تۇلپاردىڭ تۇلپارى «تاليسمان»

«جۇزدەن جۇيرىك ، مىڭنان تۇلپار»، دەگەن قازاقتىڭ ءبىر قاناتتى ءسوزى بار. سوناۋ 1990-1992 جىلدارى قازاق دالاسىندا وتكەن الامان بايگەلەردىڭ الدىن بەرمەگەن، ەسىمى ەل اۋزىندا اڭىز بولىپ قالعان «تاليسمان» ەسىمدى تۇلپارعا ايتىلسا كەرەك.

«تاليسمان» جامبىل وبلىسى قورداي اۋدانى قاراكەمەر اۋىلىنان شىققان. ات يەسى تۇسىنبەك ىبىرايىموۆ. «تاليسماننىڭ» يەسى تايىندا دەگەرەس جىلقى زاۋىتىنان ءبىر كولىكتىڭ قۇنىنا  ساتىپ العان ەكەن. ات يەسىنىڭ جۇيرىكتى تۇرىسىنان تانۋ قاسيەتى بولسا كەرەك. الايدا، مىنگەن كولىگىنەن ءتۇسىپ بەرە سالعان اردا ازاماتتىڭ تۇلپاردى تاني بىلەتىن  كەرەمەت بىلگىرلىگى، كورىپكەلدىگى بولماسا قالاي عانا ايتار ەدىك. «تاليسمان» 1991 جىلى سىپاتاي باتىردىڭ اتىندا  45 شاقىرىمدىق الاماندا قارا ءۇزىپ ءبىرىنشى كەلىپ،  باس بايگەگە تىگىلگەن اۆتوكولىكتى ۇتىپ الادى. سونىمەن قاتار، 1991-1992 جىلدارى تۇلپاردىڭ باعى جانىپ، ناعىز جەلدەن جۇيرىك تۇلپارعا اينالعان جىلدارى ەدى. سوناۋ 1992 جىلى دەگەرەستە وتكەن دۇنيەجۇزى قازاقتارىنىڭ قۇرىلتايىندا باس بايگەنى جەڭىپ الىپ، «تاليسماننىڭ» ەسىمى شارتاراپقا تارايدى. تازا قاندى اعىلشىن مەن اراب جىلقىسىنىڭ بۋدانىنان شىققان بۇل جۇيرىكتى سول جىلدارى «زامانا تۇلپارى» دەگەن اتاقتى ەل قوسىپ بەرگەن ەكەن. بۇل بايگەدە «تاليسمان» ەمەس «بويتۇمار» دەگەن ەسىممەن الامانعا شىققان ەكەن.

جالپى، بۇل تۇلپار ءوز ومىرىندە 7 اۆتوكولىك جانە كوپتەگەن كىلەم-كىلشە، ات-اتان تاعى باسقالارىن جەڭىپ، ات يەسىنىڭ ءال-اۋقاتىن جاقسارتقان. «تاليسماننىڭ» يەسى : «تاليسمان ماڭدايىما بىتكەن تۇلپار بولدى. «تاليسماندى» جۇيرىك ات دەپ بولەك كۇتىم جاساعان ەمەسپىن. ۇيىردە جۇرگەندە ۇستاپ الىپ، بايگەگە اكەلىپ قوسسام بولدى جانىنا قارا ىلەستىرمەي جەك-دارا كەلەتىن ەدى.  سوندا ءورىستى جۇرگەندە-اق ءوزىن-ءوزى بايگەگە جاراتىپ جۇرەدى ەكەن عوي جارىقتىق. شاۋىپ كەلەدى دە توبەنىڭ باسىنا شىعىپ الىپ، جەلگە قارسى جۇرە بەرەتىن ءبىر ەرەكشەلىگى بار بولاتىن. سوسىن ءبىر قاسيەتى سۋعا اياعىن مالىپ تۇراتىن.  رەسپۋبليكا بويىنشا 100-دەن اسا سايگۇلەكتەر قوسىلعان بايگەنىڭ الدىن بەرمەدى. «تاليسمان» قاسيەتتى تۇلپار بولدى عوي»، دەپ ات يەسى تۇرسىنحان ىبرايىموۆ تۇلپارى  تۋرالى اڭگىمە قوزعالسا تەبەرىنىپ كەتەدى ەكەن. بۇل تۋرالى باعدات مۇحتار ۇلىنىڭ «ارعىماق» اتتى كىتابىندا جازىلعان.

بۇل كۇندە تۇرسىنبەك اقساقال باقيلىق دۇنيەگە ءوتىپ كەتكەن. دەگەنمەندە ايگىلى تۇلپارعا قورداي اۋدانىنىڭ اتبەگىلەرى جيىلىپ ەسكەرتكىش ورناتقان. نەگىزى، تۇلپارعا ارناپ تۇرعىزىلعان ەسكەرتكىشكە قىزىلساي اۋىلىنىڭ تۇرعىنى ەركەبەك ەسىمدى ازامات مۇرىندىق بولعان ەكەن. «تاليسماننىڭ» العاش ۇستىنە ءمىنىپ، الامانعا شاپقان شاباندوزى باقىتبەك ۋاسيەۆ دەگەن ازامات بولسا كەرەك. باقىتبەك «تاليسمانمەن» سىپاتاي باتىردىڭ اتىندا وتكەن 45 شاقىرىمدىق الاماندا شاۋىپ باس جۇلدەگە يە بولعان. «قازاق ات ەر قاناتى»، دەگەن.  ات قازاقپەن بىرگە تەڭدەي ايتىلاتىن قاسيەتتى ۇعىم. ال سول تۇلپار ۇستاپ باعىپ قاعىپ مىنگەن ادام ءۇشىن سايگۇلەكتىڭ اسىرەسە قازاق ۇلتى ءۇشىن باعاسى شەكسىز. تالايدىڭ سۇيىسپەنشىلىگىنە اينالعان بۇل تۇلپاردى مەندە كوزىن كورگەن ەدىم.  جارىقتىق اياعىنان قالىپ ءبىر قورادا تۇراعان جەرىنە بارعانىمدى، قاسىنان شاۋىپ وتكەن ءبىر توپ جىلقىنى كورىپ كىسىنىپ قويا بەرگەنى ءالى ەسىمدە. سوندا، «ويپىر-اي الاماندى اڭساپ تۇر ەكەنسىڭ عوي اينالايىن»، دەپ بارىپ جالىنان سيپاعان بولاتىنمىن. قازاق دالاسىندا قانشاما تۇلپارلاردىڭ ءىزى قالدى دەسەڭشى.  ال، «تاليسماننىڭ» ەل ەسىندە ساقتالىپ قالۋىنىڭ ءبىر سەبەبى سول ءبىرى الامان دۇبىردە توپجارىپ الدىمەن جەكە كەلەتىن، س ۇلىكتەي سۇلۋ بەينەسىن ەسكە الىپ ايتىپ وتىراتىن حالىق باردا «تاليسماننىڭ» ەسىمى ۇمىلىتماق ەمەس.

اقىن ورداباي ۇلى،

الماتى