تۇمارلى تۇلپار

كۇن ۇياسىنان كوتەرىلگەندە اتقورادا تۇرعان اقبوزات يەسىنىڭ كەلۋىن ەلەڭدەي كۇتەدى. قولىنا جۇگەنىن سۇيرەتىپ يەسى قوراعا كىرە باستاعاندا اقبوز كىسىنەپ جىبەردى. ونىسى «جەتتىڭ بە ايتەۋىر»، دەگەندى بىلدىرگەندەي. قۇيرىق-جالىن سيپاي كەلىپ، جۇگەندى مويىنىنا سالا باستاعاندا اقبوز ات  يەسىنە ەمىرەنەپ جەڭىنەن تارتىپ ەركەلەپ  قوياتىن. بۇگىن دە سول ادەتىن قايتالادى. ەرگەش تە  كەزىندە ءدۇيىم جۇرتتىڭ ءدۇلدىلدى تۇلپارىنا اينالىپ، كوكپاردىڭ ايلالى ارعىماعى اتانعان اقبوزىن قايىرا سيپالاپ، قالتاسىنان بارماقتاي قانتتى الىپ ەزۋىنە سالىپ جىبەردى. سودان كەيىن اقبوزدى جەتەككە الىپ قالا ماڭىنداعى ويپاڭ جوتاعا الىپ كەلدى. جازدىڭ ارايلانىپ اتقان، شۋاقتى كۇنىمەن بىرگە تابيعاتتا نۇرلانا تۇسكەندەي. كەشە عانا جاۋىپ وتكەن اق جاۋىننان كەيىن، جەردىڭ كوگى دە اجەپتەۋىر كوتەرىلىپ قالىپتى. تاۋ بوكتەرىندە تۇرىپ، تاڭنىڭ  تازا-جۇپارىن  كوكىرەك كەرە جۇتقان ەرگەش بىرازعا دەيىن راحاتتانىپ تۇرىپ قالدى. سودان كەيىن، اقبوزىنا بۇرىلىپ جۇگەنىن سىپىرىپ بوساتىپ جىبەردى. ال، اقبوز ات بولسا  ءبىراز جەرگە دەيىن قۇيرىعىن كوككە تىك كوتەرىپ  الىپ شاۋىپ بارىپ، كىلت توقتاي قالدى. سودان كەيىن يەسىنە بۇرىلىپ، باسىن ءبىر شۇلعىدى دا، جەردىڭ قۇنارلى كوگىنە باسىن سالدى.

اقشام ۋاقىتى بولاتىن. الىستان اتتاردىڭ ءدۇبىرى ەستىلىپ، ايقاي-شۋ جاقىنداي ءتۇستى. «ءدۇبىر شىقسا تۇلپار تۇرماس، قيقۋ شىقسا سۇڭقار تۇرماس»، دەگەندەي، اقبوز ءبىر ورنىندا تىقىرشىپ تۇرا الماي ەنتەلەي العا شاۋىپ شىقتى.

كوكپار تارتقان ءبىر توپ اتتىلى جاندار قاسىنان شاۋىپ وتكەندە، اقبوز قۇلاعىن قايشىلاپ كىسىنەپ جىبەرگەنىن سەزبەي قالدى. وسى ساتتە باياعى دۋماندى كوكپار دودالارى كوز الدىنان جۇگىرىپ وتكەندەي بولدى.

ءيا، سول ءبىر تارتىسقا تولى شاقتاردا اقبوزدىڭ ءداۋىرى ءجۇرىپ تۇر ەدى. ۇيمەلى دودانى تىلگىلەي كىرىپ، يەسىنىڭ قولىنا كوكپار تيگەندە مۇزجارعىش كەمەدەي بۇزىپ جارىپ شىعاتىن جارىقتىق. سول ساتتە ۇستىندەگى يەسىنىڭ قاس-قاباعىن بىردەن  تۇسىنەتىن جانۋار، قامشى سالدىرماي توپتان ۇزاپ كەتە باراتىن-دى.

ارتىندا قۋىپ جەتكەن شابوندوزداردى ءبىرىن العا وتكىزىپ، ءبىرىن كەيىن قالدىرىپ كەتەتىن ايلاكەرلىك ارەكەتىنە ەل سۇيسىنە قاراۋشى ەدى. ال، يەسى جەردەن كوكپاردى ىلە باستاعاندا ىڭايلى  جاققا  يكەمدەنىپ، بەتەگەدەن بيىك، جۋساننان الاسا بولىپ، جەرباۋىرلاي ءجۇرىپ وتەتىن.

سوندا اقىلدى جانۋاردىڭ ادام ايتسا سەنگىسىز ارەكەتىن كورگەن حالىق «وپىرماي، پاح، شىركىن  جانۋار، نەتكەن اقىلدى ەدىڭ»، دەپ تاڭعالاتىن.

وسىنداي ءبىر ءدۇبىرلى دودادا، اقبوزدىڭ  ءمىنسىز شەبەرلىگىنە  سۇقتانا قاراعانداردى كوزى شالعان بەلگىلى شابوندوز، يەسى ەرگەش جالىنا تۇمار تاعىپ قويادى. اتامىز قازاق ىرىمشىل حالىق قوي. سۇق كوزدەن ساقتاۋ ءۇشىن ىرىمداپ سالعان تۇمار اقبوزدىڭ جالىندا جەلبىرەپ كۇنى بۇگىنگە دەيىن ءجۇر. «تۇلپار ءدۇبىرىن اڭسايدى»، دەمەكشى، مىنە ارادا ءبىراز جىل وتكەنىمەن تۇمارلى  تۇلپار قاسىنان شاۋىپ وتكەن كوكپارشىلاردىڭ  ايعاي-شۋىنا دەلەبەسى قوزىپ، ەرىكسىز كوزىمەن شىعارىپ سالدى.

ول كەزدەرى قالا ماڭىندا كوكپار تارتۋشى جاستار كوپ بولاتىن.

اتا-بابامىزدان بەرى كەلە جاتقان ۇلتتىق سپورتىمىزدىڭ ىشىندەگى توبەلى ءبىر سالاسى كوكپاردان ەل بىرىنشىلىكتەرى وتە باستاعان جىلدار بولاتىن. رەسپۋبليكامىزدىڭ  حالىق كوپ شوعىرلانعان جەرى، اسەم قالا الماتىدا ءبىر كوماندا قۇرىپ، ەل بىرىنشىلىگىنە قاتىسۋدى ماقسات ەتكەن اتقۇمار ازامات دەربىس بايدىلداەۆ 2001 جىلى بەلسەنە ىسكە ارالاسادى.

سول جىلى الماتىدا «نۇرتاۋ» كومانداسى قۇرىلىپ، بەلگىلى شاباندوزدار كوماندا قۇرامىنان ورىن الا باستايدى. كوماندا ۇزدىكسىز وقۋ-جاتتىعۋىن جاساپ، ەل بىرىنشىلىگىندە تابىسقا جەتە باستايدى. قۇرامىندا قۋانىشبەك قۇرماەۆ، مۇستافا ەرتاەۆ، ايىپحان تالداەۆ، سارسەمباي كولباەۆ، ەرمەك كوبەي، ۇلان بايتورەەۆ، رۋسلان ق ۇلىمبەتوۆ، داۋلەت ونباەۆ سەكىلدى جالىندى جاستاردان جاساقتالعان «نۇرتاۋ» كومانداسى قازاقستان بىرىنشىكتەرىنىڭ ءۇش دۇركىن جەڭىمپازى  اتانادى. دەربىس بايدىلداەۆتىڭ جاتتىقتىرۋمەن شەبەرلىكتەرى شىڭدالا تۇسكەن الماتىلىق كوماندا قاي جەرگە بارسا دا جۇلدەلى ورىننان قۇر قالماي ەل اۋزىندا ىلىگە باستايدى. سول جىلدارى ۇلتتىق قۇرامادا ونەر كورسەتكەن شابوندوزداردىڭ باسىم بولىگىن «نۇرتاۋ» كومانداسى قۇراعان ەكەن.

ۇلتتىق كوماندا  ساپىنا ەنگەن «نۇرتاۋ» كومانداسىنىڭ  شابوندوزدارى 2002 جىلى قىرعىزستاندا وتكەن  پرەزيدەنت كۋبوگىنا ارنالعان حالىقارالىق دوداعى  قاتىسادى. سول ءدۇبىرلى كوكپاردا قازاقستان جۇلدەلى ورىننان شەت قالادى. قىرعىزدارمەن دوداعا تۇسكەن جەرلەستەرىمىز 8:2 ەسەبىمەن جەڭىلەدى. سوندا قىرعىزستاننىڭ پرەزيدەنتى اسقار اقاەۆتىڭ «كوكپار قىرعىزستاندا، حوككەي كانادادا دامىعان. قازاق باۋىرلار جەڭىلە بەرمەي ۇيگە قايتساڭدارشى»، دەپ حالىق الدىندا مىسقىلداعان ەكەن. مىنە،  سول جىلدارى قىرعىزدار «كوكبورى» دەگەن حالىقارالىق كوكپار فەدەراتسياسىن قۇرىپ، وعان اۋعانستان، تاجىكستان، وزبەكستان، رەسەي، قىتاي، جاپونيا جانە قىرعىزستان مەملەكەتتەرى مۇشە بولىپ كىرەدى.

قىرعىزداردان جەڭىلىپ، پرەزيدەنتتەرىنىڭ  سوزىنەن رۋحاني سوققى الىپ قايتقان قازاقستان قۇراماسىنىڭ تىزگىنىن تارتقان دەربىس باۋىرىمىز سول جىلى ەلىمىزدەگى كوكپار فەدەراتسياسىنا ءبىر جاڭا بەتبۇرىس جاساماسا ۇلتتىق سپورتىمىز توقىراۋعا كەتەتىنىن ۇعادى.

ءسويتىپ، سول كەزدەگى تۋرزيم جانە سپورت ءمينيسترى داۋلەت بولات ۇلى تۇرىلحانوۆتىڭ الدىنا بارىپ، بولعان جايدى باز قالپىندا بايان ەتەدى.

سونداي-اق، ەلىمىزدە كوكپاردىڭ حالىقارالىق  دەڭگەيدە دامۋىنا تۇساۋ بولىپ تۇرعان ماسەلەردىڭ ءبارىن ءتىزىپ بەرىپ، اتا سپورتىمىزدى جاڭعىرتۋدىڭ جاڭا جولدارىن ايتىپ بەرەدى.

مىنە، سول ۋاقىتتان باستاپ، داڭقتى بالۋان، بىلىكتى باسشى داۋلەت تۇرلىحانوۆتىڭ كومەگىمەن ۇلتتىق سپورتىمىزعا قارجى كوزى قۇيىلىپ، كوكپار سپورتىندا سىلكىنىس پايدا بولادى. كوكپاردان ۇلتتىق قۇرامىنىڭ باس جاتتىقتىرۋشى بولىپ بەلگىلى شابوندوز قۋانىشبەك قۇرىمباەۆ تاعايىندالادى. ەلىمىزدىڭ ءار ايماعىنا ات جۇگىرتىلىپ، ۇلتتىق قۇراماعا تاڭداۋلى شابوندوزدار الىنا باستايدى. بىلىكتى باپكەرلەر سارالانىپ، وقۋ-جاتتىعۋ جيىندارى وتكىزىلە باستايدى. مىنە، وسىنداي قارقىندى  قوزعالىستىڭ ناتيجەسىندە ۇلتتىق قۇراما جاساقتالىنىپ، 2004 جىلى قىرعىزستاندا وتكەن پرەزيدەنت كۋبوگىنا ارنالعان كەزەكتى حالىقارالىق دوداعا قاتىسۋعا ەلىمىزدىڭ كومانداسى اتقا قونادى. سول ءدۇبىرلى كوكپارعا ازيا وڭىرىنەن كوپتەگەن كوماندالار كەلىپ قاتىسادى. قازاقستان ءوز توبىنداعى باسەكەلەستەرىنىڭ ءبارىن وڭاي ۇتىپ، فينالدا قىرعىزدارمەن كەزدەسەدى.

تارتىسقا تولا وتكەن دودالى ويىندا جەرلەستەرىمىز قارسىلاستارىنىڭ قازاندىعىنا بەس رەت كوكپاردى اۋناتسا، ايىرقالپاقتى اعايىندار ءبىزدىڭ قازاندىقتى ءتورت رەت كوزدەيدى. قازاقستان كومانداسىنىڭ قاتارىندا سوڭعى سالىمدى سالىپ، ەلىنە جەڭىس سىيلاعان بەلگىلى شابوندوز اقىلباي مانكەەۆ بولاتىن. وسىلايشا 5:4 ەسەبىمەن وتانداستارىمىز  وز تاريحىندا تۇڭعىش رەت حالىقارىلىق سايىستىڭ جەڭىمپازى اتانادى.

سول 2004 جىلى تاراز قالاسىندا «ەۋرازيا كۋبوگى» ءۇشىن  وتكەن حالىقارىلىق جارىستا دا قازاقستاننىڭ قوس قۇراماسى فينالدا كەزدەسەدى. قازاقستاننان ەكى كوماندانىڭ فينالعا شىعۋىن ەلىمىزدە كوكپاردىڭ ەداۋىر دامي تۇسكەنىن ايشىقتاي تۇسكەن ەدى.

سول جىلدارى ۇلتتىق قۇرامانىڭ باس باپكەرى قۋانىشبەك قۇرىمباەۆ پەن كوماندا باستىعى دەربىس بايدىلداەۆتەردىڭ مۇرىندىق بولۋىمەن تارازدا ويىن-جاتتىعۋ وتكىزەتىن ورىن سالىنىپ، ءبىرتالاي ىرگەلى ىستەر جاسالىنادى.

قىرعىزدار كەيىنىرەك اسقار اقاەۆ اتىنداعى حالىقارالىق ءتۋرنيردى كلۋبتىق دەڭگەيدە وتكىزە باستايدى. كلۋبتىق سايىستاردىڭ بارىندە قازاقستان قۇراماسى  الدا بولىپ، كوكپاردان ازيادا  قارا ءۇزىپ دارا  شىعادى. مىنە، قازاقتىڭ نامىسىنا تيسە قانداي بولاتىنىن قىرعىز اعايىنداردىڭ كوزدەرى انىق جەتەدى.

سول جىلدارى ەل قۇراماسىنىڭ ساپىندا حالىقارالىق، كلۋبتىق جارىستاردا اۋىز تولتىرىپ ايتارلىقتاي ونەر كورسەتكەن، سول كەزدەگى الماتىلىق «نۇرتاۋ» كومانداسىنىڭ ءاپايتوس شابوندوزدارىنىڭ ءبىرى سپورتپەن قوشتاسسا، ءبىرى ەلىمىزدىڭ ىرگەلى كوكپار كوماندالارىنىڭ قۇرامىندا ونەر كورسەتىپ تاراپ كەتتى. الماتى قالاسى اكىمشىلىگى ءوز كومەكتەرىن بەرۋدەن باس تارتقان كۇننەن باستاپ، كوماندانىڭ بەرەكەسى دە بىرگە  كەتەدى. وسىلايشا،  ءبىر كەزدەرى ۇلتتىق قۇراماعا سايدىڭ تاسىنداي ساڭلاقتارى مەن اۋىزدىعىمەن الىسقان تۇلپارلارىن بەرىپ كەلگەن «نۇرتاۋ» كومانداسى امالدىڭ جوعىنان تاراپ كەتۋگە ءماجبۇر بولادى.

وسى كوماندانىڭ باق تۇلپارى بولعان، جوعارىدا اڭگىمە ەتىلگەن تۇمارلى تۇلپار اقبوزدىڭ ءومىرى دە ەلەۋسىز بولىپ، قايران  جۇيرىك قورادا قامالىپ قالادى. اندا-ساندا ات ءدۇبىرىن ەستىسە كىسىنەپ، جەر تارپىعاننان باسقا شارا قالماعان.

مىنە، ەندى سول تۇمارلى تۇلپارعا ەر سالار كەز كەلىپ وتىر. الماتىدا قايتادان كوكپار كومانداسىن قۇرسام دەگەن ماقساتپەن سول  باياعى ۇلتتىق سپورتىمىزدىڭ جاناشىرى دەربىس بايدىلداەۆ پەن بۇرىنعى شابوندوزدار  سارسەمباي قۇلباەۆ پەن سەرىك الىباەۆتار  تىزگىندى قولعا قايتا الادى. ارينە، قازاقتا اۋزىن  اشسا، جۇرەگى كورىنەتىن، اقجۇرەكتى، ۇلتجاندى باۋىرلارىمىزدا  جوق ەمەس. مىسالى، بولات ومىراليەۆ دەگەن ازامات الماتى مەن الماتى وبلىسىنىڭ كوكپارشىلارىنا ارناپ اتشابار الاڭىن سالىپ بەرىپ وتىر. دەگەنمەن دە ول ازدىق ەتەتىنە انىق. ارنايى كوكپاردان مەكتەپتەر اشىلىپ، ارنايى كوكپار الاڭدارىنىڭ سانىن ءوسىرۋ ماڭىزدى ماسەلە بولىپ وتىرعانى انىق.

الاتاۋدىڭ بوكتەرىندە ورىن تەپكەن  ءىرى مەگوپوليستە ەل بىرىنشىلىگىنە قاتىسا الاتىن ءبىر كوكپار كومانداسىنىڭ بولماۋى ارينە، وكىنىشتى. سوندىقتان دا بىلەكتى دە جۇرەكتى شابوندوز جىگىتتەردى جيىپ الىپ، الماتى كوكپار قۇراماسىن قۇرۋدى ماقسات ەتىپ، شاۋىپ جۇرگەن قوس ازامات دەربەس پەن سارسەمباي سىندى ات سپورتىنىڭ جاناشىرلارىنا  سول جىلدارى جولىعىپ ءمان-جايدى سۇراعانىم ەسىمدە.

–قالا اكىمشىلىگى بىزگە كوكپارشىلار جاتتىعاتىن بازا سالىپ بەرمەي-اق قويسىن، ونىڭ ءبىر شەشىمىن ءوزىمىز  تابارمىز، بىزگە كەرەگى كوماندانىڭ شابوندوزدارىنا  30 000 تەڭگەنىڭ كولەمىندە ايلىق اقىسىن بەرىپ وتىرسا بولعانى، – دەپ جۇرەگىنەن جارىلعان ەدى  كوكپارعا جاناشىر قوس ازامات.

سودان بەرى كوپ جىلداردىڭ ءجۇزى بولدى. الماتىلىق كوكپارشىلاردىڭ ءدۇبىرلى دودالاردا الدىنا سالماي  توپجارىپ جۇرگەندەرىن قۇلاعىمىز ءالى شالعان جوق.

وزگە وبلىستاردىڭ بارىندە ۇلتتىق سپورتىمىزدىڭ ءبىرى كوكپارعا كوڭىل ەرەكشە ءبولىنىپ، فەدەراتسيالار قۇرىلا باستاعاندا الماتى قالاسى اكىمشىلىگىندەگى سپورت باسقارماسىنىڭ ءوزىمىزدىڭ ۇلتتىق قۇندىلىقتارىمىزدى ءبىر كوكپارعا نەگە كوڭىل بولمەي جۇرگەنى بەلگىسىز. ۇلتتىق سپورتتتى كورشىلەس ەلدەر ەڭ ءبىرىنشى الدىعا قويادى. الدە الماتى قالاسىنداعى سپورتتى باسقارىپ وتىرعاندارعا كوكپار سپورتى تاڭسىق بولار.

الدا كوكپاردان كەزەكتى قازاقستان بىرىنشىلىگى كەلە جاتىر. سول ەلىمىزدىڭ ءار وڭىرىنەن تۇلپالارىن ۇكىلىپ كەلىپ قوساتىن دودالى كوكپاردا، الماتى قالاسىنىڭ كومانداسىن كورۋ وڭتۇستىك شاھارداعى  سپورت سۇيەر ءاربىر ازاماتتىڭ ارمانى.

سوندىقتان دا قالا اكىمشىلىگى  كوكپارىمىزعا  كومەك قولىن تارتىپ، شابوندوزدارعا جاعداي تۋعىزاتىن شىعار دەگەن ۇمىتتەن ايىرىلماي كەلەمىز. «ات ەر قاناتى»، دەگەن بابالارىمىز. ال، جوعارىدا ايتقان تۇمارلى تۇلپارىمىزدىڭ تاعدىرى قالاي اياقتالعانى بىزگە بەيمالىم. مۇمكىن، سويىلىپ سوعىمعا كەتتى نە بولماسا اجالى جەتىپ ولگەن بولار. قالاي دەسەك تە، كوكپاردىڭ حاس شەبەرى اتانعان جۇزدەن جۇيرىك تەكتى  جانۋار  كوزى جۇمىلعانشا، ءدۇبىرلى دە دودالى كوكپارعا ءبىر ءتۇسۋدى اڭساپ وتكەنىندە ەش كۇمان جوق.

 

اقىن ورداباي ۇلى،

 الماتى