تاقىرىپتاردى اشىپ كورسەتەدى.

قازاق ۇلتتىق سالت-داستۇرلەرى – قازاق حالقىنىڭ تۇرمىس-تىرشىلىگى مەن مادەنيەتىن بەينەلەيتىن رۋحاني جانە الەۋمەتتىك قۇندىلىقتاردىڭ جيىنتىعى. بۇل داستۇرلەر ادام ءومىرىنىڭ ءار كەزەڭىنە، تابيعاتقا، وتباسىنا جانە قوعامداعى الەۋمەتتىك رولىنە نەگىزدەلگەن.

1999 جىلى استانا قالاسىنىڭ مادەنيەت دەپارتامەنتى جانىنان «ناز» حالىق بي ءانسامبلى قۇرىلعان بولاتىن. ءانسامبلدىڭ جەتەكشىلەرى – كەزىندە «التىناي» فولكلورلىق بي ءانسامبلى قۇرامىندا ونەر كورسەتكەن ەرلى-زايىپتى ەركەبۇلان جانە قاديشا اعىمباەۆتار. 1999 جىلى استانا قالاسى مادەني باسقارماسىنىڭ شاقىرۋىمەن «ناز» حالىق بي ءانسامبلىن قۇرۋ جۇمىسىنا ەكەۋى قىزۋ كىرىستى.

«ناز» تەاترىنىڭ العاشقى قويىلىمدارى قازاقتىڭ ۇلتتىق ەپوستارىن، اڭىزدارىن جانە ءداستۇرلى مادەنيەتىن ساحنالاۋدان باستالدى. ۋاقىت وتە كەلە تەاتر كلاسسيكالىق حورەوگرافيا ەلەمەنتتەرىن بىرىكتىرىپ، قازاقتىڭ باي مادەنيەتىن جاڭاشا ءتۇسىندىرۋدى ماقسات ەتىپ قويدى. تەاتر كوپتەگەن حالىقارالىق فەستيۆالدەرگە قاتىسىپ، قازاقستان مادەنيەتىن الەمدىك ارەنادا تانىتتى.

«ناز» تەاترىنىڭ شىعارماشىلىعى تەك قازاقستاندا ەمەس، شەتەلدە دە جوعارى باعالانىپ، ونەر سۇيەر قاۋىمنىڭ نازارىن اۋدارىپ كەلەدى. تەاتردىڭ بيلەرى قازاقتىڭ وسىنداي باي سالت-داستۇرلەرىن ساحنادا كورسەتىپ، حالىقتىق مادەنيەتتى زاماناۋي ونەرگە ساي ۇيلەستىرە وتىرىپ بەينەلەيدى.

«ناز» تەاترىنىڭ بيلەرىندەگى قازاق سالت-داستۇرلەرىنىڭ ورنى:

1.تۇرمىس-تىرشىلىك بەينەلەرى: قازاقتىڭ كۇندەلىكتى تۇرمىسى مەن شارۋاشىلىعى بيلەردە كورىنىس تابادى. مىسالى، كوشپەلى ءومىر سالتى، مال باعۋ، كيىز ءۇي تىگۋ سياقتى داستۇرلەر قيمىلدارمەن، ساحنالىق ەلەمەنتتەرمەن كورسەتىلەدى. بۇل قويىلىمداردا قازاق ءومىرىنىڭ ءاربىر دەتالى – ەڭبەك ەتۋ، مال باعۋ، قولونەر – ۇلتتىق بي تىلىندە ايقىندالادى.

2.وتباسىلىق داستۇرلەر: بيلەردە قازاق حالقىنىڭ وتباسىلىق قۇندىلىقتارى، مىسالى، ۇيلەنۋ تويى، قۇدا ءتۇسۋ، بالاعا ات قويۋ، بەسىككە سالۋ سياقتى داستۇرلەر ەرەكشە كورىنىس تابادى. ءاربىر سالتتىڭ وزىندىك قيمىلدارى مەن سيمۆوليكاسى بار، سول ارقىلى اتا-انانىڭ، بالانىڭ جانە بۇكىل وتباسىنىڭ ءرولى كورسەتىلەدى.

3.ايەلدىڭ قوعامداعى ورنى: قازاق مادەنيەتىندە ايەلدىڭ وتباسى مەن قوعامداعى ورنى ەرەكشە، جانە بۇل «ناز» تەاترىنىڭ بيلەرىندە بەينەلەنەدى. بيلەردە ايەلدەردىڭ يناباتتىلىعى، انالىق ءرولى، قىزدىڭ ۇزاتىلۋى، كەلىننىڭ جاڭا ومىرگە بەيىمدەلۋى سياقتى داستۇرلەر ايقىن كورىنەدى.

4.ءدىني جانە رۋحاني سالتتار: قازاق حالقىنىڭ ءدىني جانە رۋحاني داستۇرلەرى دە ساحنادا بي ارقىلى بەينەلەنەدى. اتا-بابالارعا تاعزىم ەتۋ، تابيعات پەن ادامنىڭ ۇيلەسىمدىلىگى، اسپان مەن جەردىڭ بايلانىسى سياقتى نانىمدار بي قيمىلدارى ارقىلى كورەرمەنگە جەتكىزىلەدى.

5.جورىقتار مەن باتىرلار بەينەسى: باتىرلار مەن جاۋىنگەرلىك داستۇرلەر دە تەاتردىڭ بيلەرىندە كورىنىس تابادى. قازاقتىڭ باتىرلىق ەپوسى مەن ەرلىك جورىقتارى بيلەردە قيمىل-قوزعالىستار، قارۋ-جاراق، ۇلتتىق مۋزىكا ارقىلى بەينەلەنەدى.

«ناز» تەاترىنىڭ تۇرمىس-تىرشىلىك بەينەلەرىنە قاتىستى نەگىزگى ەلەمەنتتەر:

1.كوشپەلى ءومىر سالتى: قازاق حالقىنىڭ نەگىزگى ءومىر ءسۇرۋ فورماسى كوشپەلى بولعاندىقتان، قويىلىمداردا مال شارۋاشىلىعى، جىلقىمەن بايلانىستى داستۇرلەر كورىنىس تابادى. مىسالى، كيىز ءۇي قۇرۋ، كوشى-قون كەزىندەگى تۇرمىستىق قيمىلدار بي ارقىلى بەينەلەنىپ، كوشپەندىلەر ءومىرىنىڭ ديناميكاسى كورسەتىلەدى.

2.شارۋاشىلىق جانە ەڭبەك: بيلەردە قازاق حالقىنىڭ مال باعىپ، مالدان ءونىم الۋ، كيىز باسۋ، تەرى يلەۋ، توقىماشىلىق سياقتى ءداستۇرلى شارۋاشىلىق تۇرلەرى بەينەلەنەدى. ءاربىر قيمىل شارۋانىڭ ەڭبەگى مەن ءومىر ءسۇرۋ سالتىن كورسەتەدى. مىسالى، «ساۋىن ءبيى» نەمەسە «قوي قىرقۋ» سياقتى كورىنىستەر قازاق حالقىنىڭ ەڭبەكقورلىعىن بەينەلەيدى.

3.ايەلدەردىڭ تۇرمىستاعى ءرولى: قازاق تۇرمىسىندا ايەلدىڭ ورنى ەرەكشە. «ناز» تەاترىنىڭ قويىلىمدارىندا ايەلدەردىڭ كۇندەلىكتى جۇمىسى، مىسالى، تاماق ازىرلەۋ، تىگىن تىگۋ، قولونەرمەن اينالىسۋ سەكىلدى تۇرمىستىق ىستەر بي قيمىلدارىندا ايقىن كورىنىس تابادى. بۇل بيلەر ايەلدەردىڭ ەڭبەكقورلىعىن، توزىمدىلىگىن جانە وتباسى الدىنداعى جاۋاپكەرشىلىگىن كورسەتەدى.

4.مال شارۋاشىلىعى: قازاق حالقىنىڭ نەگىزگى كاسىبى مال باعۋ بولعاندىقتان، تەاتر بيلەرىندە مالشىلىق تۇرمىسى كەڭىنەن كورسەتىلەدى. قويىلىمداردا جىلقى، تۇيە، قوي باعۋ، جايلاۋعا كوشۋ، مالدى كۇتىپ-باپتاۋ سياقتى ارەكەتتەر ساحنالىق بەينەلەر ارقىلى بەرىلەدى.

5.داستارحان مەن قوناقجايلىلىق: قازاق حالقىنىڭ قوناقجايلىلىعى دا تۇرمىس-تىرشىلىكتىڭ ماڭىزدى بولىگى رەتىندە بيلەردە كورىنىس تابادى. قوناق كۇتۋ، داستارحان جايۋ، قوناقتاردى قارسى الۋ جانە شىعارىپ سالۋ سياقتى كورىنىستەر تەاتر قويىلىمدارىندا كەڭىنەن ورىن الادى. بۇل بيلەر قازاقتىڭ ءداستۇرلى داستارحانىنىڭ بايلىعىن، قوناقجايلىعىن جانە ىرىمدارىن بەينەلەيدى.

ءتۇيىن:

قازاق ۇلتتىق بيلەرى – حالىقتىڭ جان دۇنيەسىن، تۇرمىس-تىرشىلىگىن، ادەت- قازاق حالقىنىڭ ءومىر ءسۇرۋ فيلوسوفياسىن، تابيعاتپەن بايلانىسىن، ۇلتتىق قۇندىلىقتارىن جانە رۋحاني بايلىعىن بەينەلەيدى. «ناز» تەاترىنىڭ بيلەرىندە قازاق سالت-داستۇرلەرى تەك بەينەلەنىپ قانا قويماي، ولاردىڭ رۋحاني ءمانى كورەرمەنگە جەتكىزىلەدى. قويىلىمدار حالىقتىڭ رۋحاني قۇندىلىقتارىن ساقتاپ، ولاردى زاماناۋي بي ونەرى ارقىلى جاڭعىرتىپ، كورەرمەننىڭ جۇرەگىنە جەتكىزەدى.

«ناز» تەاترىنىڭ قويىلىمدارىندا قازاق حالقىنىڭ تۇرمىس-تىرشىلىك بەينەلەرى ەرەكشە كورىنىس تاپقان. بۇل تەاتر قازاقتىڭ كۇندەلىكتى ومىرىندەگى نەگىزگى ەلەمەنتتەردى، ءداستۇرلى شارۋاشىلىقتى جانە الەۋمەتتىك قارىم-قاتىناستاردى بي ارقىلى ساحنادا بەينەلەيدى. ءاربىر بي كورىنىسى قازاق حالقىنىڭ مادەنيەتىن، ۇلتتىق ەرەكشەلىكتەرىن جانە تۇرمىستىق ءومىرىن جان-جاقتى اشادى.

«سونىمەن قاتار «ناز» تەاترىنىڭ تۇرمىس-تىرشىلىك بەينەلەرى ارقىلى قازاق حالقىنىڭ باي مادەنيەتى مەن ۇلتتىق داستۇرلەرى كورەرمەنگە جەتكىزىلەدى. ءاربىر بي كورىنىسى حالىقتىڭ كۇندەلىكتى ءومىرىنىڭ، ەڭبەگىنىڭ جانە الەۋمەتتىك قارىم-قاتىناستارىنىڭ بەينەسى ىسپەتتەس.

 

بالجان تلەۋباەۆا،

ج.تاشەنوۆ اتىنداعى ۋنيۆەرسيتەتتىڭ

«ونەر» كافەدراسىنىڭ مەڭگەرۋشىسى،

پەداگوگيكا عىلىمدارىنىڭ كانديداتى، دوتسەنت