Kózden ketse de, kóńilden ketpeıdi

Qazaqstannyń eńbek sińirgen qurylysshysy

Ábdisaǵıt Tátiǵulov jóninde

Bul azamat jóninde kezinde respýblıka baspasóz betterinde az jazylǵan joq. О́ıtkeni, onyń qazaq sáýlet ónerinde, qurylys salasynda, ǵylymynda alar orny erekshe-tin. Ataqty sáýletshi sulý shahar Almatydaǵy «Qazaqstan» qonaq úıiniń jobasy úshin bir top avtorlarmen birge Qazaqstannyń Memlekettik syılyǵyn aldy. Iá, Ábdisaǵıt Tátiǵulovtyń syzǵan negizgi jobasy boıynsha kórkem de sulý Almaty shaharyndaǵy turǵyzylǵan kóp qabatty «Qazaqstan» qonaq úıiniń ózi bir kitapqa arqaý bolarlyq áńgime. Osy qalaǵa joly túsken adam álgi atalǵan alyp meımanhanany kórmeı ketpeıdi. Sondaı-aq qalanyń shyraıyn keltirgen Ortalyq memlekettik mýzeı, Ulttyq banktiń ákimshilik úıi, «Atakent» halyqaralyq bıznes jáne saýda, «Alma»  saýda ortalyqtary, «Rahat Taýers» kóp qyzmetti, «Nursaıa» turǵyn úı keshenderinen onyń aıshyqty qoltańbasy kórinip turady. 

El azamattaryna ónege edi

Ábdisaǵıt Shaımuhanbetuly 1940 jyly 13 naýryzda Qostanaı oblysy Fedorov aýdanyna qarasty Traktov eldi mekeninde dúnıege keldi.

Jastaıynan elgezek, parasatty bolyp ósken tulǵa shyǵarmashylyqqa aıryqsha den qoıdy. О́zi sonaý mektep qabyrǵasynda taı-qulyndaı tebisip birge ósken qurdastary sekildi bilim alyp júrgen kezdiń ózinde keleshekte qurylysshy atanyp, aspanmen tildesken bıik ǵımarattar turǵyzýǵa úles qossam dep armandaıtyn. Árıne, mundaı kóksegen maqsatyna jetý úshin tııanaqtylyq pen izdenimpazdyq tanytyp, joǵary bilim alý qajettigin jete túsindi. Sol sebepten ol da elimizdiń burynǵy astanasy Almaty shaharyna attanyp, asyl armanyn júzege asyrýǵa talpyndy. Sodan ol osy álemge tanymal shahardaǵy Qazaq polıtehnıkalyq ınstıtýtynyń arhıtektýra-qurylys fakýltetine túsip, ondaǵy bilikti mamandardan kóp jaıdy kóńiline túıdi. Sáýlet óneriniń ózine beımaǵlum qyrlary men syrlaryna jete úńildi. Sol shaqtyń ózinde tek eńbek qana bıik muratqa jeteleıtindigin uǵyp, stýdenttik jyldardy da barynsha mazmundy da jemisti ótkizdi. 1962 jyly atalmysh joǵary oqý ornyn oıdaǵydaı támámdady.
Ol óziniń qurylys ınjeneri retindegi eńbek jolyn Tyń ólkelik tresinde bastady. Osy kópke tanymal úlken ujymda 1975 jylǵa deıin qyzmet atqardy. Bul jerde qurylys ýchaskesiniń basshysy bolǵan kezeńde de eńbekqorlyǵymen kózge tústi. Almaty turǵyn úı qurylysy tresiniń 17-shi qurylys-montaj basqarmasynda sheber, prorab bolǵan jyldardyń da bergeni mol. Osy salanyń mamandarymen qoıan-qoltyq aralasa jumys isteýdiń arqasynda adam ómirinde ujymnyń qandaı oryn alatyndyǵyn tereń uǵyndy. О́z salasyn jetik biletin mundaı bilikti qurylysshy nazarǵa tez ilindi. Ábdisaǵıt Shaımuhanbetuly Qazaq KSR memlekettik qurylys komıtetinde aǵa ınjener, sodan keıin jobalaý jáne ǵylymı-zertteý jumystary basqarmasynyń bas mamany retinde de esimi kópke tanyldy.

Abyroı men bedel muny ózi izdep tapty. Azamattyq qurylys basqarmasynyń basshysy qyzmetin atqarǵan kezinde de kisilik kelbetimen, qaramaǵyndaǵylarǵa degen qaıyrymdylyǵymen áriptesteriniń eń syıly adamyna aınaldy. Kópti kórgen, óz mamandyǵy boıynsha baı tájirıbe jınaqtaǵan aıaýly jan 1975 jyldan beri Qazaqstan qala qurylysy jobalaý ınstıtýtynyń (1993 jyldan «KAZGOR» jobalaý akademııasy) dırektory, 2003 jyldan beri sol akademııanyń prezıdenti bolyp qyzmet atqardy.

Ataǵyna azamattyǵy saı

Bul kórnekti tulǵanyń jan dúnıesi kim-kimdi de eriksiz baýrap alatyn. Sondyqtan da onymen kezdesip, suhbattasqan adam erekshe qýanyshqa kenelip, onyń taǵylymdy sózderinen aıryqsha ulaǵat alatyn.

Degenmen de áıgili sáýletshiniń tikeleı yqpalymen kópshiliktiń nazaryn aýdarǵan záýlim ǵımarattar týraly aıtpasa, onyń jarqyn beınesi tolyq ashylmaıtyn sııaqty.

Asa tanymal jerlesimizdiń ǵylymı eńbeginiń ózi onyń izin basyp kele jatqan áriptesterine, keleshekte sáýletshi, qurylysshy bolamyn degen daryndy jastarǵa qaı jaǵynan alsaq ta ǵıbrat. Osy kezge deıin akademıktiń bes monografııalyq kúrdeli zertteýleri, 4 tomdyq oqýlyǵy jaryq kórdi.

Ásirese, talantty jannyń 1994 jyly jurtshylyq nazaryna usynylǵan «Arhıtektýralyq-qurylys termınderiniń oryssha-qazaqsha sózdigi» ýaqyt óte onyń uıytqy bolýymen tolyqtyrylyp, «Qazaqsha-oryssha, oryssha-qazaqsha» termınologııalyq sózdik degen atpen kóp tom bolyp shyqqanynan da habardar ekenimdi jasyrmaımyn.

Qazaq «Keń bolsań, kem bolmaısyń» degen sózdi bosqa aıtpaǵan. Osy ulaǵatty uǵym dál bizdiń ardaqty aǵamyz Ábdisaǵıt Shaımuhanbetulyna arnalyp aıtylǵandaı. О́ıtkeni, qoly ashyq, júregi jomart jan óziniń tikeleı qarjysyna Qostanaı oblysyndaǵy Amangeldi kentinde Jáýke, Iman, Qoshqar batyrlar, Sarytorǵaıda Tátiǵul, Bozaı, Toqsanbaı keshendi eskertkishterin turǵyzǵany da barsha zamandastarynyń jadynda máńgilik saqtalyp qaldy. Al 2018 jyly Ábdisaǵıt aǵa Amangeldi aýdanynyń 90 jyldyǵyna baılanysty ótken sharalarǵa úlesin qosyp, qarjy aýdaryp, aýdan ortalyǵyndaǵy «Shuǵyla» Jastar saraıy aldynda Dańq obelıskin salyp berdi. Bul jerde Uly Otan soǵysyna qatysqan adamdardyń esimderi tasqa qashalyp jazyldy.

Jalpy, 1990 jyldary qazaq tarıhynyń tamyryna qaıta qan júgirip, jyldar boıy joǵalǵan jádigerlerimizdiń jańǵyryp jatqan kezi bolatyn. Sol kezde qoǵam qaıratkeri, pýblııst, jýrnalıst inim Jumabek Kenjalınniń «Er Jáýke minbegenmen altyn taqqa» kitabynda jazylǵandaı, Tólek Jáýke batyrdyń taǵdyr-talaıyna da qatysty, eljandylyq, otansúıgishtik, batyrlyq qasıetterin zerdeleıtin eńbekter jaryq kórdi. Bul sharýa ótken ǵasyrdyń toqsanynshy jyldary qolǵa alynyp, batyrdyń urpaqtary ózgege ónege bolarlyqtaı is tyndyrdy deýge bolady. Sol sharýalardyń basy-qasynda bizdiń aǵamyz Ábdisaǵıt Tátiǵulov ta júrdi. Bir ǵana mysal aıtsam, onyń qolǵa alýymen Tólek Jáýke batyr rýhyn ulyqtaý sharalaryn atqaratyn yntaly top quryldy.

Tólek Jáýke batyr (Jáýke Nazarǵululy) 1822 jyly týǵan, 1904 jyly qaıtys bolǵan. Ol keshegi Kenesary, Naýryzbaı bastaǵan ult-azattyq qozǵalystyń qaharmandarynyń biri. Osy yntaly toptyń usynysymen Torǵaı oblysy ákimdiginde batyr babamyzdyń týǵanyna 175 jyl tolý mereıtoıyn uıymdastyrýǵa baılanysty arnaıy májilis ótkizildi. Mereıtoıdy ótkizýge oblys ákimi Jaqan Qosabaevtyń kómegi kóp tıdi. Ol Qaýly shyǵartyp, batyr rýhyn ulyqtaý sharalary Amangeldi aýdany «Sarytorǵaı» keńsharynda atap ótiletin boldy. Osyǵan baılanysty daıyndyq sharalaryn uıymdastyratyn arnaıy komıtet quryldy. Oǵan oblys ákiminiń áleýmettik sala boıynsha orynbasary Yrysty Sarıeva jetekshilik etti. Komıtet májilisi birinen soń biri ótkizilip, arnaıy is-sharalar pysyqtalyp otyrdy. Sonyń nátıjesinde Sarytorǵaı aýylynyń janyndaǵy Aqshyǵanaq túbeginde Tólek Jáýke batyrdyń kúmbezdi kesenesi boı kóterip, eskertkish tas qoıyldy. Mereıtoı óte jaqsy ótti. Ony uıymdastyrýǵa Ábdisaǵıt aǵa men sol kezdegi «Halyq keńesi» respýblıkalyq gazetiniń bas redaktory bolǵan inim Jumabek Kenjalın basshylyq etti. Elden qarajat jınaldy. Ábdisaǵıt Shaımuhanbetulynyń tikeleı atsalysýymen Almatydan akademık Manash Qozybaev, Qazaqstan Respýblıkasy Tarıh jáne mádenı eskertkishterin qorǵaý komıtetiniń tóraǵasy, Memlekettik syılyqtyń laýreaty Shota Ýálıhanov, Qazaqstannyń halyq sýretshisi, músinshi Hákimjan Naýryzbaev, jazýshy Sábıt Dosanov, professor Saılaý Baızaqov pen basqa da ǵalym, jazýshy, jýrnalıster kelip qatysty.

Ardaqty aǵamyz úlken júrekti azamat edi. Bárine qamqor bolyp, aldyna kelgen adamǵa kómegin aıamaı beretin. Ol Jumabekpen de aǵaly-inili bolyp syılasty. 2017 jyly Jumabek Omaruly aramyzdan ketkende Ábdisaǵıt aǵamen bir kólikte úıge barǵan edik. Sonda Ábekeń: «Sabyrjan, Jumabek ekeýiń meni jóneltesińder ǵoı dep oılap edim. Jumabekten aıyrylyp qaldyq» dep, kózine jas aldy. Odan keıin: «Endi Kenjekeń (Kenjeǵalı Saǵadıev) ekeýiń jóneltesińder ǵoı. Allanyń jazýy solaı» dedi. Sol kezde aǵamyzdyń aýyryp júrgenin biletinbiz. Biraq qanshama ýaqyt naýqastanyp júrse de ony Jáýke batyrdyń arýaǵy jelep, jebep júrdi. Bul kisi qajynyń urpaǵy. Altynnyń synyǵy ǵoı. О́te parasatty, adal eńbektiń adamy bolatyn. Adal eńbek demekshi, mańdaı ter tıisti baǵasyn alatynyna onyń ǵumyry aıqyn dálel.

Ol «Arhıtektýra jáne jobalar negizderi» dep atalatyn tórt tomdyq oqýlyǵy úshin arhıtektorlardyń halyqaralyq «Sáýletshilik-2001» festıvalinde Arhıtektorlar Odaǵy Halyqaralyq qaýymdastyǵynyń I dárejeli dıplomymen marapattaldy.

Sondaı-aq ol sińirgen eńbegi úshin «Qurmet belgisi», «Eńbek Qyzyl Tý», «Halyqtar dostyǵy», «Qurmet» ordenderine de ıe boldy. Arhıtektorlyq ǵylymdardyń kandıdaty, professor. Qazaqstannnyń mádenıet qaıratkeri, Halyqaralyq sáýlet óneri akademııasynyń akademıgi. Basqa da marapattary az emes-ti.

Máńgilik kim bar deısiz. Keshe ǵana aramyzda kúndeı jarqyrap júrgen asyl aǵam, týysqanym Ábekeńniń dúnıeden ótkenine de biraz ýaqyt bolyp qalypty. Ony biz eshqashan ólmesteı, janymyzda bolatyndaı kórippiz. Biraq kenetten qaıtys bolǵanda tóbemizden bireý sýyq sý quıǵandaı eseńgirep qaldyq. Ardaqty tulǵa baqılyq bolmas buryn qaraly jıyndy kórnekti akademık Kenjeǵalı Saǵadıev pen maǵan ósıet etip qaldyrypty.

Qaıtalanbas tulǵany sońǵy saparǵa shyǵaryp salar aldynda Kenjekeń shetelde boldy da, ózime amanatty oryndaýyma týra keldi. Marqumdy Almatydaǵy Keńsaı zıratyna jerledik. Jınalǵan halyq óte kóp boldy. Bul da bolsa asa bilikti azamattyń elimizde qanshalyqty syıly da abyroıly bolǵanyn kórsetedi. Sóılegen adamdardyń sózinen úlken tebireniske túsip, kóńilimiz qulazydy.

Ábdisaǵıt Shaımuhanbetuly óz salasynyń maıtalmany bolyp qana qoıǵan joq. Bir áýlettiń bıik báıteregi edi. Jastaı súıip qosylǵan jan jary, ıaǵnı asyl jeńgemiz Maǵrıpa ekeýi baqytty ǵumyr keshti. Jeńgemiz otaǵasynyń alańsyz jumys isteýine barlyq jaǵdaıdy jasady. Erli-zaıyptylar qos uldaryna taǵylymdy tárbıe berdi. Ekeýi de áke jolyn qýdy. Úlkenderi Ábýálı – elimizge tanymal sáýletshi. Ekinshi uly Aıdar bolsa, «KAZGOR» jobalaý akademııasynyń prezıdenti. Ábekeńniń ǵumyry jetpegen armandaryn endi solar júzege asyrady degen úlken senimdemiz. Tekti jerdiń urpaǵy Ábekeń abyz aqsaqal, ardaqty ata boldy. Nemereleri de onyń atyna kir keltirmeýge tyrysyp, qyzmette de, oqýda da alǵy shepten kórinip keledi. Soǵan sheksiz qýanyp, shúkirshilik deımiz.

Iá, ataqty akademık tirshilikte óshpes izin qaldyrdy. Onyń tikeleı basshylyǵymen atqarylǵan jobalar halyqtyń jadynda bolsa kerek. Sondyqtan da onyń esimi eshqashan da umytylmaıdy. Osy jerde aıta ketetin nárse, aldaǵy ýaqytta Almaty qalasy ákimdiginiń uıytqy bolýymen memleket jáne qoǵam qaıratkeri, akademık, Memlekettik syılyqtyń laýreaty Ábdisaǵıt Tátiǵulovtyń esimimen qalanyń bir kóshesi atalady dep oılaımyn.

Ábdisaǵıt aǵamyzdyń jarqyn beınesi bizdiń júregimizde saqtalady. Onyń jetpegen jasyn urpaqtaryna bersin. Marqumnyń jatqan jeri jaryq, topyraǵy torqa, ımany serik bolsyn. Asyl aǵamyz kózden ketse de, kóńilden ketpeıdi.

 

Sabyrjan AHMETOV,
Memlekettik qyzmettiń ardageri,
Qostanaı oblysynyń qurmetti azamaty

QOSTANAI

http://anatili.kazgazeta.kz/?p=56827