كوزدەن كەتسە دە، كوڭىلدەن كەتپەيدى

قازاقستاننىڭ ەڭبەك سىڭىرگەن قۇرىلىسشىسى

ابدىساعيت تاتىعۇلوۆ جونىندە

بۇل ازامات جونىندە كەزىندە رەسپۋبليكا ءباسپاسوز بەتتەرىندە از جازىلعان جوق. ويتكەنى، ونىڭ قازاق ساۋلەت ونەرىندە، قۇرىلىس سالاسىندا، عىلىمىندا الار ورنى ەرەكشە-ءتىن. اتاقتى ساۋلەتشى سۇلۋ شاھار الماتىداعى «قازاقستان» قوناق ءۇيىنىڭ جوباسى ءۇشىن ءبىر توپ اۆتورلارمەن بىرگە قازاقستاننىڭ مەملەكەتتىك سىيلىعىن الدى. ءيا، ابدىساعيت تاتىعۇلوۆتىڭ سىزعان نەگىزگى جوباسى بويىنشا كوركەم دە سۇلۋ الماتى شاھارىنداعى تۇرعىزىلعان كوپ قاباتتى «قازاقستان» قوناق ءۇيىنىڭ ءوزى ءبىر كىتاپقا ارقاۋ بولارلىق اڭگىمە. وسى قالاعا جولى تۇسكەن ادام الگى اتالعان الىپ مەيمانحانانى كورمەي كەتپەيدى. سونداي-اق قالانىڭ شىرايىن كەلتىرگەن ورتالىق مەملەكەتتىك مۋزەي، ۇلتتىق بانكتىڭ اكىمشىلىك ءۇيى، «اتاكەنت» حالىقارالىق بيزنەس جانە ساۋدا، «الما»  ساۋدا ورتالىقتارى، «راحات تاۋەرس» كوپ قىزمەتتى، «نۇرسايا» تۇرعىن ءۇي كەشەندەرىنەن ونىڭ ايشىقتى قولتاڭباسى كورىنىپ تۇرادى. 

ەل ازاماتتارىنا ونەگە ەدى

ابدىساعيت شايمۇحانبەت ۇلى 1940 جىلى 13 ناۋرىزدا قوستاناي وبلىسى فەدوروۆ اۋدانىنا قاراستى تراكتوۆ ەلدى مەكەنىندە دۇنيەگە كەلدى.

جاستايىنان ەلگەزەك، پاراساتتى بولىپ وسكەن تۇلعا شىعارماشىلىققا ايرىقشا دەن قويدى. ءوزى سوناۋ مەكتەپ قابىرعاسىندا تاي-ق ۇلىنداي تەبىسىپ بىرگە وسكەن قۇرداستارى سەكىلدى ءبىلىم الىپ جۇرگەن كەزدىڭ وزىندە كەلەشەكتە قۇرىلىسشى اتانىپ، اسپانمەن تىلدەسكەن بيىك عيماراتتار تۇرعىزۋعا ۇلەس قوسسام دەپ ارماندايتىن. ارينە، مۇنداي كوكسەگەن ماقساتىنا جەتۋ ءۇشىن تياناقتىلىق پەن ىزدەنىمپازدىق تانىتىپ، جوعارى ءبىلىم الۋ قاجەتتىگىن جەتە ءتۇسىندى. سول سەبەپتەن ول دا ەلىمىزدىڭ بۇرىنعى استاناسى الماتى شاھارىنا اتتانىپ، اسىل ارمانىن جۇزەگە اسىرۋعا تالپىندى. سودان ول وسى الەمگە تانىمال شاھارداعى قازاق پوليتەحنيكالىق ينستيتۋتىنىڭ ارحيتەكتۋرا-قۇرىلىس فاكۋلتەتىنە ءتۇسىپ، ونداعى بىلىكتى مامانداردان كوپ جايدى كوڭىلىنە ءتۇيدى. ساۋلەت ونەرىنىڭ وزىنە بەيماعلۇم قىرلارى مەن سىرلارىنا جەتە ءۇڭىلدى. سول شاقتىڭ وزىندە تەك ەڭبەك قانا بيىك مۇراتقا جەتەلەيتىندىگىن ۇعىپ، ستۋدەنتتىك جىلداردى دا بارىنشا مازمۇندى دا جەمىستى وتكىزدى. 1962 جىلى اتالمىش جوعارى وقۋ ورنىن ويداعىداي ءتامامدادى.
ول ءوزىنىڭ قۇرىلىس ينجەنەرى رەتىندەگى ەڭبەك جولىن تىڭ ولكەلىك ترەسىندە باستادى. وسى كوپكە تانىمال ۇلكەن ۇجىمدا 1975 جىلعا دەيىن قىزمەت اتقاردى. بۇل جەردە قۇرىلىس ۋچاسكەسىنىڭ باسشىسى بولعان كەزەڭدە دە ەڭبەكقورلىعىمەن كوزگە ءتۇستى. الماتى تۇرعىن ءۇي قۇرىلىسى ترەسىنىڭ 17-ءشى قۇرىلىس-مونتاج باسقارماسىندا شەبەر، پروراب بولعان جىلداردىڭ دا بەرگەنى مول. وسى سالانىڭ ماماندارىمەن قويان-قولتىق ارالاسا جۇمىس ىستەۋدىڭ ارقاسىندا ادام ومىرىندە ۇجىمنىڭ قانداي ورىن الاتىندىعىن تەرەڭ ۇعىندى. ءوز سالاسىن جەتىك بىلەتىن مۇنداي بىلىكتى قۇرىلىسشى نازارعا تەز ءىلىندى. ابدىساعيت شايمۇحانبەت ۇلى قازاق كسر مەملەكەتتىك قۇرىلىس كوميتەتىندە اعا ينجەنەر، سودان كەيىن جوبالاۋ جانە عىلىمي-زەرتتەۋ جۇمىستارى باسقارماسىنىڭ باس مامانى رەتىندە دە ەسىمى كوپكە تانىلدى.

ابىروي مەن بەدەل مۇنى ءوزى ىزدەپ تاپتى. ازاماتتىق قۇرىلىس باسقارماسىنىڭ باسشىسى قىزمەتىن اتقارعان كەزىندە دە كىسىلىك كەلبەتىمەن، قاراماعىنداعىلارعا دەگەن قايىرىمدىلىعىمەن ارىپتەستەرىنىڭ ەڭ سىيلى ادامىنا اينالدى. كوپتى كورگەن، ءوز ماماندىعى بويىنشا باي تاجىريبە جيناقتاعان اياۋلى جان 1975 جىلدان بەرى قازاقستان قالا قۇرىلىسى جوبالاۋ ينستيتۋتىنىڭ (1993 جىلدان «KAZGOR» جوبالاۋ اكادەمياسى) ديرەكتورى، 2003 جىلدان بەرى سول اكادەميانىڭ پرەزيدەنتى بولىپ قىزمەت اتقاردى.

اتاعىنا ازاماتتىعى ساي

بۇل كورنەكتى تۇلعانىڭ جان دۇنيەسى كىم-كىمدى دە ەرىكسىز باۋراپ الاتىن. سوندىقتان دا ونىمەن كەزدەسىپ، سۇحباتتاسقان ادام ەرەكشە قۋانىشقا كەنەلىپ، ونىڭ تاعىلىمدى سوزدەرىنەن ايرىقشا ۇلاعات الاتىن.

دەگەنمەن دە ايگىلى ساۋلەتشىنىڭ تىكەلەي ىقپالىمەن كوپشىلىكتىڭ نازارىن اۋدارعان ءزاۋلىم عيماراتتار تۋرالى ايتپاسا، ونىڭ جارقىن بەينەسى تولىق اشىلمايتىن سياقتى.

اسا تانىمال جەرلەسىمىزدىڭ عىلىمي ەڭبەگىنىڭ ءوزى ونىڭ ءىزىن باسىپ كەلە جاتقان ارىپتەستەرىنە، كەلەشەكتە ساۋلەتشى، قۇرىلىسشى بولامىن دەگەن دارىندى جاستارعا قاي جاعىنان الساق تا عيبرات. وسى كەزگە دەيىن اكادەميكتىڭ بەس مونوگرافيالىق كۇردەلى زەرتتەۋلەرى، 4 تومدىق وقۋلىعى جارىق كوردى.

اسىرەسە، تالانتتى جاننىڭ 1994 جىلى جۇرتشىلىق نازارىنا ۇسىنىلعان «ارحيتەكتۋرالىق-قۇرىلىس تەرميندەرىنىڭ ورىسشا-قازاقشا سوزدىگى» ۋاقىت وتە ونىڭ ۇيىتقى بولۋىمەن تولىقتىرىلىپ، «قازاقشا-ورىسشا، ورىسشا-قازاقشا» تەرمينولوگيالىق سوزدىك دەگەن اتپەن كوپ توم بولىپ شىققانىنان دا حاباردار ەكەنىمدى جاسىرمايمىن.

قازاق «كەڭ بولساڭ، كەم بولمايسىڭ» دەگەن ءسوزدى بوسقا ايتپاعان. وسى ۇلاعاتتى ۇعىم ءدال ءبىزدىڭ ارداقتى اعامىز ابدىساعيت شايمۇحانبەت ۇلىنا ارنالىپ ايتىلعانداي. ويتكەنى، قولى اشىق، جۇرەگى جومارت جان ءوزىنىڭ تىكەلەي قارجىسىنا قوستاناي وبلىسىنداعى امانگەلدى كەنتىندە جاۋكە، يمان، قوشقار باتىرلار، سارىتورعايدا تاتىعۇل، بوزاي، توقسانباي كەشەندى ەسكەرتكىشتەرىن تۇرعىزعانى دا بارشا زامانداستارىنىڭ جادىندا ماڭگىلىك ساقتالىپ قالدى. ال 2018 جىلى ابدىساعيت اعا امانگەلدى اۋدانىنىڭ 90 جىلدىعىنا بايلانىستى وتكەن شارالارعا ۇلەسىن قوسىپ، قارجى اۋدارىپ، اۋدان ورتالىعىنداعى «شۇعىلا» جاستار سارايى الدىندا داڭق وبەليسكىن سالىپ بەردى. بۇل جەردە ۇلى وتان سوعىسىنا قاتىسقان ادامداردىڭ ەسىمدەرى تاسقا قاشالىپ جازىلدى.

جالپى، 1990 جىلدارى قازاق تاريحىنىڭ تامىرىنا قايتا قان جۇگىرىپ، جىلدار بويى جوعالعان جادىگەرلەرىمىزدىڭ جاڭعىرىپ جاتقان كەزى بولاتىن. سول كەزدە قوعام قايراتكەرى، پۋبليتسيست، جۋرناليست ءىنىم جۇمابەك كەنجاليننىڭ «ەر جاۋكە مىنبەگەنمەن التىن تاققا» كىتابىندا جازىلعانداي، تولەك جاۋكە باتىردىڭ تاعدىر-تالايىنا دا قاتىستى، ەلجاندىلىق، وتانسۇيگىشتىك، باتىرلىق قاسيەتتەرىن زەردەلەيتىن ەڭبەكتەر جارىق كوردى. بۇل شارۋا وتكەن عاسىردىڭ توقسانىنشى جىلدارى قولعا الىنىپ، باتىردىڭ ۇرپاقتارى وزگەگە ونەگە بولارلىقتاي ءىس تىندىردى دەۋگە بولادى. سول شارۋالاردىڭ باسى-قاسىندا ءبىزدىڭ اعامىز ابدىساعيت تاتىعۇلوۆ تا ءجۇردى. ءبىر عانا مىسال ايتسام، ونىڭ قولعا الۋىمەن تولەك جاۋكە باتىر رۋحىن ۇلىقتاۋ شارالارىن اتقاراتىن ىنتالى توپ قۇرىلدى.

تولەك جاۋكە باتىر (جاۋكە نازارعۇل ۇلى) 1822 جىلى تۋعان، 1904 جىلى قايتىس بولعان. ول كەشەگى كەنەسارى، ناۋرىزباي باستاعان ۇلت-ازاتتىق قوزعالىستىڭ قاھارماندارىنىڭ ءبىرى. وسى ىنتالى توپتىڭ ۇسىنىسىمەن تورعاي وبلىسى اكىمدىگىندە باتىر بابامىزدىڭ تۋعانىنا 175 جىل تولۋ مەرەيتويىن ۇيىمداستىرۋعا بايلانىستى ارنايى ءماجىلىس وتكىزىلدى. مەرەيتويدى وتكىزۋگە وبلىس اكىمى جاقان قوساباەۆتىڭ كومەگى كوپ ءتيدى. ول قاۋلى شىعارتىپ، باتىر رۋحىن ۇلىقتاۋ شارالارى امانگەلدى اۋدانى «سارىتورعاي» كەڭشارىندا اتاپ وتىلەتىن بولدى. وسىعان بايلانىستى دايىندىق شارالارىن ۇيىمداستىراتىن ارنايى كوميتەت قۇرىلدى. وعان وبلىس اكىمىنىڭ الەۋمەتتىك سالا بويىنشا ورىنباسارى ىرىستى ساريەۆا جەتەكشىلىك ەتتى. كوميتەت ءماجىلىسى بىرىنەن سوڭ ءبىرى وتكىزىلىپ، ارنايى ءىس-شارالار پىسىقتالىپ وتىردى. سونىڭ ناتيجەسىندە سارىتورعاي اۋىلىنىڭ جانىنداعى اقشىعاناق تۇبەگىندە تولەك جاۋكە باتىردىڭ كۇمبەزدى كەسەنەسى بوي كوتەرىپ، ەسكەرتكىش تاس قويىلدى. مەرەيتوي وتە جاقسى ءوتتى. ونى ۇيىمداستىرۋعا ابدىساعيت اعا مەن سول كەزدەگى «حالىق كەڭەسى» رەسپۋبليكالىق گازەتىنىڭ باس رەداكتورى بولعان ءىنىم جۇمابەك كەنجالين باسشىلىق ەتتى. ەلدەن قاراجات جينالدى. ابدىساعيت شايمۇحانبەت ۇلىنىڭ تىكەلەي اتسالىسۋىمەن الماتىدان اكادەميك ماناش قوزىباەۆ، قازاقستان رەسپۋبليكاسى تاريح جانە مادەني ەسكەرتكىشتەرىن قورعاۋ كوميتەتىنىڭ توراعاسى، مەملەكەتتىك سىيلىقتىڭ لاۋرەاتى شوتا ءۋاليحانوۆ، قازاقستاننىڭ حالىق سۋرەتشىسى، ءمۇسىنشى حاكىمجان ناۋرىزباەۆ، جازۋشى ءسابيت دوسانوۆ، پروفەسسور سايلاۋ بايزاقوۆ پەن باسقا دا عالىم، جازۋشى، جۋرناليستەر كەلىپ قاتىستى.

ارداقتى اعامىز ۇلكەن جۇرەكتى ازامات ەدى. بارىنە قامقور بولىپ، الدىنا كەلگەن ادامعا كومەگىن اياماي بەرەتىن. ول جۇمابەكپەن دە اعالى-ءىنىلى بولىپ سىيلاستى. 2017 جىلى جۇمابەك ومار ۇلى ارامىزدان كەتكەندە ابدىساعيت اعامەن ءبىر كولىكتە ۇيگە بارعان ەدىك. سوندا ابەكەڭ: «سابىرجان، جۇمابەك ەكەۋىڭ مەنى جونەلتەسىڭدەر عوي دەپ ويلاپ ەدىم. جۇمابەكتەن ايىرىلىپ قالدىق» دەپ، كوزىنە جاس الدى. ودان كەيىن: «ەندى كەنجەكەڭ (كەنجەعالي ساعاديەۆ) ەكەۋىڭ جونەلتەسىڭدەر عوي. اللانىڭ جازۋى سولاي» دەدى. سول كەزدە اعامىزدىڭ اۋىرىپ جۇرگەنىن بىلەتىنبىز. بىراق قانشاما ۋاقىت ناۋقاستانىپ جۇرسە دە ونى جاۋكە باتىردىڭ ارۋاعى جەلەپ، جەبەپ ءجۇردى. بۇل كىسى قاجىنىڭ ۇرپاعى. التىننىڭ سىنىعى عوي. وتە پاراساتتى، ادال ەڭبەكتىڭ ادامى بولاتىن. ادال ەڭبەك دەمەكشى، ماڭداي تەر ءتيىستى باعاسىن الاتىنىنا ونىڭ عۇمىرى ايقىن دالەل.

ول «ارحيتەكتۋرا جانە جوبالار نەگىزدەرى» دەپ اتالاتىن ءتورت تومدىق وقۋلىعى ءۇشىن ارحيتەكتورلاردىڭ حالىقارالىق «ساۋلەتشىلىك-2001» فەستيۆالىندە ارحيتەكتورلار وداعى حالىقارالىق قاۋىمداستىعىنىڭ ءى دارەجەلى ديپلومىمەن ماراپاتتالدى.

سونداي-اق ول سىڭىرگەن ەڭبەگى ءۇشىن «قۇرمەت بەلگىسى»، «ەڭبەك قىزىل تۋ»، «حالىقتار دوستىعى»، «قۇرمەت» وردەندەرىنە دە يە بولدى. ارحيتەكتورلىق عىلىمداردىڭ كانديداتى، پروفەسسور. قازاقستانننىڭ مادەنيەت قايراتكەرى، حالىقارالىق ساۋلەت ونەرى اكادەمياسىنىڭ اكادەميگى. باسقا دا ماراپاتتارى از ەمەس-ءتى.

ماڭگىلىك كىم بار دەيسىز. كەشە عانا ارامىزدا كۇندەي جارقىراپ جۇرگەن اسىل اعام، تۋىسقانىم ابەكەڭنىڭ دۇنيەدەن وتكەنىنە دە ءبىراز ۋاقىت بولىپ قالىپتى. ونى ءبىز ەشقاشان ولمەستەي، جانىمىزدا بولاتىنداي كورىپپىز. بىراق كەنەتتەن قايتىس بولعاندا توبەمىزدەن بىرەۋ سۋىق سۋ قۇيعانداي ەسەڭگىرەپ قالدىق. ارداقتى تۇلعا باقيلىق بولماس بۇرىن قارالى جيىندى كورنەكتى اكادەميك كەنجەعالي ساعاديەۆ پەن ماعان وسيەت ەتىپ قالدىرىپتى.

قايتالانباس تۇلعانى سوڭعى ساپارعا شىعارىپ سالار الدىندا كەنجەكەڭ شەتەلدە بولدى دا، وزىمە اماناتتى ورىنداۋىما تۋرا كەلدى. مارقۇمدى الماتىداعى كەڭساي زيراتىنا جەرلەدىك. جينالعان حالىق وتە كوپ بولدى. بۇل دا بولسا اسا بىلىكتى ازاماتتىڭ ەلىمىزدە قانشالىقتى سىيلى دا ابىرويلى بولعانىن كورسەتەدى. سويلەگەن ادامداردىڭ سوزىنەن ۇلكەن تەبىرەنىسكە ءتۇسىپ، كوڭىلىمىز قۇلازىدى.

ابدىساعيت شايمۇحانبەت ۇلى ءوز سالاسىنىڭ مايتالمانى بولىپ قانا قويعان جوق. ءبىر اۋلەتتىڭ بيىك بايتەرەگى ەدى. جاستاي ءسۇيىپ قوسىلعان جان جارى، ياعني اسىل جەڭگەمىز ماعريپا ەكەۋى باقىتتى عۇمىر كەشتى. جەڭگەمىز وتاعاسىنىڭ الاڭسىز جۇمىس ىستەۋىنە بارلىق جاعدايدى جاسادى. ەرلى-زايىپتىلار قوس ۇلدارىنا تاعىلىمدى تاربيە بەردى. ەكەۋى دە اكە جولىن قۋدى. ۇلكەندەرى ءابۋالي – ەلىمىزگە تانىمال ساۋلەتشى. ەكىنشى ۇلى ايدار بولسا، «KAZGOR» جوبالاۋ اكادەمياسىنىڭ پرەزيدەنتى. ابەكەڭنىڭ عۇمىرى جەتپەگەن ارماندارىن ەندى سولار جۇزەگە اسىرادى دەگەن ۇلكەن سەنىمدەمىز. تەكتى جەردىڭ ۇرپاعى ابەكەڭ ابىز اقساقال، ارداقتى اتا بولدى. نەمەرەلەرى دە ونىڭ اتىنا كىر كەلتىرمەۋگە تىرىسىپ، قىزمەتتە دە، وقۋدا دا العى شەپتەن كورىنىپ كەلەدى. سوعان شەكسىز قۋانىپ، شۇكىرشىلىك دەيمىز.

ءيا، اتاقتى اكادەميك تىرشىلىكتە وشپەس ءىزىن قالدىردى. ونىڭ تىكەلەي باسشىلىعىمەن اتقارىلعان جوبالار حالىقتىڭ جادىندا بولسا كەرەك. سوندىقتان دا ونىڭ ەسىمى ەشقاشان دا ۇمىتىلمايدى. وسى جەردە ايتا كەتەتىن نارسە، الداعى ۋاقىتتا الماتى قالاسى اكىمدىگىنىڭ ۇيىتقى بولۋىمەن مەملەكەت جانە قوعام قايراتكەرى، اكادەميك، مەملەكەتتىك سىيلىقتىڭ لاۋرەاتى ابدىساعيت تاتىعۇلوۆتىڭ ەسىمىمەن قالانىڭ ءبىر كوشەسى اتالادى دەپ ويلايمىن.

ابدىساعيت اعامىزدىڭ جارقىن بەينەسى ءبىزدىڭ جۇرەگىمىزدە ساقتالادى. ونىڭ جەتپەگەن جاسىن ۇرپاقتارىنا بەرسىن. مارقۇمنىڭ جاتقان جەرى جارىق، توپىراعى تورقا، يمانى سەرىك بولسىن. اسىل اعامىز كوزدەن كەتسە دە، كوڭىلدەن كەتپەيدى.

 

سابىرجان احمەتوۆ،
مەملەكەتتىك قىزمەتتىڭ ارداگەرى،
قوستاناي وبلىسىنىڭ قۇرمەتتى ازاماتى

قوستاناي

http://anatili.kazgazeta.kz/?p=56827