Tulpardyń tulpary «Talısman»

«Júzden júırik , myńnan tulpar», degen qazaqtyń bir qanatty sózi bar. Sonaý 1990-1992 jyldary qazaq dalasynda ótken alaman báıgelerdiń aldyn bermegen, esimi el aýzynda ańyz bolyp qalǵan «Talısman» esimdi tulparǵa aıtylsa kerek.

«Talısman» Jambyl oblysy Qordaı aýdany Qarakemer aýylynan shyqqan. At ıesi Tusynbek Ybyraıymov. «Talısmannyń» ıesi taıynda Degeres jylqy zaýytynan bir kóliktiń qunyna  satyp alǵan eken. At ıesiniń júırikti turysynan taný qasıeti bolsa kerek. Alaıda, mingen kóliginen túsip bere salǵan arda azamattyń tulpardy tanı biletin  keremet bilgirligi, kóripkeldigi bolmasa qalaı ǵana aıtar edik. «Talısman» 1991 jyly Sypataı batyrdyń atynda  45 shaqyrymdyq alamanda qara úzip birinshi kelip,  bas báıgege tigilgen avtokólikti utyp alady. Sonymen qatar, 1991-1992 jyldary tulpardyń baǵy janyp, naǵyz jelden júırik tulparǵa aınalǵan jyldary edi. Sonaý 1992 jyly Degereste ótken dúnıejúzi qazaqtarynyń quryltaıynda bas báıgeni jeńip alyp, «Talısmannyń» esimi shartarapqa taraıdy. Taza qandy aǵylshyn men arab jylqysynyń býdanynan shyqqan bul júırikti sol jyldary «Zamana tulpary» degen ataqty el qosyp bergen eken. Bul báıgede «Talısman» emes «Boıtumar» degen esimmen alamanǵa shyqqan eken.

Jalpy, bul tulpar óz ómirinde 7 avtokólik jáne kóptegen kilem-kilshe, at-atan taǵy basqalaryn jeńip, at ıesiniń ál-aýqatyn jaqsartqan. «Talısmannyń» ıesi : «Talısman mańdaıyma bitken tulpar boldy. «Talısmandy» júırik at dep bólek kútim jasaǵan emespin. Úıirde júrgende ustap alyp, báıgege ákelip qossam boldy janyna qara ilestirmeı jek-dara keletin edi.  Sonda óristi júrgende-aq ózin-ózi báıgege jaratyp júredi eken ǵoı jaryqtyq. Shaýyp keledi de tóbeniń basyna shyǵyp alyp, jelge qarsy júre beretin bir ereksheligi bar bolatyn. Sosyn bir qasıeti sýǵa aıaǵyn malyp turatyn.  Respýblıka boıynsha 100-den asa sáıgúlekter qosylǵan báıgenyń aldyn bermedi. «Talısman» qasıetti tulpar boldy ǵoı», dep at ıesi Tursynhan Ybraıymov tulpary  týraly áńgime qozǵalsa teberinip ketedi eken. Bul týraly Baǵdat Muhtarulynyń «Arǵymaq» atty kitabynda jazylǵan.

Bul kúnde Tursynbek aqsaqal baqılyq dúnıege ótip ketken. Degenmende áıgili tulparǵa Qordaı aýdanynyń atbegileri jıylyp eskertkish ornatqan. Negizi, tulparǵa arnap turǵyzylǵan eskertkishke Qyzylsaı aýylynyń turǵyny Erkebek esimdi azamat muryndyq bolǵan eken. «Talısmannyń» alǵash ústine minip, alamanǵa shapqan shabandozy Baqytbek Ýásıev degen azamat bolsa kerek. Baqytbek «Talısmanmen» Sypataı batyrdyń atynda ótken 45 shaqyrymdyq alamanda shaýyp bas júldege ıe bolǵan. «Qazaq at er qanaty», degen.  At qazaqpen birge teńdeı aıtylatyn qasıetti uǵym. Al sol tulpar ustap baǵyp qaǵyp mingen adam úshin sáıgúlektiń ásirese qazaq ulty úshin baǵasy sheksiz. Talaıdyń súıispenshiligine aınalǵan bul tulpardy mende kózin kórgen edim.  Jaryqtyq aıaǵynan qalyp bir qorada turaǵan jerine barǵanymdy, qasynan shaýyp ótken bir top jylqyny kórip kisinip qoıa bergeni áli esimde. Sonda, «oıpyr-aı alamandy ańsap tur ekensiń ǵoı aınalaıyn», dep baryp jalynan sıpaǵan bolatynmyn. Qazaq dalasynda qanshama tulparlardyń izi qaldy deseńshi.  Al, «Talısmannyń» el esinde saqtalyp qalýynyń bir sebebi sol biri alaman dúbirde topjaryp aldymen jeke keletin, súlikteı sulý beınesin eske alyp aıtyp otyratyn halyq barda «Talısmannyń» esimi umylytmaq emes.

Aqyn ORDABAIULY,

ALMATY