قازاق ءباسپاسوزىنىڭ قاھارمانى

بيىل اكەم بەلگىلى جۋرناليست، پۋبليتسيست، عالىم، قوعام قايراتكەرى جۇمابەك ومار ۇلى كەنجاليننىڭ تۋعانىنا 70 جىل بولدى. وسىعان بايلانىستى وقىرمان نازارىنا اكەم تۋرالى ەستەلىك ماتەريالدى ۇسىنۋدى ءجون كورىپ وتىرمىن. نازارلارىڭىزعا الدىن الا راحمەت ايتامىن.

اكەم جۇمابەك ومار ۇلى كەنجالين 1954 جىلى 5 قاراشادا قوستاناي وبلىسىنىڭ امانگەلدى اۋدانىنداعى جدانوۆ كولحوزىندا تۋعان. قۇجات بويىنشا تۋعان كۇنى 30 جەلتوقسان دەپ كورسەتىلگەن. ول كىشكەنتايىنان ەلگەزەك، زەرەك بولىپ ءوستى. ءسويتىپ، بىلىمگە، ومىرگە دەگەن قۇشتارلىعى مەكتەپتە ۇزدىك وقۋشى بولۋىنا اسەر ەتتى. ونىڭ بويىنداعى بارلىق ىزگى جانە ونەگەلى قاسيەتتەر وقۋشى كەزىنەن-اق كورىندى. سونىمەن بىرگە ول وقۋشى كەزىنەن باستاپ ونەر مەن مادەنيەتكە جاقىن ءجۇرىپ، قايىڭدى اۋىلىنىڭ اينالاسىندا بولىپ جاتقان جاڭالىقتاردى اۋداندىق، وبلىستىق، ءارىسى رەسپۋبليكالىق گازەتتەرگە جازىپ تۇردى.

ول مەكتەپ جاسىنان ۇلكەن جۋرناليست، جازۋشى بولۋدى ارماندادى. 13 جاسىندا جاس ءتىلشى رەتىندە قولىنا قالام الدى. ونىڭ ەڭ العاشقى ماقالاسى «قازاقستان پيونەرى» (قازىرگى «ۇلان») گازەتىندە جارىق كوردى. كەيىن «لەنينشىل جاس» ( «جاس الاش»)، قوستاناي وبلىستىق «كوممۋنيزم تاڭى»، تورعاي وبلىستىق «تورعاي تاڭى» گازەتتەرىمەن شىعارماشىلىق بايلانىستا بولدى. «تورعاي تاڭى» باسىلىمىندا جارتى جىل كۋرەر بولىپ ىستەدى.

اكەم وقۋشى كەزىندە قوعامدىق جۇمىستارعا بەلسەنە ارالاسىپ، مەكتەپتىڭ بۇكىل قابىرعا گازەتتەرىن دە شىعارۋدى موينىنا الدى. ونىڭ ۇستىنە 6-7 سىنىپتا درۋجينا كەڭەسىنىڭ توراعاسى، كەيىن كومسومول ۇيىمىنىڭ حاتشىسى بولدى. ول ءبىر سۇحباتىندا: «مەنى شىڭداعان دا، سىننان سۇرىندىرمەي وتكىزگەن دە سول قوعامشىل قاسيەت ەكەن»، دەگەن ەدى.

ول جاستايىنان اكەسى، مەنىڭ اتام ۇلى وتان سوعىسىنىڭ ارداگەرى ومار كەنجالى ۇلى مەن اناسى، مەنىڭ اجەم «ارداقتى انا» التىن مەدالىنىڭ يەگەرى ۇلمەكەن تولەنقىزىنىڭ تاربيەسىن كورىپ، اۋىلداستارىنىڭ سەنىمىن اقتاۋعا تىرىستى. بالا كەزىمدە اپامنىڭ (اجەمدى وسىلاي ايتاتىنبىز — اۆتور) ۇنەمى پاپام تۋرالى: «جۇمابەگىم، مەنىڭ ماڭدايىمنىڭ جۇلدىزى عوي»، دەپ ايتاتىنى ەسىمدە قالىپتى. اپام اكەمدى ەرەكشە جاقسى كورىپ، ونىمەن ماقتانىپ جۇرەتىن.

1971 جىلى اكەم تورعاي وبلىسى ارقالىق اۋدانىنا قاراستى قايىڭدى اۋىلىنىڭ ورتا مەكتەبىن بىتىرگەن سوڭ، ارمان قۋىپ الماتىعا اتتاندى. الايدا، وقۋعا بىردەن تۇسپەسە دە سوعان باز كەشىپ كەتكەن جوق. ويتكەنى، ول كەزدەرى تالاپ بويىنشا رەسپۋبليكاداعى جالعىز جۋرناليستەردى دايىندايتىن فاكۋلتەتكە ءتۇسۋ ءۇشىن ەڭبەك ءوتىلى قاجەت ەدى. سول سەبەپتى ول اۋىلعا قايتا بارىپ، قاتارداعى جۇمىسشى، ەلەكتر دانەكەرلەۋشى، مەكتەپتە مۇعالىم بولىپ ءومىردى تانىدى. وسىنىڭ ءبارى كەيىن جاستايىنان قالام ۇستاپ، قاراپايىم ادامداردىڭ مۇڭ-مۇقتاجىن جۇرەگىمەن ايقىن سەزگەن جاس جىگىتكە وقۋعا ءتۇسىپ، ۇزدىكتەر قاتارىنان كورىنۋگە ىقپال ەتتى. ال ەكى جىلدان كەيىن، 1973 جىلى اسكەر قاتارىنا الىندى.

ارميادا جۇرگەندە دە ونىڭ قولىنان گازەت-جۋرنال تۇسپەدى. جازۋدى توقتاتپاي، كەرەكتى كىتاپتاردى الدىرتىپ وقي بەردى. وسىلايشا، ونىڭ ازاماتتىق بورىشىن وتەگەننەن كەيىن جولى بولىپ، ارمانداعان س.م.كيروۆ اتىنداعى قازاق مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتى جۋرناليستيكا فاكۋلتەتىنىڭ دايىندىق بولىمىنە قابىلداندى. جاس تالاپكەر ارمانىنا جەتكەنىنە شىن قۋاندى. ويتكەنى، كوپبالالى وتباسىنان شىققان ونىڭ وزىنەن باسقا سۇيەنەتىن ەشكىمى بولعان جوق.

ول ستۋدەنت شاعىندا نامىسقا تىرىسىپ، ۇزدىكتەر قاتارىنان كورىنۋگە تالپىندى. ءسويتىپ، لەنيندىك ستيپەنديات اتانىپ، 3-كۋرستا الماتى قالالىق كەڭەسىنە دەپۋتات بولىپ سايلاندى. وسى جەتىستىكتەر ەڭبەك پەن ۇزدىكسىز ىزدەنىستىڭ ارقاسىندا كەلدى.

اكەم بىرقاتار دۇنيەجۇزىلىك جانە بۇكىلوداقتىق جاستار مەن ستۋدەنتتەردىڭ فورۋمدارىنا قاتىستى. كوزكورگەندەردىڭ ايتۋىنشا، ول كىمنىڭ بولسىن نازارىن اۋدارماي قويمايتىن. اقجارقىن مىنەزىمەن، جىگىتتىك مارتتىگىمەن، سوزگە بەرىكتىگىمەن قوعامدىق جۇمىستارعا بەلسەنە ارالاسىپ، بارلىق شارۋانى تىندىرىمدى اتقارا بىلەتىندىگىمەن كوزگە ءتۇسىپ، جۋرناليستيكا فاكۋلتەتىنىڭ كاسىپوداق كوميتەتىنە باسشىلىق ەتتى.

1981 جىلى س.م.كيروۆ اتىنداعى قازاق مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىن (قازىرگى ءال-فارابي اتىنداعى قازاق ۇۋ) بىتىرگەننەن كەيىن «سوتسياليستىك قازاقستان» («ەگەمەن قازاقستان») گازەتىنە ءتىلشى بولىپ ورنالاستى. قازاق جۋرناليستيكاسىنىڭ الىبى سارباس اقتاەۆتىڭ ايتۋىنشا، سول كەزدەن باستاپ ول تەرەڭ مازمۇندى، ويلى ماقالالار جازىپ، گازەتتىڭ بەدەلىن بيىكتەتۋگە ۇلەس قوستى. وسى باسىلىمنىڭ ارقاسىندا ناعىز جۋرناليستيكا مەكتەبىنەن ءوتتى. وزىنەن بۇرىن وسىنداي ەڭبەك كورىگىنە ارالاسقان الدىڭعى تولقىن اعالارىنىڭ ونەگەسىن كورىپ، ءتالىم الدى.

-جۇمابەك كەنجالين ەڭبەك جولىن قازاق باسپاسوزىندە باستاعان جىلدارى قالامىندا قۋاتى بار، ويى ورامدى، ءتىلى جاتىق قالامگەرگە اينالدى. ول بالا جاستان گازەتتەرگە ماقالا جازىپ، وندىرىستىك تاجىريبەدەن ءوتىپ، ىسىلعان سوڭ قاي جەردە ىستەسە دە جۇمىسىنا قينالماي توسەلىپ كەتتى. گازەتتە كادەگە جارايتىن دۇنيەلەردى وتە جىلدام جازدى. رەداكتسيادا ىسكەرلىگىمەن، جۇمىسقا بەرىلگەندىگىمەن، جىگەرلىگىمەن، ۇيىمداستىرۋ قابىلەتىمەن دە تانىلدى. بەدەلدى باسىلىم بەتىندە ءومىردىڭ وزەكتى ماسەلەلەرىن قوزعاعان مايەكتى ماقالالار جاريالادى. وسىلايشا، جۇمابەك ومار ۇلى وقىرمان قاۋىمعا تەز تانىلىپ، از عانا ۋاقىتتا اقپاراتتىڭ اقبەرەنىنە اينالدى. گازەتتە تىلشىلىكتەن كەيىن ءبولىم مەڭگەرۋشىسى بولىپ قىزمەت ەتتى، – دەيدى ارداگەر قالامگەر.

1980 جىلدارى اكەممەن بىرگە قىزمەت ەتكەن ارىپتەستەرىنىڭ ايتۋىنشا، تالاپتى دا تالانتتى ازاماتتى اقسەلەۋ سەيدىمبەك «ءبىلىم جانە ەڭبەك» («زەردە») جۋرنالىنا شاقىردى. وسى جەردە جاۋاپشى حاتشى، باس رەداكتوردىڭ مىندەتىن اتقارۋشى بولىپ ىستەدى. جۋرنالدا باسشىمەن ءتىل تابىسىپ، عىلىم مەن تەحنيكا جاڭالىقتارىن ناسيحاتتاۋمەن كەلگەن باسىلىمنىڭ باعىتىن وزگەرتتى. جۋرنال ۇلت ماسەلەسىنە، ەل تاريحىن، باتىرلار مەن ەل قامىن ويلاعان بيلەر تۋرالى ءجيى جازاتىن بولدى. وسى كەزدە ول قانجىعالى بوگەنباي باتىر، تولەك جاۋكە باتىر تۋرالى ەسسەلەر، سىندارلى ماقالالار مەن وچەركتەر جازىپ، كوزگە ءتۇستى. بۇل باسىلىمدا ول 1988 جىلعا دەيىن جۇمىس ىستەدى.

1988 جىلى  اكەمنىڭ «جەلكىلدەپ وسكەن قۇراقتاي» دەگەن العاشقى كىتابى جارىققا شىقتى. وسى جىلى تاجىريبەسى تولىسقان ءجۋرناليستى باس باسىلىم قايتا شاقىرىپ الىپ، كەڭەس قۇرىلىسى ءبولىمىنىڭ مەڭگەرۋشىسى ەتتى.

-ول ءوزىنىڭ بيىك پاراساتتى، تەرەڭ ءبىلىمدى، ىسكەر ازامات ەكەنىن ۇيىمداستىرۋشىلىق جۇمىستا دا كورسەتتى. گازەتتە قولىنان قالامى تۇسپەي، تىنباي ىزدەنىپ ەڭبەكتەندى. بۇل باسىلىم ونى قوعامدا وزگەرىستەر جۇرە باستاعاندا ۇلكەن ارناعا سالدى. دەموكراتيالىق دۇمپۋلەر باستالىپ، بالاما پىكىرلەر پايدا بولدى. بىراق، ول كەڭەس ءداۋىرى كەزىندەگى جۋرناليستيكاعا ادال قىزمەت ەتتى. ويتكەنى، بۇل كەزەڭ دە ونى جاۋاپكەرشىلىككە ۇيرەتتى، – دەيدى س.اقتاەۆ.

1990 جىلى قازاق كسر جوعارعى كەڭەسى «حالىق كەڭەسى» گازەتىن شىعارۋ جونىندە قاۋلى قابىلداپ، ونىڭ باسشىلىعىنا «سوتسياليستىك قازاقستان» گازەتى باس رەداكتورىنىڭ ورىنباسارى، بەلگىلى قالامگەر سارباس اقتاەۆ بەكىتىلدى.

-مەن ەش ويلانباستان ورىنباسارلىققا جۇمابەك كەنجاليندى قالادىم. ودان كەيىن جۇمابەك ومار ۇلىنا باس رەداكتوردىڭ ءبىرىنشى ورىنباسارى بولۋ جاۋاپكەرشىلىگى جۇكتەلدى. گازەتكە ەلدەگى ەڭ تاجىريبەلى، قالامى جۇيرىك دەگەن جۋرناليستەر جينالدى. «حالىق كەڭەسى» پارلامەنتتىڭ تىنىسىنا ساي بولدى. گازەت ءبىر جىلدا 120 مىڭ تيراج جينادى. تىلشىلەر رەداكتسيا قورجىنىنا تۇسكەن ءار حاتقا زور جاۋاپكەرشىلىكپەن قاراپ، جوعارعى كەڭەسكە ماسەلە ەتىپ كوتەردى. وقىرماندار حاتتارىنىڭ نەگىزىندە پروبلەمالىق زەرتتەۋلەر جۇرگىزىلىپ، تالاي پروبلەمالار شەشىمىن تاپتى. سول كەزدە گازەت «حالىقتىڭ كوزى، قۇلاعى ءھام ءتىلى» عانا ەمەس، قورعانى مەن قامقورشىسىنا اينالدى. بۇل جۇمابەكتىڭ  قىرىققا ەندى عانا ىلىگىپ، بويدا قۋات، كوزدە وت جالىنداپ جۇرگەن جىلدارى ەدى، – دەيدى ول.

1994 جىلى اكەم «حالىق كەڭەسى» گازەتىنىڭ باس رەداكتورى بولىپ تاعايىندالدى. بۇل جىلدار ونى جۋرناليست رەتىندە دە، قوعام قايراتكەرى رەتىندە دە شىڭدادى. قازاق تاريحىندا «قازاق» گازەتى، «ايقاپ» جۋرنالى قانداي ءرول اتقارسا، قازاقستان مەملەكەتتىلىگىن قالىپتاستىرۋدا «حالىق كەڭەسى» سياقتى باسىلىمدار دا ءوز ۇلەستەرىن قوستى.

جالپى، اكەم قاي باسىلىمدى باسقارسا دا جاڭاشىلدىعى مەن جاناشىرلىعىمەن، ىزدەنىسى مەن ىرىلىگىن قاتار الىپ جۇرۋدەن جالىققان ەمەس. ول «حالىق كەڭەسى» گازەتىنەن كەيىن 1996 جىلدان «اقيقات» جۋرنالىنىڭ باسشىسى، 1997 – 1999 جىلدار ارالىعىندا «قازاق ادەبيەتى» گازەتىنىڭ تىزگىنىن ۇستاعان كەزدە قابىلەتى مەن قاسيەتى ەسكەرىلدى. 1999 جىلدان 2006 جىلعا دەيىن «قازاق گازەتتەرى» جابىق اكتسيونەرلىك قوعامىنىڭ پرەزيدەنتى، 2006 جىلدىڭ تامىز بەن جەلتوقسان ايلارى اراسىندا «انا ءتىلى» ۇلت اپتالىعىنىڭ، 2006 جىلدىڭ جەلتوقسانىنان 2009 جىلدىڭ اقپان ايى ارالىعىندا «اقيقات» ۇلتتىق قوعامدىق-ساياسي جۋرنالىنىڭ باس رەداكتورى، 2009 جىلدىڭ اقپان ايى مەن 2017 جىلدىڭ شىلدە ارالىعىندا «قازاق گازەتتەرى» جاۋاپكەرشىلىگى شەكتەۋلى سەرىكتەستىگىنىڭ باس ديرەكتورى – رەداكتورلار كەڭەسىنىڭ توراعاسى قىزمەتىن اتقارىپ جۇرگەندە اتى اتالعان باسىلىمدار كۇن قۇرعاتپاي قۇلپىرىپ شىعىپ تۇردى.

اكەم گازەت-جۋرنالدارعا باسشىلىق ەتكەن كەزدە ەلىمىزدىڭ جەر-جەرىنەن تالانتتى جاستاردىڭ شىعۋىنا جول اشىلدى. سونىمەن بىرگە جاسى وزىنەن ۇلكەن اۋىلدىق جەردە تۇراتىن قاراپايىم ادامداردىڭ كەڭىنەن تانىلۋىنا مۇمكىندىك جاسالدى. 1990 – 2000 جىلدارى ول بىلىكتى دە ءبىلىمدى باسشىلاردىڭ ءبىرى بولىپ تانىلدى. گازەت-جۋرنالدىڭ قاتپار جۇمىستارىمەن قاتار شىعارماشىلىقپەن دە، قوعامدىق جۇمىستارمەن دە اينالىستى.

1999 جىلى قازاق اقپارات كەڭىستىگى ەلىمىزدىڭ تاريحىندا بۇرىن بولماعان بىرنەشە گازەت-جۋرنالدىڭ باسىن ءبىر جەرگە بىرىكتىرگەن سەرىكتەستىكپەن تولىقتى. جاڭا قۇرىلىم «قازاق گازەتتەرى» جابىق اكتسيونەرلىك قوعامى دەپ اتالدى. ول وسى ۇيىمنىڭ العاشقى پرەزيدەنتى بولىپ تاعايىندالدى. بۇل قىزمەتتە ول مەملەكەت جانە قوعام جۇمىسىنا بەلسەنە كىرىسىپ، جاڭا قىرىنان كورىندى. اكەم 1999 – 2006 جىلدار ارالىعىندا جابىق اكتسيونەرلىك قوعامنىڭ پرەزيدەنتى، باس ديرەكتورى  بولسا، اراعا بىرنەشە ۋاقىت سالىپ، 2009 جىلدان 2017 جىلدىڭ شىلدە ايىنا دەيىن جاۋاپكەرشىلىگى شەكتەۋلى سەرىكتەستىك بولىپ قايتا قۇرىلعان «قازاق گازەتتەرىنىڭ» باس ديرەكتورى – رەداكتورلار كەڭەسىنىڭ توراعاسى قىزمەتىن اتقاردى.

1999 جىلى قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ پرەزيدەنتى ن.ءا. نازارباەۆتىڭ ارنايى نۇسقاۋىمەن قۇرىلعان قوعامدى قۇرۋ ايتۋعا وڭاي بولعانىمەن، ونىڭ باسقارۋ اپپاراتىن قۇرۋ، جۇمىسىن جۇيەلەۋ، ءبىر ارناعا باعىتتاۋ سياقتى قىرۋار شارۋالار كۇش-جىگەردى قاجەت ەتتى. «قازاق گازەتتەرى» جاق-تىڭ العاشقى 2-3 جىلى گازەتتەر مەن جۋرنالداردىڭ وندىرىستەگى ارىپتەستەرىنىڭ الدىنداعى قارىزدارىن قايتارۋمەن كەتتى. ودان كەيىن 2002 – 2003 جىلدارى اكتسيونەرلىك قوعام ومىرىندە جاڭا سەرپىلىس كەزەڭى باستالدى. بۇل ۋاقىتتا قاۋىمداستىققا قاراستى باسىلىمدار جاڭا تۇرىمەن، مازمۇنىمەن، پوليگرافيالىق بەزەندىرۋىمەن شىقتى. باسىلىمداردىڭ تارالىمى كوبەيدى. العاشقى كەزدە سەرىكتەستىك قۇرامىنا «قازاق ادەبيەتى»، «انا ءتىلى»، «اقيقات»، «جۇلدىز»، «پروستور» مەن «ۇيعىر اۆازي» سەكىلدى 70-80 جىلدىق تاريحى بار باسىلىمدار بىرىكتى. ودان كەيىن قوعامنىڭ قۇرامىنا «مىسل»، جاڭادان اشىلعان «ۇركەر» جاستار جۋرنالى مەن «ەكونوميكا» گازەتى قوسىلدى.

جالپى، ونىڭ كەزىندە «قازاق گازەتتەرى» جشس وزىنە قاراستى مەرزىمدى باسىلىمداردىڭ، زامان اعىمىنا ساي اشىلعان سايتتاردىڭ بەدەلىن ارتتىرۋعا، بيىكتەن كورىنۋىنە قولدا بار جاعدايدىڭ ءبارىن جاسادى.

اكەم ءومىرىن قازاق باسپاسوزىمەن عانا ەمەس، جۋرناليستيكانى عىلىم دەپ ەسەپتەپ، ەكەۋىن ءبىر-بىرىمەن ۇشتاستىرىپ، سونى دامىتۋعا ارنادى. ول تاريحي دەرەكتەر، حيكاياتتار، دەرەكتى اڭگىمەلەر، زەرتتەۋلەر، ەلجاندىلىق پەن وتانسۇيگىشتىك قاسيەتتى قالىپتاستىرۋعا ارنالعان ەڭبەكتەر مەن قازىرگى زامان توڭىرەگىندە وزەكجاردى ماسەلەلەردى توپتاستىرعان بىرنەشە كىتاپتىڭ اۆتورى. سونىمەن بىرگە ول عىلىمعا بەت بۇرىپ، بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارىنىڭ ساياسي ومىردە اتقاراتىن ءرولىن ساراپتاپ، ءباسپاسوزدىڭ ساياسي مەنەدجمەنتى مەن بۇقارامەن بايلانىستى ورناتۋداعى جولدارىن، مەحانيزمدەرى مەن ساياسي تەحنولوگيالاردى جان-جاقتى تۇسىندىرۋگە ارنالعان زەرتتەۋ ەڭبەكتەر جازدى.

قالامگەردىڭ 1988 جىلى «جەلكىلدەپ وسكەن قۇراقتاي» اتتى العاشقى كىتابى شىققاننان كەيىن 1998 جىلى «شىندىقتى شىراق ەتىپ ۇستاڭىز» جيناعى جارىق كوردى. ودان كەيىن 2005 جىلى «ۇلت رۋحىن ۇلىقتاعان ۇرپاقپىز»، 2010 جىلى «ساياسي مەنەدجمەنت جانە ءباسپاسوزدىڭ جۇرتشىلىقپەن بايلانىس ماسەلەلەرى»، 2011 جىلى «ەر جاۋكە مىنبەگەنمەن التىن تاققا» كىتابىن جازسا، 2012 جىلى وسى ەڭبەكتى قايتا تولىقتىرىپ شىعاردى. 2014 جىلى «قالام قاناتى» مەن 2016 جىلى «ەلجاندىلىق مۇراتى جانە ءباسپاسوز بەدەلى» دەگەن كىتاپتارى سورەگە ءتۇستى. ول قانداي قىزمەتتە جۇرسە دە جوعارى وقۋ ورىندارىمەن بايلانىسىن ۇزگەن جوق. ءوزى لەنيندىك ستيپەنديات اتانىپ بىتىرگەن ءال-فارابي اتىنداعى قازاق ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ ستۋدەنتتەرىنە ءدارىس وقىدى. وسى ءبىلىم ورداسىندا بىرنەشە جىل قاتارىنان مەملەكەتتىك ەمتيحان كوميسسياسىنىڭ توراعاسى بولدى. ونىڭ كەزىندە ەمتيحاننان قۇلاپ، ديپلوم جۇمىسىن قورعاي الماي قالعان بىردە ءبىر ستۋدەنت بولعان ەمەس. ءومىرىنىڭ سوڭىنا دەيىن ءوزى تۇلەپ ۇشقان التىن ۇياسىمەن بايلانىستا بولدى. ستۋدەنتتەردىڭ ديپلومدىق جۇمىسىنا جەتەكشىلىك ەتىپ، جۋرناليست دايىنداۋعا ۇلەس قوستى. سونداي-اق ول قازاق ۇۋ-دە وتەتىن كوپتەگەن شارالار مەن دوڭگەلەك ۇستەلگە، ۇستازداردى ەسكە الۋعا ارنالعان «اماندوسوۆ وقۋلارى»، «قوجاكەەۆ وقۋلارى»، «بەكقوجين وقۋلارى»، «بارمانقۇلوۆ وقۋلارى» سياقتى ءىس-شارالارعا ءجيى قاتىستى. ول قازۇۋ تۇلەكتەرى اسسوتسياتسياسىنىڭ دا بەلسەندى مۇشەسى بولدى.

2000-جىلدارى نەگىزگى قىزمەتىنەن قول ۇزبەي ءجۇرىپ، عىلىمعا دەن قويدى. 2004 جىلى بەلگىلى عالىم راۋشانبەك ءابساتتاروۆتىڭ جەتەكشىلىگىمەن «بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارىنىڭ قازاقستاندىق ءپاتريوتيزمدى قالىپتاستىرۋداعى ءرولى» دەگەن تاقىرىپتا ديسسەرتاتسيا قورعاپ، ساياسي عىلىمدار كانديداتى اتاندى. اباي اتىنداعى قازاق ۇلتتىق پەداگوگيكالىق ۋنيۆەرسيتەتىندە ساياساتتانۋ جانە الەۋمەتتىك-فيلولوگيا پاندەرى كافەدراسىندا اعا وقىتۋشى، پروفەسسور بولىپ ستۋدەنتتەر مەن ماگيسترانتتارعا ساياساتتانۋ پانىنەن جانە ارنايى كۋرستان ءدارىس بەردى. ونىڭ عىلىمي جەتەكشىلىگىمەن ونداعان ماگيستر ماگيستراتۋرا ديسسەرتاتسياسىن جوعارى دەڭگەيدە قورعاپ شىقتى. ول قازاق تاريحىنداعى ەلەۋلى تۇلعالاردى ۇرپاققا تانىتۋدا زور ەڭبەك ەتتى. 1994 جىلى كەنەسارى حاننىڭ سەرىگى تولەك جاۋكە باتىر نازارعۇل ۇلىنىڭ 175 جىلدىعىنىڭ وتۋىنە ابدىساعيت تاتىعۇلوۆ، تولەپبەرگەن توەكين، سەرىكباي ءابجانوۆ، سابىرجان احمەتوۆ اعالارىمەن تىزە قوسىپ جۇمىس ىستەدى. سودان كەيىن ونىڭ «ەر جاۋكە مىنبەگەنمەن التىن تاققا» كىتابى جارىق كوردى. وسى ەڭبەكتى جازىپ، تورعاي حالقىنىڭ الدىنداعى پەرزەنتتىك پارىزىن وتەدى.

اكەم ارامىزدا جۇرگەندە ونىڭ قازاق جۋرناليستيكاسىن دامىتۋداعى ەڭبەگى، عىلىمىنا قوسقان ۇلەسى مەملەكەت تاراپىنان جوعارى باعالاندى. ول – قازاقستان رەسپۋبليكاسى پرەزيدەنتىنىڭ بۇقارالىق اقپارات سالاسىنداعى سىيلىقتىڭ لاۋرەاتى، قازاقستان ۇكىمەتى جانىنداعى مەملەكەتتىك تەرمينولوگيالىق كوميسسيا مۇشەسى، قازاقستان جۋرناليستەر وداعى سىيلىعىنىڭ لاۋرەاتى، قازاقستان جۋرناليستەر اكادەمياسىنىڭ اكادەميگى، قازاقستان جازۋشىلار وداعى باسقارماسىنىڭ مۇشەسى، قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ مادەنيەت قايراتكەرى، «قۇرمەت» وردەنىنىڭ، «قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ تاۋەلسىزدىگىنە – 20 جىل» مەدالىنىڭ، تمد پارلامەنتى اسسامبلەياسىنىڭ «ءباسپاسوزدى جانە اقپاراتتى دامىتقانى ءۇشىن» بەلگىسى مەن «قازاقستان جۋرناليستيكاسىنىڭ قايراتكەرى» اتاعىنىڭ يەگەرى بولدى.

2018 جىلى اكەم جۇمابەك ومار ۇلىنىڭ قۇرمەتىنە جانە ونى ەسكە الۋ ماقساتىندا «سەركە ءسوزدىڭ ساردارى» كىتابى شىقتى. ودان كەيىن اكەمنىڭ ءوزى   وقىعان ءال-فارابي  اتىنداعى  قازاق   ۇلتتىق   ۋنيۆەرسيتەتىندە  ەكى رەت كەنجالين وقۋلارى اياسىندا حالىقارالىق عىلىمي-تاجىريبەلىك كونفەرەنتسيا بولدى. العاشقى كەنجالين وقۋلارى پاندەميا كەزىندە ونلاين تۇرىندە وتسە، ەكىنشى وقۋلار ۋنيۆەرسيتەتتىڭ قابىرعاسىندا ۇيىمداستىرىلدى.

مەن وسى ءىس-شارانى وتكىزۋگە اتسالىسقان ازاماتتارعا العىس ايتقىم كەلەدى. ولار: ءبىلىم ورداسىنىڭ رەكتورى قىزمەتىن اتقارعان عالىمقايىر مۇتانوۆ، ۋنيۆەرسيتەتتىڭ قازىرگى رەكتورى جانسەيىت تۇيمەباەۆ،  جۋرناليستيكا  فاكۋلتەتىنىڭ ۇستازدارى،  ونىڭ  دەكانى  بولعان ساعاتبەك  مەدەۋبەك ۇلى، سانسىزباي ماديەۆ، نۇرجان قۋانتاي ۇلى، كافەدرا  مەڭگەرۋشىلەرى  نازگۇل  تۇرسىنبايقىزى شىڭعىسوۆا، گۇلميرا سۇلتانباەۆا، كافەدرانىڭ دوتسەنتى  جەتپىسباي  بەكبولات ۇلى، كونفەرەنتسياعا  فيلم  جاساپ، ونى بارىمىزگە تارتۋ ەتكەن  نەليا بەرىكقىزى رۋشانوۆا.

I جانە II كەنجالين وقۋلارىندا اكەمنىڭ ازاماتتىعى، جۋرناليستيكاداعى، عىلىمداعى قىزمەتى جايلى جاقسى ايتىلدى. ول كىسى ءباسپاسوزدىڭ بارلىق ساتىسىنان ءوتىپ، سانالى عۇمىرىن قازاق جۋرناليستيكاسىن دامىتۋعا ارناپ، ساياساتتانۋشى عالىم رەتىندە اقپاراتتىق مەنەدجمەنت تەورياسى مەن پراكتيكاسىنىڭ نەگىزىن قالادى. سوندىقتان ونىڭ قوعامدىق جانە شىعارماشىلىق قىزمەتى بولاشاق قالامگەرلەر ءۇشىن ۇلگى-ونەگە بولادى دەپ ويلايمىن. وسى وقۋلاردان كەيىن «قازاقستان قوعامىنداعى اقپاراتتىق ۇدەرىستەر: باق مەنەدجمەنتى مەن ماركەتينگى جانە PR» اتتى حالىقارالىق عىلىمي-تاجىريبەلىك كونفەرەنتسيانىڭ ماتەريالدارى نەگىزىندە جيناق شىقتى.

بيىل اكەمنىڭ تۋعانىنا 70 جىل بولار ەدى. ونىڭ 70 جىلدىعىن لايىقتى تۇردە اتاپ وتەمىز دەپ ويلاپ ەدىك. اللا تاعالانىڭ ىسىنە شارا بار ما؟! قولدان كەلەتىن شارا جوق. جازمىشتىڭ، تاعدىردىڭ جازۋى سولاي شىعار، 7 جىل بۇرىن فانيدەن باقيعا اتتانىپ كەتتى. راس ايتايىن، مەن ءالى كۇنگە دە اكەمنىڭ ارامىزدان كەتكەنىنە سەنە المايمىن. ءبىرتۇرلى قيماستىق سەزىم بويىمدى بيلەپ العان. اكەم 2017 جىلى 24 شىلدەدە قايتقاندا ءوز-وزىمە كەلە الماي، ءبىراز ۋاقىت ىشتەي تىنىپ جۇرگەن ەدىم. سول كەزدە اكەم ءبىر سەكۋند تا ويىمنان كەتپەگەن ەدى. ونىڭ ارامىزدان تەز كەتەتىنىن دە ەشكىم ويلاماعان ەدى. قازىردىڭ وزىندە اكەمدى كوپ ادام ەسكە الىپ وتىرادى.

اكەمدى ماڭگىلىك مەكەنىنە اپارار الدىندا الماتىداعى جازۋشىلار وداعىندا قوشتاسۋ ميتينگى بولدى. وسى قارالى ميتينگتەن شىعىپ، اكەمنىڭ جانىندا كولىككە وتىرعانىمدا اسقار ناعاشى ءىنىم: «جۇمابەك جەزدەم – اڭىز ادام»، دەگەن بولاتىن. ونىڭ سول ءسوزى راسقا اينالدى. اكەم – اڭىز ادام.

مەن استاناعا 2001 جىلى كەلگەندە پاپامنىڭ كۋرستاسى، جان دوسى، بەلگىلى جۋرناليست بولاتبەك اقىنجان ۇلى ورمانوۆ اعاممەن ءبىر جاتاقحانادا تۇرىپ ەدىم. ەكەۋمىز اكەلى-بالالى بولىپ ءبىر ناندى ءۇزىپ جەپ، بىرگە جۇمىسقا بارىپ، بىرگە جاتاقحاناعا قايتاتىنبىز. ءبىر كۇنى بولمەدە قاعاز قاراپ وتىرعانىمدا بولاتبەك اعام ەسىكتى اشىپ، قۋانىپ كىرىپ كەلدى.

-داستان، بىلەسىڭ بە؟ سەنىڭ پاپاڭ – تۇلعا!، — دەگەن ەدى.

ونىڭ سول ءسوزى، سول كورىنىس ءالى كوز الدىمنان كەتپەيدى.

ءيا، ارداقتى اعايىن، اكەم – تۇلعا، اكەم — اڭىز ادام! ونى ەشكىم ۇمىتپايدى. ول ءبىزدىڭ ەسىمىزدە ماڭگى ساقتالادى. الەۋمەتتىك جەلىدە كوپ ادام اكەمنىڭ جاقسى جاعىن ەسكە الادى. وسىدان ءبىراز ۋاقىت بۇرىن بەلگىلى جۋرناليست، «ەگەمەن قازاقستان» گازەتىنىڭ قىزمەتكەرى ايناش ەسالي: «جۇمابەك اعانىڭ ورنى  بىلىنىپ تۇر»، – دەپ ەدى. ارىپتەسىم ايتقانداي، ماعان اكەمنىڭ ورنى ءبىلىنىپ تۇر. مەن اكەمنىڭ ءبىراز جاسقا كەلىپ، جاقسى قارتايۋىن تىلەپ جۇرەتىنمىن. ءبارىمىز دە سولاي اكەمنىڭ اماندىعىن تىلەپ جۇرەتىن ەدىك.

اكەم استاناعا قىزمەت بابىمەن ءجيى كەلىپ تۇراتىن. سونداي ءبىر كەزدە «ەگەمەن قازاقستان» گازەتىنىڭ جانىنان ءۇي العانىمدا اكەم باستالداقپەن مەنەن بۇرىن ءتورتىنشى قاباتقا ءبىرىنشى بولىپ جۇگىرىپ شىعىپ، پاتەردىڭ ەسىگىن ماعان جىميىپ قاراپ، ريزا بولىپ اشاتىن. و، اللا دەيمىن، سونداي ادامعا تاعى ءبىر ءومىر بەرگەندە دەيمىن، قياتىن ادام ەمەس ەدى عوي، دەيمىن. ەندى مىنە، ونىڭ استاناعا كەلمەگەنىنە جەتى جىلداي ۋاقىت بولدى.

اكەم مەنى بالام دەپ قانا ەمەس، جاقىن دوسىنداي، تۋعان ىنىسىندەي كورەتىن.

مەن الماتىدا تۋسام دا 10 جاسىما دەيىن اتام مەن اجەمنىڭ قولىندا وسكەنمىن. قازىر اۋىلدا وتكىزگەن سول بال-داۋرەن بالالىق شاعىم ەمىس-ەمىس ەسىمدە. اسىرەسە، 1 كلاسقا بارعاندا اكەمنىڭ ءتور بولمەدە مالداس قۇرىپ، جازۋ-سىزۋدى ۇيرەتكەنى ەسىمدە قالىپتى. بىراق، مەن اۋىلدا كوپ وقىعان جوقپىن. 1988 جىلى اپام ەكەۋمىز (اجەم ۇلمەكەن تولەنقىزىن وسىلاي ايتاتىنبىز، — اۆتور) الماتىعا بارىپ، ۇيمەن تانىسىپ، كورىسكەن سوڭ، سول جاقتا ءبىرجولاتا قالىپ قويدىم. الماتىدا قالامىن دەگەن وي دا مۇلدە بولعان جوق. كەيىن بىلسەم، اكەم مەنى ءوز ۇياسىندا قالدىرعىسى كەلگەن ەكەن عوي. قازىر سوعان دا مىنە، 40 جىلعا تاياۋ ۋاقىت ءوتىپتى. وسى ۋاقىتتا ءبىز ول كىسىنىڭ جاقسى قاسيەتتەرىن عانا كورىپ وستىك. ونىڭ بالاعا، تۋعان-تۋىسقا، باۋىرعا دەگەن مەيىرىمىن عانا كوردىك. ول وتە پاراساتتى، مەيىرىمدى، اينالاسىنا جاناشىر، قولى اشىق ەدى. ونىڭ جاقسىلىعىن كورمەگەن ادام كەمدە-كەم.

اكەم جاستايىنان ەرتە ەسەيگەندىكتەن بە، بىزگە ەشقاشان ۇساق-تۇيەك اڭگىمە ايتپايتىن. تەك ءىرى سويلەيتىن. ال اكەمنىڭ دوس-جارانعا ادالدىعىن، جۇمىسقا بەرىلگەندىگىن، ادامعا قامقورلىعىن ايتسام، ونىڭ ءبارى ءبىر بولەك اڭگىمە.

اكەمنىڭ قامقورلىعى مەن كومەگىن الدىنا كەلگەن ادامنىڭ ءبارى سەزىنەتىن. ول ەشقاشان ەشكىمنىڭ بەتىن قايتارماي، بارىنە قولدان كەلگەنشە كومەكتەسەتىن. ويتكەنى، بۇعان ونى ءومىردىڭ ءوزى ۇيرەتكەن. اكەم بالا كەزىنەن ءۇيدىڭ تۇڭعىشى بولعان سوڭ باۋىرلارىنا باس-كوز بولىپ ءوستى. كەيىن الماتىعا بارعاندا اۋىلداعى ۇيگە كوپ كومەكتەسىپ تۇرعان ەكەن. اپامنان ونىڭ ستيپەنديا، ايلىق السا سودان اقشا جىبەرەتىنىن ەستيتىنمىن. سونداي كەزدە اجەم اكەمنىڭ الماتىعا وقۋعا ءتۇسىپ، جۇمىس ىستەپ جاتقانىنا ماقتانىپ وتىراتىن. اتام دا اكەمە ريزا بولىپ ءوتتى. بالا كەزىمدە قىستا عوي دەيمىن، كەشكى اسقا ءبىر ءۇيدىڭ 10-نان اسا بالاسى جينالىپ، دوڭگەلەك داستارحانعا وتىرعاندا كوكەم (اتامدى وسىلاي ايتاتىنمىن): «قاراڭدارشى، «و»، «و» دەپ ريزاشىلىقپەن بىزگە «ءبىلىم جانە ەڭبەك» جۋرنالىن كورسەتكەن ەدى. سونداعى «و» دەگەن نە دەسەم، جۋرنالدىڭ سوڭىندا اكەمنىڭ «ج.و.كەنجالين» دەپ اتى-ءجونى جازىلعان ەكەن. كوكەم كوزىلدىرىگىن كيىپ، سونى وقىپ، ءوزىنىڭ ەسىمى جازىلعانىنا ريزا بولعان ەكەن عوي.

جاڭا ايتقانىمداي، ءبىز داستارحان باسىنا كوپ بالا بولىپ جينالاتىنبىز. اپامنىڭ ءوزى 14 قۇرساق كوتەرگەن ەدى. اكەمنەن كەيىن بەيسەنبەك، دۇيسەنبەك، قالياش، مارياش، جۇماعازى، زالياش، سانياش، فارابي، ەركەبۇلان، ايناش، گۇلباھرام، گۇلبارشىن مەن داۋرەن دەگەن ءىنىم بولعان. وسىلاردىڭ ىشىندە بەيسەنبەك پەن دۇيسەنبەك اعالارىم، مارياش، قالياش، ايناش تاتەم، داۋرەن ءىنىم ومىردەن ەرتە كەتتى. ءبىر ۇيدەن وسىنشاما ادامنىڭ ومىردەن ءوتۋى اتا-اجەمە، اكەمە وڭاي تيگەن جوق. اكەم سونى ويلاپ ۇيدەگى بار قيىنشىلىقتى موينىنا الىپ، باۋىرلارىن قۇشاعىنا باسىپ ءجۇردى. ال 1990 جىلداردىڭ باسىندا اپام مەن كوكەم اراعا ءبىر جىل سالىپ دۇنيەدەن وتكەندە اۋىلداعى ءىنى-قارىنداستارىن الماتىعا كوشىرىپ اكەلدى. ول كەزدە ەلدىڭ جاعدايى ءماز ەمەس ەدى. اۋىلدا جۇمىسسىزدىق، تورعاي وبلىسىنىڭ بىرەسە اشىلىپ، بىرەسە جابىلىپ جاتقان شاعىندا حالىق شىن مانىندە ەسەڭگىرەپ كەتتى. اۋىل تۇگىلى، ارقالىق سياقتى وبلىس ورتالىقتارىنىڭ جاعدايى قيىن بولعانىن بىلەسىزدەر. مىنە، سونداي قيىن قىستاۋ كەزدە ول باۋىرلارىنا اكەنىڭ ورنىنا اكە بولىپ، قامقورشى اعا بولا ءبىلدى. اپامنىڭ ءوزى كوزى تىرىسىندە اكەمدى «ول مەنىڭ ماڭدايىمنىڭ جۇلدىزى عوي» دەپ ايتىپ وتىراتىنىنا دا سوندىقتان.

جاڭا اجەمنىڭ 14 قۇرساق كوتەرگەنىن ايتتىق. كەزىندە ول وسىنشاما بالانى ءوسىرىپ، تاربيەلەگەنى ءۇشىن «ارداقتى انا» التىن جۇلدىزدىڭ يەگەرى اتانعان. ال كوكەم ومار كەنجالى ۇلى ۇلى وتان سوعىسىنىڭ ارداگەرى بولعان. ءبىزدىڭ اۋلەتتە كوكەم عانا ەمەس، ارعى اتام كەنجالى جالماعانبەت ۇلى، ونىڭ ىنىلەرى سەرالى، ەرالى، وسپان، قالي، كەنجەباي دەگەن اتالارىم دا سوعىسقا قاتىسقان. ارعى اتام كەنجالىنىڭ ۇيىندەگى ءباتيما اجەم وسىنىڭ ءبارىن ۋايىمداپ وتكەن ەكەن.  ول سوعىسقا بارلىعىن شىعارىپ سالعان سوڭ، ەندى كەزەك ءوزىنىڭ بالاسى، مەنىڭ اتاما كەلگەنىن ەستىگەندە سول ۋايىمنان قارا جولدا قۇلاپ، سودان توسەك تارتىپ، تۇرا الماي قالىپتى. اكەم سونىڭ ءبارىن بىلەتىن. ول ماعان اتالارىمىز تۋرالى ءجيى ايتاتىن. ولاردىڭ ءبارى حات تانىعان، وقىعان، ساۋاتتى بولعان دەيتىن.

اكەم 1994 جىلى تولەك جاۋكە باتىردىڭ 175 جىلدىق مەرەيتويىن وتكىزۋگە دە بەلسەنە اتسالىستى. سودان كەيىن «ەر جاۋكە مىنبەگەنمەن التىن تاققا» كىتابىن جازىپ شىقتى. قازىر وسى كىتاپ تورعايدىڭ ءاربىر ازاماتىنىڭ ىزدەپ ءجۇرىپ وقيتىن، ال تولەك رۋىنان تارايتىن ۇرپاق ءۇشىن ءۇيىنىڭ تورىنەن تابىلاتىن ەڭبەككە اينالعان.

جالپى، اكەمنىڭ ەل-جەرگە، حالىققا دەگەن ەڭبەگىن ءبارى بىلەدى. ونىڭ حالىققا قىزمەت ەتكەن جۇمىسى – ءوزى جاستايىنان تاڭداعان جۋرناليستيكا سالاسى بولاتىن.  جاستايىنان دەگەنىم، پاپامنىڭ كلاستاسى بەيسەنبەك اعاممەن ءبىر سويلەسكەنىمدە، جان دوسىنىڭ بالالىق شاعى تۋرالى ايتقانى ەسىمدە قالىپتى. «سەنىڭ پاپاڭ وتە زەرەك بولىپ وسكەن. ءبىز بارلىعىمىز ويناپ جۇرگەندە ول ارامىزدان سۋىرىلىپ شىعىپ، توبەگە قاراي جۇگىرەتىن. ءسويتىپ، توبەگە شىعا سالا «مەن وسكەندە ۇلكەن جازۋشى، جۋرناليست بولامىن»، دەپ جان-جاققا جار سالاتىن»، دەگەن ەدى. مىنە، «بولار بالا ون بەسىندە باسپىن دەر، بولمايتىن بالا جيىرما بەسىندە جاسپىن دەر» دەگەندەي پاپامنىڭ دا بالا كەزىنەن الدىنا ۇلكەن ارمان، ماقسات قويىپ وسكەنىن كورۋگە بولادى. سول ارمان مەن ماقسات ونى كەيىن ارۋ الماتىنىڭ قازمۋ-نە جەتەلەدى.

ال وسى وقۋ ورنىندا اكەم الدىمەن ءوزىنىڭ ومىرلىك سەرىگى – مەنىڭ انام Əليما Əبدىراحمانقىزىمەن تانىستى. Əكەم جۋرناليستيكا، شەشەم فيلولوگيا فاكۋلتەتىندە وقىدى. ەكەۋى كوپ ۇزاماي كوڭىلدەرى جاراسىپ، ۇيلەندى. سودان بەرى مامام əكەمنىڭ كۋرسىمەن بىتە قايناسىپ كەتتى. پاپام شەشەمدى وتە قاتتى سىيلايتىن ەدى. انام دا ونىڭ قادىرىن ءبىلدى. ەكەۋى ءومىر بويى ءبىر-ءبىرىنىڭ قاس قاباعىنا قاراپ ءجۇردى. اكەم ماعان ۇنەمى ماماما ريزاشىلىعىن ءبىلدىرىپ وتىراتىن. «سەنىڭ ماماڭا ريزامىن، بالام. بۇكىل قيىنشىلىقتى بىرگە كوردىك. ءومىردىڭ ىستىعىنا دا، سۋىعىنا دا شىداپ كەلەمىز. ماماڭمەن حابارلاسىپ، جاعدايىن ءبىلىپ تۇر. جاراي ما؟»، دەپ ايتاتىن. وسىنى ول سوڭعى كەزدەرى استاناعا كەلگەن سايىن ءجيى ايتىپ كەتتى.

انام اكەمدى وتە جاقسى تۇسىنەتىن. ونىڭ جۇمىسىنا دا تۇسىنىستىكپەن قارايتىن. مامام ءوزى كوپ سويلەمەي، ءاربىر ىستە اكەمدى قولداپ جۇرەتىن. ەكەۋى ءبىر شارۋا شىقسا ءبارىن اقىلداسىپ شەشىپ وتىراتىن. شەشەمنىڭ وزى دە جازۋ-سىزۋعا جاقىن بولىپ، باسپا سالاسىندا قىزمەت ەتتى. Əۋەلى پارلامەنتتە، ودان كەيىن «اتامۇرا» باسپاسىندا جۇمىس ىستەدى. ول وڭتۇستىك قازاقستان وبلىسىنىڭ كەلەس اۋدانىندا تۋعان. بۇل كيەلى دە قاسيەتتى جەردەن قازاقتىڭ تالاي مىقتى تۇلعالارى تۇلەپ ۇشقان ەدى. سولاردىڭ ءبىرى تۋعان اعالارى باتىربەك پەن ساۋىتبەك ابدراحمانوۆتار بولدى.  ساۋىتبەك اعا ەلىمىزگە بەلگىلى قوعام قايراتكەرى، جاستايىنان قولىنا قالام ۇستاپ، جۋرناليستيكانىڭ بيىك شىڭىنا شىققان قازاقتىڭ اپتال ازاماتى. ول كىسى دە قازمۋ-دە وقىدى.

Əكەم وسى ۋنيۆەرسيتەتتىڭ قابىرعاسىندا ءومىر بويى جاقسى ارالاسقان دوستارىن كەزدەستىردى.  قازىردە ءبىز سولارمەن اعالى-ءىنىلى بولىپ سىيلاسىپ كەلەمىز. پاپام نەگىزى، كوپشىل ەدى. ەشكىمنىڭ بەتىن قايتارماي، بارىنە كومەك قولىن سوزاتىن. ونى «ونەگەلى ءومىر» سەرياسىمەن شىعاتىن كىتاپقا ەستەلىك جازاتىن ادامدار دا ايتا جاتار. ويتكەنى، ول ەلگە جاقسىلىق جاساسا ەشكىمگە ايتپاي جاسايتىن.

جاڭا اكەمنىڭ كۋرستاستارىمەن سوڭىنا دەيىن جاقسى قارىم-قاتىناستا بولعانىن ايتتىم عوي. اكەمنىڭ كۋرستاس دەگەندە جانى قالمايتىن ەدى.  اسىرەسە، ول بولاتبەك اعا ورمانوۆپەن وتە جاقسى دوس بولدى. 2010 جىلى بولاتبەك اعامىز قايتقاندا قازانى وتە اۋىر قابىلدادى. بەرتىنگە دەيىن جان دوسىن اۋزىنان تاستامادى. پاپام استاناعا كەلسە «قايران، بوكەڭ! قايران، قوشان! ومىردەن ەرتە كەتتىڭدەر عوي»، دەپ ايتىپ جۇرەتىن.  «قوشان» دەگەنى وزىمەن بىرگە وقىعان قوشان اعامىز. ول دا بولاتبەك اعادان كەيىن كوپ ۇزاماي باقيلىق بولدى. اكەم وسى ەكى دوسىن قاتتى ساعىندى. باسقا دا ەرتە قايتقان ابدوللا التىي، ءدۇرالى دۇيسەباي مەن ءامىر ورالباەۆتى ەسىنەن شىعارمايتىن. سولارعا دەگەن ساعىنىش سەزىمىن كورسەتىپ قالاتىن.

پاپام باسقا دا جورا-جولداستارىمەن دە جاقسى ارالاستى. ول دوستارىنا، ارىپتەستەرىنە ادال بولدى. دوستارىنىڭ توي-تومالاقتارىنان، قۋانىشتارىنان قالمايتىن. ادامنىڭ ۇيىندە قازا بولسا مىندەتتى تۇردە قۇرانعا قول جايىپ، باتا جاساپ قايتاتىن.

اكەم 1984 جىلى الماتىنىڭ قاق ورتاسىنان ءۇي العاندا كۋرستاس دوستارىن ءجيى شاقىرىپ، سولاردىڭ  قۋانىشتارىنا داستارحانىمىز جايىلىپ جاتاتىن. سونداي كەزدە اكەمنىڭ دومبىرامەن ايتقان اندەرى وتىرىستىڭ سانىنە اينالىپ تۇراتىن ەدى. ول كەزدە پاپامنىڭ جولداستارىنىڭ كوبى الماتىدا تۇراتىن. بولاتبەك ورمانوۆ پەن ءسابيت دۇيسەنبيەۆ اعامىزدىڭ ۇيلەرى كوكتوبەدە بولسا، قاينار ولجاي، تالعات ايتباي، مەيرامبەك تولەپبەرگەن، قالي سارسەنباي، ابدوللا التىي، شارحان قازىعۇل مەن باسقا دا كۋرستاس دوستارى قالانىڭ ءار شەتىندە تۇراتىن. اكەمنىڭ كۋرستاستارى وقۋدى بىتىرگەن سوڭ، ەل-ەلگە، جەر-جەرگە جۇمىسقا ورنالاسىپ كەتكەنىمەن ارالاس-قۇرالاستىقتى ۇزگەن جوق. مىسالى، باسقا قالادا بولسا دا كارىباي مۇسىرمان، عابدۋل-عازيز ەسەنباەۆ پەن باسقا دا كۋرستاستارىمەن بايلانىسىن ۇزبەي، جاقسى سىيلاستى. كەيىن اكەم بولاتبەك اعا ارقىلى ەسەن اعامەن تانىستى. سول كىسىنىڭ ۇيىمەن دە جاقىن ارالاسىپ تۇردىق. ال 2011 جىلى «اقجار» اۋدانىنا كوشىپ بارعاندا سەرىك ءراسىلوۆ اعامىزدىڭ ۇيىمەن قۇدايى كورشى بولىپ سىيلاسىپ كەتتىك. اكەم ستۋدەنت شاعىندا الماتى قالالىق كەڭەسىنىڭ دەپۋتاتى بولىپ، وقۋدى لەنيندىك ستيپەنديات اتانىپ بىتىرگەن سوڭ، ەڭبەك جولىن «سوتسياليستىك قازاقستان» گازەتىندە باستاعان. ودان كەيىن «ءبىلىم جانە ەڭبەك» («زەردە»)، «حالىق كەڭەسى»، «اقيقات»، «قازاق ادەبيەتى»، «انا ءتىلى» گازەت-جۋرنالدارىنىڭ باس رەداكتورى بولدى. ال 1999 جىلى ءوزى «قازاق گازەتتەرى» اق قۇرىپ، قايتقان كەزگە دەيىن ونىڭ باسشىلىق قىزمەتىن ابىرويمەن اتقارىپ شىقتى.

مەن اكەممەن جۇمىسى جايلى كوپ اڭگىمەلەسەتىن ەدىم. سونداي كەزدە ول رەداكتسيانىڭ شارۋاسى تۋرالى كوپ اشىلىپ ايتپايتىن. ال جۇمىستا جاقسى جاڭالىق بولسا سونى قۋانا ايتىپ وتىراتىن.

اكەم ءوزى جانىنا جاقسى ادامداردى عانا جيناپ جۇرەتىن. ول قىرىق جىل وتسە دە سولاردىڭ بارىمەن ەشقاشان قارىم-قاتىناسىن ۇزگەن ەمەس. وسى كىسىلەردىڭ ءبارى ءبىزدىڭ ۇيگە كەلىپ كوڭىل ايتىپ، قازامەن ورتاقتاستى. اكەم سارباس اقتاەۆ، ابدىساعيت تاتىعۇلوۆ، قۋانىش سۇلتانوۆ، كەنجەعالي ساعاديەۆ، سەرىك ۇمبەتوۆ، راۋشانبەك ءابساتتاروۆ، ساعىمباي قوزىباەۆ، مارات توقاشباەۆ، جانبولات اۋپباەۆ، امانحان ءالىم، سابىرجان احمەتوۆ، ماقسۇتبەك سۇلەيمەن، حاميتبەك مۇساباەۆ، سامات يبرايم، نۇرتورە ءجۇسىپ، ءشامشيددين پاتتەەۆ، جۇسىپبەك قورعاسبەك سياقتى ارىپتەستەرىمەن جاقسى ارالاسقان ەدى. ابدىساعيت اعامەن حابارلاسسام، ول كىسى ءالى كۇنگە دەيىن اكەمدى قيمايتىنىن ايتاتىن.

-پاپاڭدى قيمايمىن. قياتىن ادام با ەدى ول؟! مەن ءالى كۇنگە دەيىن ونى ساعىنامىن، – دەپ ايتىپ وتىراتىن (بۇل ەستەلىكتى ابدىساعيت تاتىعۇلوۆ، امانحان ءالىم مەن حاميتبەك مۇساباەۆتىڭ كوزى تىرىسىندە ءتۇرتىپ العان ەدىم. قازىر بۇل كىسىلەر دە اللانىڭ جازۋىمەن ماڭگىلىك ساپارعا اتتانعان. اعالارىمىزدىڭ جاندارى ءجانناتتا بولسىن).

پاپام كەزىندە بىرنەشە باسىلىمنىڭ باس رەداكتورى، «قازاق گازەتتەرى» جشس-نىڭ باس ديرەكتورى-رەداكتورلار كەڭەسىنىڭ توراعاسى بولسا دا باسقا اقپارات قۇرالدارىنا قۇرمەتپەن قارادى. مىسالى، «ەگەمەن قازاقستان» گازەتىن ەل گازەتى، اعا باسىلىم دەپ سانادى. 2000-جىلدارى اعا گازەتتىڭ رەداكتسياسى جاڭا عيماراتقا كوشىپ، بارلىق قىزمەتكەرلەرىن باسپانامەن قامتاماسىز ەتكەندە ءبىر كىسىدەي قۋاندى.

-«ەگەمەننىڭ» باسشىلىعىنا ريزامىز. بارلىق قىزمەتكەرىنە پاتەر الىپ بەردى. ءجۋرناليستىڭ بەس قارۋى سايلى بولۋى كەرەك. ونىڭ تۇرمىسى جاقسى بولسا جۇمىسى دا ءونىمدى بولادى، – دەيتىن.

ول ءوزى باسقارعان «قازاق گازەتتەرى» جشس-نىڭ جۇمىسىنا دا اسقان جاۋاپكەرشىلىكپەن، ءاربىر قىزمەتكەرىنە جاناشىرلىقپەن قاراعان ەدى. ونى مەن اكەمنىڭ ءسوز اراسىندا ايتاتىن اڭگىمەلەرىنەن بايقايتىنمىن. وزدەرىڭىزگە بەلگىلى، بۇل مەدياحولدينگتى ول 1999 جىلى ءوزى قۇجاتتارىن جيناپ ءجۇرىپ اشقان. سول كەزدە قولىنا قالام مەن ميكروفون ۇستاعان جۋرناليستەردىڭ ارقاسىنا الا دوربا سالىپ، بازار ارالاپ كەتكەنىن بىلەمىز. بۇل ەلدە جاپپاي جەكەشەلەندىرۋ ساياساتى باستالىپ، ۇكىمەتتىڭ ايلىق پەن زەينەتاقىنى ايلاپ بەرە الماي جاتقان كەزى بولاتىن. سونداي قيىن-قىستاۋ ۋاقىتتا قازاق اقپارات كەڭىستىگى بىرنەشە گازەت-جۋرنالدىڭ باسىن ءبىر جەرگە بىرىكتىرگەن قۇرىلىممەن تولىقتى. ول «قازاق گازەتتەرى» دەگەن اتاۋ الىپ، قازىرگى تىلمەن ايتساق، تاۋەلسىزدىك جىلدارىنداعى تۇڭعىش مەدياحولدينگ بولدى. وسى ۇيىمدا ول كۇن-ءتۇن دەمەي 20 جىلعا جۋىق ۋاقىت قىزمەت ەتتى.

2018 جىلى كەڭسايدان كەلە جاتقاندا ءبىر اعامنان اكەمنىڭ 17 جىل ەڭبەك دەمالىسىن الماعانىن ەستىپ، تاڭقالعانمىن. شىنىمەن دە مەن 2001 جىلى وقۋدى ءبىتىرىپ، استاناعا كەتكەنىمدە وسى كەزگە دەيىن ءبىر اي دەمالىس العانىن ەستىمەگەن ەدىم. مەن اكەمنەن ءبىر رەت قانا دەمالىس العىسى كەلەتىنىن ەستىدىم. ونى 2017 جىلى ماۋسىم ايىندا استاناعا دۇنيەجۇزى قازاقتارىنىڭ قۇرىلتايىنا كەلگەندە ايتقان. ءبىز ەكەۋمىز سوڭعى رەت سول كەزدە كورىستىك. اكەمدى ادەتتەگىدەي كولىكپەن كۇتىپ الىپ، ۇيگە اپارعىم كەلگەن. ول بولسا «مەنى ۇيگە ەمەس، قوناق ۇيگە اپارشى. دۇنيەجۇزى قازاقتارىنىڭ قۇرىلتايىنا كەلدىم. ورنىمدا بولماسام ۇيات بولار. ءبارى تولەنگەن. ۇيگە بارۋعا ۇلگەرەمىن عوي، بالام»، دەپ قوناق ۇيدە قالاتىنىن ايتتى.  سودان كەيىن وتەلگە كەلگەندە جينالىس باستالماي تۇرىپ، مينيسترمەن كەزدەسەتىنىن ەسكەرتتى. ءسويتىپ، ول مينيسترلىكتەن شىققان سوڭ، ءبارى دە، ءۇي دە، ءتورت-بەس كۇن دەمالىس تا جايىنا قالدى.

قوناق ۇيدە الماتىداعى جۇمىس ورنىنا حابارلاسىپ، دۇيسەنبىدە جينالىس بولاتىنىن جەتكىزدى. سول جەردە جۇمىستى ما الدە باسقا نارسەنى مە ويلاپ وتىرىپ، «جارتى جىلدان كەيىن وسى جۇمىستى قويامىن. كەلەسى جىلى ءبىر جۋرنالدى الىپ، سونى جۇرگىزىپ، ستۋدەنتتەرگە ساباق بەرىپ جۇرسەم ودان باسقا ماعان ەشتەڭە كەرەگى جوق. زەينەتكە از ۋاقىت قالدى. تەزىرەك جەتسەم ەكەن»، دەگەن ەدى.

بۇدان كەيىن اكەمدى كورمەدىم. پاپامنىڭ شىلدە ايىندا اۋىرىپ قالاتىنىن قايدان بىلەيىن. ايتپەسە، سول كۇنى الماتىعا بىرگە كەتىپ، جانىندا بولاتىن ەدىم عوي.

اكەم الماتىعا كەتكەننەن كەيىن دە تەلەفونمەن سويلەسىپ تۇردىق. ەكەۋمىز قايىڭدى اۋىلىنىڭ 60 جىلدىق مەرەيتويىنا بىرگە باراتىن بولعانبىز. شىلدە ايىنىڭ باسىندا ەكەۋمىزگە اۋىلعا بيلەت الىپ قويعان ەدىم.

بىراق، اۋىلعا جالعىز بارىپ كەلدىم. اكەم 21 شىلدەدە تاڭەرتەڭ ساعات 6.00-دە حابارلاسىپ، اۋىرىپ تۇرعانىن، استاناعا بارا المايتىنىن ايتتى. سول كەزدە مەن اۋىلعا ەمەس، الماتىعا بارۋىم كەرەك ەدى دەپ ءالى كۇنگە دەيىن ويلايمىن. ءوزىمدى اكەمنىڭ جانىندا بولماعانىم ءۇشىن كىنالى سەزىنەمىن.

سوڭعى رەت تەلەفونمەن 2017 جىلى 23 شىلدەدە كەشكى ساعات 19.00 شاماسىندا سويلەستىم. ءوزى اۋىرىپ جاتسا دا «اۋىرما، بالام، اۋىرما!»، دەپ قالدى اكەم. پاپامنىڭ قاتتى اۋىرىپ جاتقانىن اۋىلدان ارقالىققا بارا جاتقاندا ءبىلدىم.

-داستان، پاپاڭ قاتتى اۋىرىپ جاتىر. الماتىعا تەز جەت! كولياسكادا وتىر، – دەگەندە جولدا كەتىپ بارا جاتىپ جانىم شىعا جازدادى.

مەن اكەمنىڭ كولياسكادا وتىر دەگەنىن ومىرىمدە ەشقاشان ەستىگەن ەمەسپىن. بۇل ادام سەنگىسىز بولدى. سوعان سەنگىم كەلمەسە دە ارقالىققا جەتىپ، اكەممەن سويلەسكەننەن كەيىن كوڭىلىم جايلاندى. بىراق، ىشتە ءبىر ۇرەي مەن ءۇمىت ارپالىسىپ جاتتى. كەلەسى كۇنى استانادا قارالى حاباردى ەستىگەندە توبەمنەن جاي ءتۇسىپ، دۇنيە توڭكەرىلىپ كەتتى…

سودان بەرى، مىنە ءبىراز ۋاقىت ءوتتى. قازاقتا «قازالى ءۇيدىڭ قارالى كۇندەرى ادامنىڭ ءبىر جىلدىق اسى كەلگەندە بىتەدى» دەگەن ءسوز بار. بىزگە اكەمىزدىڭ داۋىسى، جىميىسى، كۇلكىسى، ويلى كوزقاراسى جەتپەي جاتسا دا امال نەشىك. ءبىر اللانىڭ جازۋىنا كونەمىز. بۇل دۇنيەدە ءبارى جالعان ەكەنىن ءوزى دە ايتىپ وتىراتىن. بىراق، بارىبىردە قيمايدى ەكەنمىن. قيعىم كەلمەيدى. ونداي ادامدار وسى ومىردەن ەرتە كەتپەۋى كەرەك ەدى عوي دەپ ويلايمىن.

استانادا كولىكپەن كەتىپ بارا جاتقاندا اكەم اينالاعا قاراپ، «شىركىن، ەندى تاعى 20 جىلداي جۇرسەم، وسىنىڭ ءبارىن 80 جاسقا كەلگەندە كورسەم ەكەن. سانا مەن لاۋلانىڭ تويىن جاساپ، سولاردىڭ قىزىعىن ماماڭ ەكەۋمىز كورسەك ارمان بار ما؟!»، دەگەن ءسوزىن ەسىمە العاندا جانىم اۋىرادى. وسىندايدا تۋعاننان ادامنىڭ قازاسى  ءبىر اللانىڭ ماڭدايعا جازعان تاعدىرى عوي، قولدان كەلەر امال جوق دەپ شاراسىز بولىپ قالاسىڭ. باسقا ەشتەڭە ىستەي المايدى ەكەنسىڭ.

اكەمنىڭ قازاسى اناما وڭاي تيگەن جوق. قىرىق جىل بىرگە تۇرىپ، ءبىر ادام بولىپ كەتكەن ادامعا قازا دەگەن قيىننىڭ قيىنى. اكەم قايتقان كەزدە قىرىق كۇنىنە دەيىن الماتىداعى ۇيدە بولعانمىن. ءبىر كۇنى پاپامدىكىنە ۇقساس كەپكامدى كيىپ، شارۋالارمەن قالاعا شىققانمىن. كەشكە ۇيگە تاكسيمەن كەلدىم. ءبىر ۋاقىتتان كەيىن شەشەمنىڭ مەنىڭ سوڭىمنان ۇيگە كىرىپ، ديۆانعا جايعاسىپ، كوزىنە ەرىك بەرگەنىن كوردىم. انامنىڭ سونداعى كوز جاسى – دالاداعى ساكىدە (تاپشان) اكەمدى ويلاپ، ءبىر كەزدە كولىكتىڭ توقتاعانىن ەستىپ، ودان ادامنىڭ تۇسكەنىن كورىپ، كەپكاداعى ادامنىڭ سىرتقى ەسىكتى اشىپ، ۇيگە كىرىپ بارا جاتقانىن كورىپ، سودان كوز جاسىنا ەرىك بەرگەنى دەپ ويلادىم. قىرىق جىل وتاسقان ادامداردىڭ ءبىر ادام بولىپ كەتكەنى وڭاي ەمەس قوي. سول سەبەپتەن جاندوس پەن اينۇر كەلىن شەشەمنىڭ كوڭىلىن اۋلاۋ ءۇشىن بالالاردى جانىنان شىعارمايدى.

قازىردە اكەمنىڭ كوزىن كورگەن ادامداردىڭ ءبارى بىزبەن باياعىداي قارىم-قاتىناستا. بىزگە ارقاشان قول ۇشىن بەرگىسى كەلىپ تۇرادى. كوڭىلگە سول مەدەۋ. ولاردىڭ بارىنە اللا ريزا بولسىن دەگىم كەلەدى. اكەم قايتقان كەزدە مارات توقاشباەۆ پەن تالعات ايتباي اعام اكەمە ارناپ ەستەلىك كىتاپ شىعارامىز، ءسابيت دوسانوۆ باستاعان جازۋشىلار الماتىدان كوشە مەن مەكتەپتىڭ اتىن بەرگىزۋ كەرەك دەگەندە تىپتەن ريزا بولىپ قالدىق. «سەركە ءسوزدىڭ ساردارى» جيناعى 2018 جىلى شىقتى.

سول سياقتى سارباس اقتاەۆ اعام «جۇمابەك – الاش ارىستارىنىڭ التىن تۇياعى» دەپ باعا بەرگەندە ريزا بولدىم. وسىنىڭ ءبارى ەلدىڭ اكەمە دەگەن قۇرمەتى دەپ بىلەمىن. 2021 جىلى پارلامەنت سەناتىنىڭ دەپۋتاتى، ارىپتەس اعامىز نۇرتورە ءجۇسىپ «جولىققان جاندار» جيناعىندا اكەمنىڭ سۋرەتىن ءبىر توپ قالامگەرمەن بىرگە ەڭبەكتىڭ مۇقاباسىنا سالىپ، ەستەلىك ماتەريال جازىپ شىعاردى. ال بيىل «اتامۇرا» كورپوراتسياسىنىڭ باسشىسى، بەلگىلى مەتسەنات راقىم قۇل-مۇحاممەد اعام اكەمنىڭ جۋرناليستيكا مەن عىلىمدى ۇشتاستىرىپ جازعان عىلىمي ەڭبەگىن قايتا باسىپ شىعاراتىنىن ايتتى.

قازاقتىڭ وسى اردا ازاماتتارىنا الدىمەن اللا تاعالا، ودان كەيىن اكەمنىڭ ارۋاعى ريزا بولسىن!

اكە، وسىنداي ازاماتتار جانە ءبىز باردا ءسىزدىڭ اتىڭىز ەشقاشان وشپەيدى، ونى ساقتايتىن ءبىز بارمىز. ءبىز، جاندوس ءىنىم ەكەۋمىز سول ءۇشىن وسى دۇنيەگە كەلگەنبىز.

ەندى قۇداي قالاسا بيىل كۇزدە اكەمنىڭ 70 جىلدىعىنا ارنالعان ءىس-شارانى وتكىزۋ جوسپاردا بار. اللا تاعالا ءساتىن سالسا، ول ءىس تە ويداعىداي بولادى.

P.S. بۇل ەستەلىك 2024 جىلى اكەمنىڭ 70 جىلدىعى قارساڭىندا جازىلعان. سول كەزدە «ونەگەلى ءومىر» سەرياسىمەن «جۇمابەك كەنجالين» جيناعى جارىققا شىقتى. الماتىداعى ءال-فارابي اتىنداعى قازاق ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ 90 جىلدىعى اياسىندا اكەم جۇمابەك ومار ۇلى كەنجاليننىڭ 70 جىلدىعىنا ارنالعان «قازاقستان قوعامىنداعى اقپاراتتىق ۇدەرىستەر:   باق مەنەدجمەنتى  مەن  ماركەتينگى جانە  PR»   تاقىرىبىندا حالىقارالىق عىلىمي-تاجىريبەلىك كونفەرەنتسيا مەن  III كەنجالين وقۋلارى ءوتتى.

ونىڭ جۇمىسىنا ورتالىق جانە جەرگىلىكتى بيلىك وكىلدەرى،  وتاندىق عالىمدار، باق باسشىلارى مەن تىلشىلەرى، وقىتۋشىلار، دوكتورانتتار مەن ماگيسترانتتار  قاتىستى. كونفەرەنتسيا ماتەريالدارى جيناق بولىپ جارىق كوردى. ودان كەيىن ءوزى تۇرعان الماتىداعى پانفيلوۆ كوشەسىندە ورنالاسقان N101 ۇيدە قالامگەردىڭ قۇرمەتىنە ەسكەرتكىش تاقتا اشىلدى. سونىمەن بىرگە Abai TV ارناسىندا «تۇلعا»، Elarna ارناسىندا «قازاق جۋرناليستيكاسىنىڭ تارلانى. جۇمابەك كەنجاليننىڭ تاعدىر جول» دەرەكتى فيلمدەرى كورسەتىلدى. ودان باسقا كوپتەگەن بۇقارالىق اقپارات قۇرالىندا ەستەلىك ماتەريالدار شىقتى. ال بيىل ءال-فارابي اتىنداعى قازاق ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىندە IV كەنجالين وقۋلارى بولدى. بۇل وقۋلار جىل سايىن كۇز ايلارىندا ءداستۇرلى تۇردە وتكىزىلىپ كەلەدى.

 

داستان جۇمابەك ۇلى،

استانا

2024 جىل