كوكپار: تۇيىتكىلدەر مەن شەشىمدەر

تۇركىلىك كوكپار ويىنى جاڭا كەزەڭگە اياق باستى. ول كەزەڭنىڭ باستى سيپاتى كوكپاردىڭ ويىننان سپورتقا اينالۋ ۇدەرىسىنىڭ ناعىز شەشۋشى كەزەڭگە كىرىسۋىندە. ۇلتتىق ويىننىڭ بۇعان دەيىنگى كەزەڭدەرى سپورتقا اينالۋدىڭ العىشارتىن جاسادى دەگەنىمىز ابزال، بىراق تولىق سپورتقا اينالعان جوق.

سپورت پەن ۇلتتىق ويىننىڭ اراسى جەر مەن كوكتەي: سپورت ادامزاتتىق قۇندىلىق بولسا، ۇلتتىق ويىن – ەتنوقۇندىلىقتىڭ ءبىر كورىنىسى، ونى قىزىقتايتىن دا، دامىتاتىن دا، وينايتىن دا بەلگىلى ءبىر ەتنوستىق ورتا.

سوڭعى كەزدە شيەلەنىسكەن كوكپار سپورتىنىڭ اينالاسىنداعى داۋ وسى اتالعان ءبىر بىرىمەن قابىسپايتىن ەكى قۇندىلىقتىڭ ارا جىگىن اجىراتا الماۋدان تۋىنداپ وتىر.

ماسەلەن، ۇلتتىق ويىننىڭ بۇرىنعى سيپاتىن وزگەرتىپ جالپىادامزاتتىق مازمۇن بەرۋ ارقىلى عانا ونى سپورتقا اينالدىرۋ مۇمكىندىگى بار ەكەنىن قاراپايىم جۇرتتى بىلاي قويعاندا، وسى سپورتتىڭ اينالاسىنداعى ماماندار مەن قايراتكەرلەردىڭ وزدەرى ۇقپاي كەلەدى. اتاپ ايتساق، سادىبەك تۇگەل اعامىزدىڭ  «كوكپاردىڭ كەرى كەتۋىنە توسقاۋىل قويۋ قاجەت!»  (https://abai.kz/post/79087) ماقالاسىندا كوكپاردى ويىننان سپورتقا اينالدىرۋ ۇدەرىسىنىڭ ونى كەرى كەتىرىپ جاتقاندىعىن ءسوز ەتىپتى. ءبىر قاراعاندا سولاي كورىنگەنىمەن، ونى سپورتقا اينالدىرۋ تۇرعىسىنان كوكپار كەرىسىنشە ىلگەرى جىلجىيدى، ول شەكتەۋلى تۇركىلىك اۋقىمنان الەمدىك ادامزاتتىق اۋقىمعا ءوسىپ، كەرى ەمەس، ىلگەرى جىلجىيتىنى ءمالىم.

ايتالىق، سەركەنى باۋىزداپ جىبەرىپ، باستارىنا ورامالدى شارت تاعىنىپ، قازاقى كيىنگەن جىگىتتەر تۇلپارلارىنا قارعىپ ءمىنىپ، كوكپار تارتىسۋعا كىرىسسە، ونى قىزىقتايتىن دا، وعان سۇيسىنەتىن دە قازاق پەن قىرعىز، تۇركىلەر! ال باسقا جۇرت وعان سپورت رەتىندە ەمەس، ەكززوتيكا ەسەبىندە تۋريستىك كوزبەن عانا قارايدى، جانكۇيەر بولا المايدى. ويتكەنى، بۇل – سپورتتىڭ ەمەس، ەتنوويىننىڭ عانا سيپاتى! ال ەندى بۇعان ادام مەن اتتى مەرتىكتىرەر ادام بويى قازاندى قويساڭىز، الگىلەردىڭ كوزىمەن قاراعاندا ناعىز «كوشمار»!

بۇعان قوسا باتىس ەلدەرىنىڭ قۇندىلىعى سىڭگەن ادامزاتتىق تالاپ باۋىزدالعان سەركە تۇگىلى، ونىڭ ت ۇلىبىنا دا باسقاشا قارايدى. مىنە سول سەبەپتى ەتنوويىن سيپاتتى كوكپاردى الەمدىك  اۋماققا كىرگىزۋ مۇمكىن بولماي كەلەدى.

ايتالىق، مۇنى ۇعۋ ءۇشىن ەجەلگى دوپ رەتىندە مالدىڭ ءجۇنىن شىيىرشىقتاپ ويناعان اتا-بابانىڭ ويىنى سپورت ەمەستىگىن، ونىڭ سپورتقا اينالۋىنا دوپتىڭ پايدا بولعاندىعىن ايتساق تا جەتكىلىكتى. دەمەك، ەتنوويىن قاشان دا كونسەرۆاتيۆتى، ال سپورت كوبىنە پروگرەسيۆتىك جولدارمەن العا باسادى. قىسقاسى، ەتنوويىن مەن ەتنوسپورتتى شاتاستىرماعان ابزال.

ەتنوويىن دەمەكشى، «كوكبورى» حالىقارالىق قاۋىمداستىعىنىڭ بەكىتكەن كوكپار ەرەجەسىن بەلگىلى قىرعىز رەجيسسەرى بولوت شامشيەۆ 1996 جىلى جاساقتاعاندا  فۋتبولدىڭ سيپاتىنا بايلانىستىرىپ قاقپاعا گول سالۋ سيپاتىن ەنگىزگەن. الايدا، وزگە قاقپاعا گول سالۋ فۋتبولعا جاراسقانمەن، كوكپاردى ءوزىنىڭ سىباعاسى رەتىندە قاراستىراتىن جاعدايعا مۇلدەم كەراعار ەدى. وسىعان وراي: «… بۇل اتاتانىمدى تارك ەتىپ، سپورتتىق سايىسقا دا جاتپايتىن، سالتتىق ويىن تالابىن دا تارك ەتەتىن تۇجىرىمدى تاڭداپپىز.» دەگەن پايىمىمىز اقىرى «كوكپار» فەدەراتسياسى جاڭارتقان ەرەجەدە ەسكەرىلىپ، سەركەنى ءار كوماندا ءوز قازانىنا سالاتىن بولدى. (http://abai.kz/post/view?id=11281)

وسى جولدا ەرەجەلەرى جاڭارعان كوكپاردى مەنسىنبەي قىرىن قارايتىن قىرعىز باۋىرلار ەتنوويىندى ساقتاۋعا بارىنشا كۇش سالىپ وتىرعانىن ۇعايىق. ال «كوكپار» قاۋىمداستىعىنىڭ العا قويعان ماقساتى، وعان كەراعار بولسا دا، كوكپاردى سپورتقا اينالدىرۋ سيپاتىنا كىرىسكەن نيەتىنىڭ ايقىندىعى ەدى. بىراق بۇنى الدىن الا ناسيحاتتاۋ مەن ءتۇسىندىرۋ شارالارى جەتكىلىكسىز بولدى دەگەن ويدامىز.

تاقىرىپتى قاۋزاۋ ءۇشىن كەيبىر ناقتى جاعدايدى تالداۋعا كوشەيىك. ول ءۇشىن ارنايى تۇردە جۋىردا وتكەن جاستار اراسىنداعى ازيا چەمپيوناتى مەن قىرعىزستاندا 9 مامىردا وتكەن «دوستىق» – «ىنتىماق» كوماندالارىنىڭ دوداسىن سىن كوزبەن قاراپ شىقتىق.

قازاقستان — موڭعوليا. ءى ازيا چەمپيوناتى. كوكپار. فينال

https://www.youtube.com/watch?v=-agL15vxCJk

(كوك ءبورۇ / دوستۋك — ىنتىماك / فينال

https://www.youtube.com/watch?v=Q6eYo3o4aws

وسىنىڭ بارىسىندا ەكى فورماتتاعى كوكپاردىڭ جاعدايىن بارىنشا وبەكتيۆتى تۇردە تالداۋعا تىرىستىق.  سونىمەن ءبىرىن باعانعا بۇرىنعى «قازان-سەركە»  فورماتىن، ەكىنشى باعانعا «شەڭبەر-ت ۇلىپ/مۋلياج» فورماتىن جايعاستىرىپ قاراستىردىق.

قازان                                      شەڭبەر

1. قاۋىپتى       قاۋىپسىز
2. ءموبيلدى ەمەس        موبيلدى
3. سالىم اسەرلى             سالىم اسەرسىز
4. كورنەكتى كورنەكسىز
5. «قازان» فورماتىنداعى الاڭ قاۋىپتى ەكەنىن بىردەن بايقاتتى  «ىنتىماق» كومانداسىنىڭ ويىنشىسى سەيىتبەك اناربەك ۇلى  (25.58 مينۋت) ءاپ ساتتە مەرتىگە جازدادى.  «شەڭبەر» فورماتىندا ونداي جاعداي مۇلدەم جوق.

2. «قازان» فورماتى سالىم سالۋعا ءموبيلدى ەمەس، «دوستىق» كومانداسى 1:0 ەسەبىمەن زورعا ۇتتى. بىراق بۇل جەردە ويىنشىلاردىڭ بابى مەن كوماندالار دەڭگەيىنىڭ شامالاس ەكەنىن دە جوققا شىعارمايىق. دەسەك تە، كەرىسىنشە «شەڭبەر» فورماتى بۇل جاعىنان ارتىقشىلىعى باسىم، سالىم سالۋ بارىنشا ىڭعايلى دا وڭاي. ناتيجەدە قازاق تارابى 8:4 ەسەبىمەن چەمپيون اتاندى.

3. ارينە، سپورتتىڭ اسەرلىگى باستى كريتەريلەردىڭ ءبىرى، بۇل جاعىنان العاندا شاۋىپ كەلىپ قازانعا كوكپار سالۋ مەيلىنشە اسەرلى، ونىڭ سەبەبى كوكپار كوز الدىڭىزدا كورنەكتى  ءارى ناتيجەنىڭ ماتەريالدانعان نۇسقاسى ىسپەتتى. ال شەڭبەرگە شاۋىپ كەلىپ تاستاي سالۋ اسەرى بارىنشا از. بۇل نۇسقادا ينتريگا جەتىسپەيدى. ونى بولدىرۋدىڭ جولدارى بار، بىراق ونىمەن بولىسپەيمىز، سەبەبى، ول باسقا تاقىرىپ جانە اۆتورلىق قۇقىق جاعى تاعى بار.

4.  «قازان» فورماتى ماقساتتى ايقىندالعان ياعني قازانعا اينالعان كورنەگىمەن كوز تارتارلىق قابىلەتى بار. «شەڭبەر» نۇسقاسى بولسا، بۇل كورنەكتەن ادا، شاۋىپ كەلىپ جارتىسى قۇمعا كومىلگەن شەڭبەرگە تاستاي سالۋ كورنەكتى كورىنىس ەمەس.

       3 كەزەڭ                                          2 كەزەڭ

1. ۇزاعىراق      قىسقاراق

 

ەسكى ەرەجە بويىنشا 20 مينۋتتان 3 كەزەڭ ويناۋ ۇزىلىستەرىمەن قوسا بىزگە كوبىرەك كورىندى، كەرىسىنشە 20 مينۋتتان ەكى كەزەڭ ويناۋ ازىراق، قۇمار قانبايدى. «شەڭبەر» نۇسقاسىنا 30 مينۋتتان 2 كەزەڭ بەرگەن ءجون.

ەندى كوكپاردىڭ باستى ويناقىلى/فيشكاسى سەركەگە كەلەيىك.

 

سەركە                                ت ۇلىپ

 

1. كورنەكسىز كورنەكتى
2. بەيادەپ بەيادەپ
3. قولايلى قولايسىز
4. كوكپار ويىنىنىڭ كەڭ تارالعان ارەالى – وڭتۇستىك تاراپ. ول جاقتا ويناۋ مەرزىمى جىل بويىنا بارىنشا ۇزاق، سول سەبەپتى كوكپار تانىمال بولۋمەن بىرگە ونىڭ جانكۇيەرىن قالىپتاستىردى. بىراق بۇل جانكۇيەرلىك ورتا نەگىزىنەن اگرارلىق سانالى قاۋىمعا ءتان دەگەن پايىمدى جاسىرمايمىز. بۇل يندۋستريالىق ساناعا كەراعار ۇعىم بولسا دا شىندىعى وسى. ياعني، كوكپاردى قىزىقتاۋشى نەگىزىنەن اۋىلدىق تۇرعىندار مەن سول مەكەننىڭ قۇندىلىعىن كوكسەيتىندەر. بۇل جاعىنان قىرعىزدىق احۋال وسى پايىمدى قولدايدى. سول سەبەپتى كوكپاردىڭ ويناقىلى بولىپ تابىلاتىن باۋىزدالعان سەركە اگرارلىق سانالى قاۋىمعا ەرسى ەمەس، قالىپتى كورىنىس، ال ەگەر وسىنى قالالىقتارعا كورسەتسەڭىز، ولار ويىندى ەمەس، باۋىزدالعان سەركەنى اياپ، ويىندى كۇستانالاپ بولار ەدى. وسى جاعىنان قاراعاندا جانە سپورتتىق ينۆەنتار رەتىندە باۋىزدالعان سەركە مەيلىنشە كورنەكسىز، ادەپتەن تىس، جاراسپايدى. ال ت ۇلىپ سالىستىرمالى تۇردە كورنەكتى، الايدا ونىڭ دا جانۋارلىق كەيپى بولعاندىقتان اسا كوپ ايىرماسى بار دەۋگە بولمايدى. بۇل دا ايۋاندى قورلاۋدى پاش ەتۋدىڭ باسقا جولى. ەۆروپالىق كورەرمەن دە، ورتا دا بۇل ويىنزاتتى قابىلداماس ەدى.
5. سول سەبەپتى دە ەكى نۇسقا دا بەيادەپكە بەيىم، سپورتتىق ينۆەنتارعا، سناريادقا جاتپايدى. كوكپار سەركەسىن مۇلدەم باسقا نۇسقاعا وزگەرتۋ كەرەك. ول جايىندا بۇرىنىراقتا ۇسىنىس بولعان. ت ۇلىپپەن ەۆروكورەرمەندى الداي المايسىز، ونىڭ كورەر كوزگە قوراشتىعى مەنمۇندالايدى. الەمگە كوزقاراس جاعىنان ديكتاتى بار ەۆروقۇندىلىق تاراپىنان قاراعاندا بۇل دا – بەيەتيكا.
6. سەركەنىڭ ويىنعا قولايلىعى مەيلىنشە بايقالادى، ونى ۇستاۋ دا، تاقىمعا قىسۋ دا ىڭعايلى ءارى جاراسىمدى. ال ت ۇلىپتىڭ ىڭعايسىزدىعى كوزگە ۇرىپ تۇر. بىرىنشىدەن، تاقىمعا دۇڭكيگەن كۇيى قىسىلا قويمايدى. ەكىنشىدەن، ت ۇلىپ جىلجىعىش بولعاندىقتان شەڭبەردەن شىعىپ ۇپايعا ەسەپتەلۋى قيىن. بۇنى ءبىز قازاقستان-موڭعوليا ويىنىندا 3 رەت قاتارىنان شەڭبەر سىزىعىنا جىلجىپ كەتكەن ت ۇلىپتىڭ كەسىرىنەن كوكپاردىڭ مايتالمانى قۇرمانبەك تۇرعانبەك الەككە ءتۇستى. قىسقاسى قولايسىزدىعى كوزگە ۇرىپ تۇر. جەتىلدىرۋ كەرەك.

سونىمەن قورىتا كەلگەندە، كوكپاردى ەكى فورماتتا دا دامىتۋعا بولادى: ەتنوويىن رەتىندە دە، ەتنوسپورت رەتىندە دە. بىراق ولاردى ءبىر بىرىنە قارسى قويىپ كەرەك ەمەس، ەكى فورماتتىڭ دا ومىردە ءوز ورنى بار.

ءبىزدىڭ ماقساتىمىز كوكپاردى سپورت رەتىندە ويناۋدى جەتىلدىرۋگە نازارىمىز باسىم بولعاندىقتان، «كوكپار» فەدەراتسياسىنىڭ باعىتىن ماقۇل كورەمىز، الايدا، كەيبىر ناقتى ارەكەتتەر جەتىسپەۋدە. ناقتىسىن ايتقاندا، «شەڭبەر» نۇسقاسىن سپورت رەتىندە جاريالاۋ جانە ونى ودان ءارى جەتىلدىرە ءتۇسۋ جولدارىن الدە دە نىعايتا بەرۋ كەرەك. ول ءۇشىن عىلىمي تالداۋ مەن دايەكتەۋ جەتىسپەي جاتىر.

قازاقستانداعى كليماتتى ەسكەرە وتىرىپ جانە كوكپاردىڭ تانىمالدىعى مەن تارالۋىن جەتىلدىرۋدىڭ ءبىر جولىن ۇسىنا كەتپەكپىز. ول كوكپاردى تەك قانا رەسمي تۇردە فەدەراتسيانىڭ چەمپيوناتى اياسىنان ودان ءارى كەڭەيتە ءتۇسىپ، كوممەرتسيالىق سيپات بەرەتىن جارىستاردى دا قولعا الۋ ماڭىزدى. ياعني، كازىرگى كوكپار تەك قانا ايماقتاردىڭ كوماندالارىنا تاۋەلدى بولىپ وتىر، بۇعان قوسا جەكەلەي كوماندالاردىڭ دا قۇرىلىپ، ول سەكتوردى دامىتاتىن بولەك جارىس قۇرىلىمىن جاساقتاۋ قاجەت. بىلاي ايتقاندا، ايماقتاردا قۇرىلعان جەكە كوماندالار ايماقتىق دەڭگەيدە تۋرنير وتكىزىپ، كەلەسى دەڭگەي جەكەلەي ۇلتتىق ليگادا جارىساتىنداي جاعداي جاسالۋى قاجەت. جەكە كوماندالاردىڭ قۇرىلۋى مەيلىنشە جەڭىل ءارى قارجى جاعىنان ەشكىمگە تاۋەلدى بولمايدى جانە بۇل جاعداي كوكپارعا مەيلىنشە ىنتا تۋعىزاتىنى ءسوزسىز. ويتكەنى، جۇزدەگە جىلقى ايداعان اۋقاتتىلار بۇل سپورتقا قۇلشىنا كىرىسەتىنى ايقىن. ءسويتىپ، كوكپاردىڭ ىشكى باسەكەلىگىن ارتتىرۋ ارقىلى ونى دامىتۋدىڭ جاڭا رەسۋرسى ىسكە قوسىلماق.

 

سەرىك ەرعالي،

مادەنيەتتانۋشى، ەتنولوگ