ادامدىق ەتالونى

دوسىمىز ءدۇرالى دۇيسەباي جايلى جايسىز حاباردى كيەلى تۇركىستان جەرىندە جۇرگەنىمدە ەستىدىم. كەشە عانا ارامىزدا جارقىلداپ جۇرگەن دوس-اعامنىڭ قازاسىنا سەنگىم كەلمەدى. بىراق جان-جاقتان حابارلاسىپ، كوڭىل ايتقان جولداستاردىڭ سوزىنەن كەيىن دۇكەڭنەن ايىرىلىپ قالعانىمدى اڭعاردىم. سول ساتتە ستۋدەنت كەزىمىزدە قازگۋ-گراد قالاشىعىنان شىعىپ، ءال-فارابي داڭعىلىنىڭ بويىمەن «قازاقفيلمگە» دەيىن جۇگىرىپ كەلەتىنىمىز ەسىمە تۇسە كەتپەسى بار ما؟!

ودان سوڭ «لەنينشىل جاستا» جۇمىس ىستەپ جۇرگەندە جازعان «ساحي رومانوۆ جۇگىرىپ كەلەدى» دەگەن دۇكەڭنىڭ ماقالاسى ويىما ورالدى. تاقىرىبىنان باستاپ سوڭعى نۇكتەسىنە دەيىن عاجاپ ديناميكاعا قۇرىلعان دۇكەڭنىڭ سول ماقالاسى ءالى ەسىمنەن كەتپەيدى. قازىردە دە دۇكەڭ ءوزى جازباقشى، ءبىر جاعىمنان جۇگىرىپ شىعا كەلەتىن سياقتى بولادى دا تۇرادى.

كەز كەلگەن تالانتتىڭ قيالىنا قانات بايلايتىن، شارىقتاتىپ شىرقاۋ كوككە شىعاراتىن قاسيەتتى ءبىر دۇنيە – ول تۋعان جەردىڭ توپىراعى، وسكەن ورتاسى. ءاربىر دارىن يەسىنىڭ اداستىرماس تەمىرقازىعى، اينالىپ كەلەتىن كىندىك قانى بايلانعان وت ورتاسى – ول تابانىنىڭ ءمورى باسىلعان تۋعان توپىراعى. قر مادەنيەت قايراتكەرى، قازاقستان جۋرناليستەر وداعى جانە س.بەردىقۇلوۆ اتىنداعى سىيلىقتاردىڭ يەگەرى ءدۇرالى دۇيسەباي «وڭتۇستىكتىڭ شۆەيتسارياسى» دەپ اتالاتىن تۇلكىباس ءوڭىرىنىڭ ازاماتى ەدى. تاراز بەن شىمكەنت، جۋالى (جامبىل وبلىسى) مەن تۇلكىباس (تۇركىستان وبلىسى) اۋداندارىنىڭ ورتالىقتارى – باۋىرجان مومىش ۇلى مەن تۇرار رىسقۇلوۆتىڭ قاق ورتاسىنداعى شاقپاقبابا اۋىلىندا (بۇرىنعى ۆىسوكوە سەلوسى) تۋىپ-وسكەن دۇكەڭ ءوزىنىڭ اماناتى بويىنشا سول جەرگە جەرلەندى.

تۇركىستاننان تۇلكىباس اۋدانىنا ماشينامەن ءۇش ساعاتتان اسا ۋاقىت ءجۇرىپ بارعان ۋاقىتتا دۇكەڭمەن بىرگە وتكىزگەن 45 جىلدىڭ كوپتەگەن ساتتەرى كوز الدىمنان كەتپەي قويدى. دۇكەڭ قازاق جۋرناليستيكاسىنا ءبىر ادامداي ەڭبەك ءسىڭىردى. سول كەزدە مەن دەگەن ءجۋرناليستىڭ ارمانى بولعان، اڭىزعا اينالعان «لەنينشىل جاس» گازەتىندە ون التى جىل تابان اۋدارماي ەڭبەك ەتتى.

1996 جىلى قر مەملەكەتتىك تەرگەۋ كوميتەتىنىڭ جاڭادان اشىلعان «قىلمىس پەن جازا»–«پرەستۋپلەنيە ي ناكازانيە» اتتى گازەتىنە باس رەداكتور بولىپ باردى. كەيىننەن ۇلتتىق قاۋىپسىزدىك كوميتەتىندە قىزمەتتە بولىپ، زەينەتكە شىققان سوڭ «حالىق ءسوزى»، «Sport»–«سپورت» گازەتتەرىندە قىزمەت ەتتى. ءومىرىنىڭ سوڭعى جىلدارى ل.ن.گۋميلەۆ اتىنداعى ەۋرازيا ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ جۋرناليستيكا  جانە ساياساتتانۋ فاكۋلتەتىندە وقىتۋشى بولىپ، جاس جۋرناليستەرگە ءبىلىمى مەن تاجىريبەسىن بەرىپ، ساۋاپتى ىسپەن اينالىسقان ەدى. ءوزى ەڭبەك ەتەتىن كافەدرادان «سپورت جۋرناليستيكاسى» دەگەن ءپاننىڭ اشىلۋىنا مۇرىندىق بولدى. قازىر دۇكەڭنىڭ كوپتەگەن شاكىرتتەرى سپورت تاقىرىبىن جازاتىن جۋرناليستەردىڭ قاتارىن تولىقتىردى.

«جارق ەتكەن الماستىڭ جۇزىندەي» دەيتىن ادەمى ءبىر تەڭەۋ بار.  تاڭداندىراتىن، ريزا قىلاتىن، ەرىكسىز نازار اۋدارتاتىن الابوتەن قۇبىلىس وسىلاي سۋرەتتەلەدى. تاعى ءبىر انىق: ادامنىڭ وزگەلەرگە ۇقسامايتىن بولمىس قاسيەتىن كورسەتەتىن ولشەمدى دە وسى ءسوز تىركەسىمەن اسپەتتەپ جاتامىز. شىنى سول، دۇكەڭ – جۇرەگى گارمونيا مەن ۇيلەسىمدىلىككە تولى جىگىت. ونىڭ شىعارماشىلىعى وقۋشىسىن وزىنە ەرەكشە تارتىپ تۇراتىنى – وسى گارمونيانى جۇرەككە قوندىرىپ تۇرعان كوڭىل گراۆيتاتسياسى اتتى قۇدىرەتتى كۇشتىڭ قوناقتاي العانى.

جۋرناليست-پۋبليتسيست ءدۇرالى دۇيسەبايدىڭ شىعارماشىلىق جولىنا نازار اۋدارسام، ىلكى ساتتە وسىنداي ويعا قالاتىنىم راس. قالام ۇستاعان اعايىن ءباسپاسوز ايدىنىندا وزىنشە ءىز تاستاپ، وزىندىك قولتاڭباسىن قالدىرىپ، وقىرماننىڭ كوزايىمىنا اينالىپ جاتادى. حالىق ءوزىن تانىماسا دا ءسوزىن تانيدى. ەسىمىن ۇمىتپاي، ءسوزىن جاتتاپ، سىرتتاي قانىق بولىپ جۇرەدى. بىرەۋى تاسقىن سۋداي ەكپىندى، بىرەۋى ەسىلىپ اققان ەسىلدىڭ وزەنىندەي بولىپ سالماقپەن كەلەتىن شىعارماشىلىق قاۋىم وكىلدەرىنىڭ قالايدا حالىقتىڭ تامىر سوعىسىن تاپ باساتىن شولعىنشىداي اتقا قوناتىنى – اقيقات ءىس. سولاردىڭ ىشىندە دۇكەڭنىڭ «لەنينشىل جاس» گازەتىندە ءجيى جاريالاناتىن ماقالالارى ءالى ەسىمدە.

ءدۇرالى دۇيسەباي – سول شابىتتىڭ ۇركەك كوگىن قامشىلاعان ورتادا مۇلدە باسقاشا جولدى تاڭداعان قالامگەر. ول ابايشا ايتقاندا،  «جۇرەك – تەڭىز، قىزىقتىڭ ءبارى اسىل تاس» دەپ،  تىرشىلىكتە كەزدەسەتىن استارلى، كومەسكىلەۋ تۇستارعا، باسقا بىرەۋ ءمان بەرە بەرمەيتىن قۇپياسى مول تۇيتكىلدەرگە تۋرا شاۋىپ، قيادان قىزىل كورگەن تۇلكىدەي ءوزىنىڭ جۋرناليستىك باستاۋىندا بۇرىن-سوڭدى ەل جازباعان تىڭ تاقىرىپتارعا شۇيلىگە كەلدى. «جارق ەتكەن الماستىڭ جۇزىندەي» دەپ وتىرعانىمىز سول. ونىڭ اسىرەسە، سوڭعى جىلدارى جازعان دۇنيەلەرى وسى سوزىمىزگە دالەل.

«حالىق ءسوزى» گازەتىندە باس رەداكتوردىڭ ورىنباسارى بولعان كەزىندە  «ءدۇرالىنىڭ ءدۇربىسى» دەگەن اۆتورلىق ايدارمەن ءار نومەردە قوعامداعى كەلەڭسىز قۇبىلىستار تۋرالى ايشىقتى دا ۇستانىمدى ماقالالارىن جاريالاپ تۇردى. سول جىلدارى دۇكەڭ پۋبليتسيستيكانىڭ اپوگەيىنە جەتتى.

نەگىزى دۇكەڭ شىعارمالارىنداعى كەز كەلگەن تاقىرىپ الەۋمەتتىك جۇكتى قارا نارداي كوتەرەتىن سوقتالى دۇنيەلەر ەكەنىن ايتپاي كەتسەك – ارىمىزعا سىن. ادىلەتسىزدىك پەن پارىقسىزدىققا دەگەن تۋىندىگەر قارسىلىعى ادامي ىشكى جان-دۇنيەسىمەن ارپالىسا استاسىپ كورىنىس بەرەدى. كەز كەلگەن شىعارماسىندا. تاعى ءبىر نازار اۋدارارلىعى – ونىڭ كەستەلى كوركەم تىلمەن، حالىقتىق بولمىس بوياۋىمەن ارلەگەن سويلەمدەرى جاڭاعى الەۋمەتتىك جۇكتىڭ اۋقىمىن، تانىمدىق مۇراتىن  ودان  سايىن ۇلعايتا تۇسەتىنى دە جۇرەكتى ءدىر ەتكىزىپ وتەتىنى تاعى بار.

قالامى جۇيرىك ءجۋرناليستىڭ تومەننەن سالساڭ توسكە وزعان، قىراتتان سالساڭ قياعا ورلەگەن شالىمدىلىعىن، كۇمبەز كوكتىڭ، قاراڭعى تۇڭعيىقتىڭ جىمىڭداعان «شامدارىن» ساناعان جۇلدىزشىداي العىرلىعىن  ايتپاي تاعى وتىرا المايسىڭ. تالاي باسىلىمدا ەڭبەك ەتكەن قالامگەردىڭ قالام قۋاتى قانداي ەكەنىن وسىدان-اق پايىمداي بەرىڭىز. ءار گازەت-جۋرنالدىڭ وزىندىك باعىت-باعدارى، كوتەرەتىن تاقىرىپتارى بولادى. دۇكەڭ سوعان ساي ماتەريالدار جازىپ وتىردى. جانە ولار جاي عانا قارا ءسوزدىڭ، ارزان ويدىڭ جەلىسىمەن تۋىنداعان دۇنيەلەر ەمەس، ابدەن قايناۋىنا جەتكىزىلىپ، كوپشىلىگىمىز بىلە بەرمەيتىن سونى دەرەكتەرمەن بايىتىلىپ، ءتىل قۇنارىمەن سۋىرىلىپ جازىلعان ماقالالار ەكەنى ايقىن. ءجۋرناليستىڭ ەنتسيكلوپەديالىق بىلىمدىلىگى بولماسا ءار سالادا، ءار باعىتتا مۇنداي قىزىقتى ماتەريالدار جازىلار ما ەدى؟!  ءاي، قايدام؟!

دۇكەڭنىڭ ومىردەن تۇيگەنى مول ەدى. قازىرگى تاڭدا باتا سۇراساڭ، توست ايتاتىن قاريالارعا قارنى اشاتىن. الدىڭعى بۋىن مەن كەيىنگى بۋىن وكىلدەرى اراسىنداعى ساباقتاستىقتىڭ ءۇزىلىپ بارا جاتقانىنا قاپالانىپ ءجۇرۋشى ەدى. دۇكەڭ ءومىرىنىڭ سوڭعى جىلدارىندا فيلوسوفيالىق ويلارعا كوپ بەرىلىپ، سونى قاعازعا ءتۇسىرۋدى دە ويلاستىرىپ جۇرەتىن.

«ءومىر بولعان سوڭ ادامنىڭ قارتايۋى زاڭدى. ءبىز دە جاس بولعانبىز. بىراق ءبىزدىڭ جاستىق شاق باسقاشا ءوتتى. قازىرگى جاستار باقىتتى. اقپاراتتار اعىنى اشىق زاماندا ءومىر سۇرەدى. كوپ بىلەدى. الايدا تاربيەمىز بولەك. قۇيماقۇلاق، اتا-اجەنىڭ اڭگىمەسىن تىڭداپ وسكەن ۇرپاقپىز. كىتاپقۇمار ۇرپاقپىز. بىراق ءبىز ەستىگەن اڭگىمەلەر مەن وقىعان كىتاپتار بۇگىنگى كۇنگە ساي ما؟ قازىرگى جاستار ءبىز سەكىلدى قۇلدىق پسيحولوگياسى باسىم ەمەس، ازات ويلى ازاماتتار. بىراق نەگە ۇلتتىق قۇندىلىقتان الشاق جاستار كوپ؟ نەگە اقشاعا قاتتى قۇنىعىپ، بارىمىزدى باسا-كوكتەپ جانشىپ بارامىز؟ ويلاناتىن نارسە جەتەدى. جەتپىسكە جاقىنداپ قالعان ءوزىن ءالى دە جاستار قاتارىندا سانايتىن ءبىر ازامات كوشەدەگى ءبىر جونسىزدىكتى بايقاپ قالىپ: «اپىر-اۋ، مىناۋسى نەسى، وسىلارعا اقىل ايتاتىن ءبىر قاريا جوق پا؟» دەسە كەرەك اشۋلانىپ، سوندا قاسىندا ەرىپ كەلە جاتقان ءبىر ءىنىسى: «كوكە-اۋ، سول قارتتىڭ ءبىرى ءسىز ەمەسسىز بە؟» دەگەن ەكەن. سوندا الگى كىسى: «ءاي، ءبىز دە شال بولىپ قالىپپىز-اۋ» دەپ باسىن قاسىپتى دەيدى. سول ايتقانداي، ناعىز قاريالار بۇرىنعىلار عوي. ولار ايتاتىن، وزدەرى ۇلگى بولاتىن. ءسوزى بولەك، تىرلىگى باسقا شالدار كوپ قازىر. كورگەن-بىلگەنىڭدى ايتايىن دەسەڭ كەيبىر «اقىلدى «قارتتار» «جاماناتتى بولىپ قايتەسىڭ» دەيدى. وزدەرى جەككورىنىشتى بولعىسى كەلمەيدى. سوندا كىم ايتادى؟ بىلگەنىڭدى ايتۋ اقىلگويشىلىك پە؟ الدىڭعى بۋىن مەن كەيىنگى بۋىننىڭ اراسى الشاقتاپ بارا جاتقانداي. قازىرگى جاستارعا اقىل ايتساڭ ۇنامايسىڭ، سىن ايتساڭ – جاۋسىڭ. ءبارى بىردەي ەمەس شىعار، ارينە» دەپ وتىراتىن جارىقتىق!

ءدۇرالى دۇيسەبايدىڭ شىعارماشىلىعىنا وزەك بولعان ادامي رۋح، رۋحاني دۇنيە ماسەلەلەرى – شىنايى ىزدەنىستىڭ، تەرەڭنەن شىمىرلاپ قايناپ شىعاتىن تالعامپاز ىزدەنىستىڭ جەمىسى. ول ادام باسىنداعى پروبلەمالاردى ءسوز ەتە وتىرىپ، قوعامنىڭ دەرتىن اشۋعا ۇمتىلدى. جانە ونىسىن كوركەم تىلمەن جەتكىزدى.

ءجۋرناليستىڭ بۇل ۇستانىمى بارلىق ماقالالارىندا دا جەلى تارتىپ، جىبەك جىپتەي ءورىلىپ، ادىپتەلىپ وتىردى. ءجۋرناليستىڭ جازعانىنان جالعاندىق كورمەي، ايتقانىنان اقيقات ىزدەيتىن وقىرمان –ايتۋشىڭ دا، تىڭداۋشىڭ دا. ءتىپتى، كەرەك دەسەڭىز، سىرلاسىڭ دا. بۇل تۇرعىدا ءدۇرالىنىڭ  باعى جانعان جۋرناليست ەكەنىن كورىپ تە، ءبىلىپ تە جۇردىك. ويتكەنى، ونىڭ  شىعارماشىلىق قارىمى  تىرشىلىكتىڭ كوزىندەي، ءومىردىڭ وزىندەي بولىپ توگىلىپ تۇردى. تابيعاتىندا قابىسپايتىن دۇنيەلەردى قابىستىرىپ، جاماپ-جاسقاپ وقيعا تابۋ وعان مۇلدە جات نارسە. نەگىزى ادامنىڭ بولمىسى قانداي بولسا، ويىنان سونداي شىنايىلىق كورىنىپ تۇرادى عوي. ومىردە قاراپايىم، الاڭسىز عۇمىر كەشكەن دۇكەڭنىڭ جۋرناليستيكاداعى ىزىنەن دە سونداي قاراپايىمدىلىقتى، ماڭعازدىقتى تانۋ قيىن ەمەس. سويتە تۇرا، جالعان دۇنيەنىڭ نازىك يىرىمدەرىن، كوزگە كورىنبەيتىن پسيحولوگيالىق قارىم-قاتىناس قۇپيالارىن، ادامي پەندەلىك سيپاتتاردى قالت جىبەرمەي تاپ باسادى. قاي ماقالاسىندا دا.

گازەتتە جاريالانعان ءار ماقالا شىن مانىندە وسى ايتىلعانداي بولسا، وندا ادامداردىڭ  جان سارايىندا ۇنەمى كۇن ك ۇلىمدەپ، كوكتەم گ ۇلىنىڭ حوش ءيسى اڭقىپ تۇرار ەدى. اقتى اق، قارانى قارا دەيتىن اينىماس قاعيداعا مويىن ۇسىنىپ، وزىنە ساباق الا بىلەر ەدى. سوندىقتان دا ءدۇرالىنىڭ جۋرناليستيكاعا قۇشتار كوڭىلى ۇنەمى تالعام دەيتىن تارازىعا تارتىلىپ كەلدى. سالماقتى، پاراساتتى دۇنيەلەرگە ۇمتىلدى.

ونىڭ شىعارمالارىنىڭ  وقىرمان جۇرەگىنە جول تاۋىپ، جىلىلىق  ۇيالاتاتىنى نەلىكتەن؟ ويتكەنى، ول – حالىقتىق مۇرالاردان قانىپ ىشكەن، اتالار وسيەتىن كوكىرەگىنە توقىپ ەر جەتكەن، تۋعان جەرىنىڭ قادىر-قاسيەتىن انا سۇتىمەن بويىنا دارىتقان، ۋىزىنا ابدەن تويىپ ورىلگەن ۇرپاقتىڭ وكىلى.

سوندىقتان دا دۇكەڭ ءتىلىنىڭ بوياۋى قانىق، ءنارى سىرتىنا شىعىپ تۇرادى. شىنايىلىعىمەن باۋراپ الادى. سۇيسىندىرمەي قويمايدى. قوسپاسىز، بوياماسىز دۇنيەنىڭ بولمىسىنا ەرىكسىز يلاناسىڭ. وقىرماندى بايلاۋلى بۇزاۋداي ەش جاققا تىپىر ەتكىزبەي تۇساۋلاپ، شىعارمامەن شەگەندەپ تاستاۋدىڭ بارلىق ءتاسىلى مەن ءادىسىن بارىنشا تەرەڭ مەڭگەرگەن ءدۇرالىنىڭ ءار تۋىندىسىنىڭ ورتا جولدان جابىلىپ قالماي، سوڭعى نۇكتەسىنە دەيىن تارتىپ وتىراتىنى دا – ادەمى قۇبىلىس.

ءدۇرالى قاي ماقالاسىن دا ويلانىپ جازدى، وي الا جازدى، ويلاندىرا جازدى. تۋىندىلارىنا جان كىرىپ تۇراتىنى دا سودان. كەز كەلگەن جانرعا قالام تارتپاس بۇرىن جۋرناليست وسى حالىققا نە بەرەدى، تاربيەلىك ءمانى قانداي بولادى دەگەن ساۋالعا جاۋاپ ىزدەپ، سودان كەيىن بارىپ قۇنارلى ءتىل مەن كوركەمدىك  دەڭگەيىن استاستىرىپ، كۇمبەز قالاعان شەبەردەي ءار كىرپىشىن قيۋلاستىرىپ، ءورىپ شىعاتىن سياقتى كورىنەدى.

ءدۇرالى ەشقاشان دا بولدىم دەمەدى، تولدىم دەمەدى. ءوز ورنىن جاقسى ءبىلدى. بىراق ونىسىن جاھانعا جار سالىپ جارنامالاعان جوق. قازاق جۋرناليستيكا الەمىنە سىرباز باسىپ، سىپايى ەسىك قاعىپ كىرگەن ول «مەنىمەن» ەمەس، ەڭبەگىمەن، شىعارماشىلىق ىزدەنىسىمەن تانىلدى. ال قازاق ءتىلىنىڭ تازالىعىنا ادالدىعى ءوز الدىنا بولەك اڭگىمە.

ءدۇرالى دۇيسەبايدىڭ جانىن سالىپ شىرقىرايتىن تاقىرىبىنىڭ بىرەگەيى قازاق ءتىلىنىڭ تاعدىرى ەدى. ول قاي جەرگە بارسا دا ءتىل تازالىعى تۋرالى پىكىرلەرىن اشىق ايتىپ تا، جازىپ تا جۇرگەنىن جاقسى بىلەمىز. دۇكەڭنىڭ مىنا ءبىر سوزدەرى ەسىمىزدەن كەتپەيدى: «ءتىل ءبىلىمىنىڭ الىبى احمەت بايتۇرسىنوۆتىڭ «ءتىل تازالىعى دەگەنىمىز – انا ءتىلدىڭ ءسوزىن باسقا ءتىلدىڭ سوزىمەن شۇبارلاماۋ. باسقا تىلدەن ءسوز تۇتىنۋ قاجەت بولسا، جۇرتقا ءسىڭىپ، قۇلاقتارىنا ءۇيىر بولعان، ماعىناسى حالىققا تۇسىنىكتى سوزدەردى الۋ» دەگەن ءسوزى بار. باسپاسوزدە اراسى بىلعانعان سوزدەر ءجيى بايقالا قويمايدى. ءبىزدىڭ تىلدىك ەرەجەمىزگە جات سوزدەر كوپ قولدانىلمايدى. ارينە، كەيدە «بىزدە بىلاي ايتىلادى» دەگەن سىڭايدا جەرگىلىكتى سوزدەردى قولدانىپ جاتامىز. جات ەلدىك سوزدەردەن گورى وسى ءوز ارامىزداعى جەرگىلىكتى سوزدەردى قولدانۋ باسىمداۋ. باسقاسىن ايتپاي-اق قويايىق، قازىر «جۇمىس ىستەۋ» دەۋدىڭ ورنىنا «جۇمىس جاساۋ» دەگەن تىركەس قولدانىلا باستادى. كەيبىر گازەتتەردە باس تاقىرىپقا شىعىپ كەتىپ ءجۇر. بۇل دۇرىس ەمەس. «جۇمىس ىستەۋ» پروتسەسس، ال «جۇمىس جاساۋ» اكتى. ەكەۋىنىڭ ماعىناسى ەكى ءتۇرلى. ورىسشادان تىكەلەي اۋدارىلعان كالكا سوزدەر دە كەزدەسىپ قالىپ جاتادى. «بولىپ تابىلادى»، «ورىن الدى»، «ەسەپتەلەدى» دەگەن سەكىلدى.

تەلەارنالار مەن راديو ءتىپتى باسقاشا. جازىپ الىناتىن حابارلاردى تەكسەرۋدەن وتكىزىپ، مونتاجداپ جىبەرۋگە بولار. بىراق تىكەلەي ەفير دەگەن بار. كىم قالاي سويلەيدى، سولاي كەتەدى. قاي قوناقتىڭ اۋزىنا قاقپاق بولاسىڭ. باعدارلاما اۆتورىنىڭ ءوز ءىسىن جاقسى ءبىلىپ قانا قويماي، دۇرىس سويلەي الاتىن ادام ىزدەيتىنى سوندىقتان.

قازاقتىڭ اۋىز ادەبيەتىنەن قانىپ ىشكەن، اتا-اجە ەرتەگىسىن، انا ءالديىن ءوز تىلىندە ەستىپ، قۇلاعىنا ءسىڭدىرىپ وسكەن، اۋزىنان ءسوزى قۇيىلىپ تۇرعان تالاي اعالارىمىز بەن اپكەلەرىمىزدى ءبىلۋشى ەدىك. سولار قايدا قازىر؟ سالالىق تەلە-راديو مەكەمەلەرىن بىلمەيمىن، ورتالىقتاردا ولاردىڭ ءبىرى دە جوق. ءداستۇر جالعاستىعى بۇزىلعان. جاستار ءتىل بىلمەيدى دەپ ءۇزىلدى-كەسىلدى ايتۋعا بولماس، بىراق بۇزىپ ايتادى. قازىر كورەرمەندەر مەن تىڭدارماندار ايتىپ جۇرگەندەي، «ڭ» ارپىنە ءتىلى كەلمەيتىن تەلەجۇرگىزۋشىلەر كوبەيىپ كەتتى. ورىسشا ويلاپ، قازاقشا اكتسەنتپەن سويلەيتىندەر پايدا بولدى. كەزىندە قۇجاتتا كەتكەن قاتەلىكتەرگە بايلانىستى ورىس ىڭعايىندا بۇزىلىپ جازىلىپ كەتكەن اتى-جوندەردى ءدال سولاي ايتاتىندار بار. مىسالى، «بالاپان» ارناسىندا «ادينا مەن مادينا» دەگەن باعدارلاما شىقتى. «ءادينا مەن ءمادينا دەپ نەگە قازاقشا ايتپايسىڭدار؟!» دەگەنگە باس رەداكتور «ازان شاقىرىپ قويعان اتىن ءبىز قالاي وزگەرتەمىز؟» دەپ جاۋاپ بەردى. اكە-شەشەسىنىڭ ساۋاتسىزدىعىنان قۇجات وسىلاي تولتىرىلعان شىعار. بىراق قازاق باعدارلاماسىندا قازاقشا ايتۋ كەرەك قوي. قىسقاسى، قۇجات دۇرىس تولتىرىلماي، «قاتە قازاقتار» مەن قاتە سويلەۋ كوبەيە بەرمەك».

دۇكەڭ ءوزى ءومىرىنىڭ كوپ بولىگىندە سپورت ءجۋرناليسى بولعاندىقتان قازاق تەلەارنالارىنداعى سپورت كوممەنتاتورلاردىڭ ساۋاتتىلىعىنا ەرەكشە ءمان بەرىپ، ولاردىڭ جۇمىسىن ۇنەمى قاداعالاپ، كەرەك جەرىندە سىن ايتىپ، كوپ ارىپتەستەرىن جونگە سالىپ وتىراتىن.  

«مىنا رەسەي تەلە-راديو مەكەمەلەرىندە ءۇش بۋىن قاتار جۇمىس ىستەيدى. اعا بۋىن، ورتا بۋىن جانە جاس بۋىن، – دەپ وتىراتىن دۇكەڭ. –  سەكسەننىڭ ارعى-بەرگى جاعىنداعى پوزنەرلەر ءالى ءجۇر. مۇنداي جۇيەدە ءداستۇر جالعاستىعى بار. ءتىل تازالىعى ساقتالادى. كىشى بۋىن ورتا بۋىننان، ورتا بۋىن اعا بۋىننان ۇزدىكسىز ۇيرەنىپ وتىرادى. مەكتەپ قالىپتاسقان. بىزدە شە؟ «جاستاردى تارتايىق» دەدىك تە ۇلكەن بۋىندى ىسىرىپ شىعاردىق. «جاس كەلسە – ىسكە» دەيدى قازاق. بۇل، نەگىزىنەن، دۇرىس ءۇردىس. جاستاردى جۇمىسقا كوپتەپ تارتۋدى ايتامىن. «اقىل – جاستان…» دەپ بەكەر ايتپايدى عوي. بىراق ءداستۇر جالعاستىعىن ءۇزىپ الدىق. تەلەۆيدەنيە مەن راديودا مىقتى جۋرناليستەر جۇمىس ىستەدى.

قازاقستاندا كاسىبي كوممەنتاتور جوقتىڭ قاسى. كاسىبي سپورت كوممەنتاتورى دەگەن كىم؟ ول – ءوزى جۇرگىزەتىن سپورت ءتۇرىن وزگەلەردەن الدەقايدا جاقسى بىلەتىن مامان. رەسەيدە ءار كوممەنتاتور ءوزى جاقسى بىلەتىن سپورت تۇرىنەن عانا رەپورتاج جۇرگىزەدى. سونىڭ وزىندە سىنعا ىلىگىپ جاتادى. ال بىزدە ءبىر كوممەنتاتور بىرنەشە سپورت ءتۇرىن جۇرگىزە بەرەدى. ويتكەنى مامان از. بوكستا «الدىڭعى قول»، «ارتقى قول» دەگەن تىركەستەر قولدانىلىپ ءجۇر. العا سوزىپ جۇرەتىن قول – الدىڭعى، نەگىزگى سوققى جاسايتىن، ءسال ارتقا تارتىلعان قول ارتقى قول. وسىلاي دەپ ايتقانعا ەپتەپ قۇلاق ۇيرەندى. قازاقشا دۇرىس بولماسا دا. ەندى «الدىڭعى اياق»، «ارتقى اياق» دەگەن شىقتى. سپورتشىنى ءتورت اياقتى جانۋارعا تەڭەمەي-اق، بۇعان دا كەلىسەر ەدىك، بىراق مۇندا ەكى اياق جۇدىرىقتاسۋ ۇستىندە بىردە العا، بىردە ارتقا كەتىپ، ورىن اۋىستىرىپ تۇرادى. سوندىقتان «الدىڭعى اياق»، «ارتقى اياق» دەگەن كەلە بەرمەيدى. «گول سوقتى» دەيمىز. «گول سالدى» دەگەندى سيرەك ايتاتىن بولدىق. نەگىزى دوپتى باسپەن سوعۋعا بولادى. بوكستا قولمەن سوعادى. فۋتبولدا اياقپەن تەبەدى. اركىمنىڭ ءسوزى دە، ءوزى دە ءوز ورنىندا بولۋى كەرەك. «كوممەنتاتور بولدىڭ با، جۇمىسىڭدى ادال اتقار. سەنى ميلليونداعان ادام تىڭداپ وتىر. ۇلكەندەر ءسوزدى بىلەدى، ال جاستار مەن جاسوسپىرىمدەر سەنەن ۇلگى الادى، ءتىلدى بۇزبا» دەگىڭ كەلەدى. ولاي دەسەڭ، بىرەۋگە جاۋ، بىتىسپەس دۇشپان كورىنەسىڭ. قازىر ءسوزدى تۇسىنەتىن كەيبىر باۋىرلارىما بولماسا، ەسكەرتۋ جاسامايتىن بولدىم. جالپى جۇرت الدىندا ءجيى بولاتىندىقتان ولارعا سىن ايتاتىندار كوپ. ءبىلىپ تە، بىلمەي دە ايتۋى مۇمكىن. بىراق «سەن نە بىلەسىڭ؟» دەۋگە بولمايدى، ەكراننىڭ ار جاعىندا سپورتتى ولاردان الدەقايدا جاقسى بىلەتىن، ءسوز قادىرىن جاقسى تۇسىنەتىن ازاماتتار از ەمەس. ولاردىڭ اراسىندا اكادەميكتەر مەن سپورتشىلار دا وتىر. سوندىقتان، اباي ايتقانداي، كەرەگىن ال».

دۇكەڭ سوڭعى جىلدارى الەۋمەتتىك جەلىلەردە دە بەلسەندى بولدى. وندا دا  تىل تازالىعى تۋرالى ويلارىن اشىق جازىپ وتىراتىن. الەۋمەتتىك جەلىلەردەگى ساۋاتسىزدىلىق تۋرالى دۇكەڭنىڭ ويلارى دا ەسىمىزدە قالدى: «ءتىلدىڭ بىلىق-شىلىعى باسىم جەر وسى. ويتكەنى مۇندا ەلەپ-ەكشەيتىن ەشكىم جوق. كىمنىڭ ساۋاتى قالاي، سولاي جازادى. اقپاراتتى جىلدام تاراتۋ ءۇشىن تەز جازىپ، جەلىگە تەز سالعىسى كەلەتىن بولۋى كەرەك، ءسىرا. سوندىقتان الەۋمەتتىك جەلىمەن جۇمىس ىستەيتىن جۋرناليست نەمەسە بلوگەردىڭ قازاق ءتىلىنىڭ ەرەجەسىن، ستيلدىك ەرەكشەلىكتەرىن جاقسى مەڭگەرگەن، ساۋاتتى جان بولعانى ابزال».

دۇكەڭ وتە عاجاپ ستيليست بولاتىن. تىلگە دە اسا جاۋاپكەرشىلىكپەن قارايتىن. جاس كەزىمدە اڭگىمە جازسام، ءبىرىنشى بولىپ دۇكەڭە كورسەتەتىنمىن. ورىندى ماقتايدى. ورىنىمەن سىنايدى. ول سىن ايتقان كەزدە اڭگىمە جازعىڭ كەلمەيدى. دۇكەڭە رەنجىگەننەن ەمەس. ءوزىڭنىڭ وسالدىعىڭدى مويىنداعاننان. دۇكەڭ ءوزىنىڭ  وتە جوعارى ىشكى مادەنيەتىن ساعان سىن ايتقان كەزدە دە ساقتاي بىلەتىن.

دۇكەڭنىڭ وزىنە عانا ءتان، ەشكىمگە ۇقسامايتىن قاسيەتتەرى كوپ ەدى. ەشقاشان اتاق قۋعان جوق. بوق دۇنيەگە دە قىزىققان ەمەس. ەشقاشان بىرەۋدىڭ اياعىنان شالعان جوق. بارلىق ادامعا تىلەۋشى بولىپ، اقىلىن ايتىپ جۇرەتىن. وتە قاراپايىم ەدى.

دۇكەڭ 16 شىلدە كۇنى تۋعان. سول كۇنى سوتكاسىن ءوشىرىپ قوياتىن. تۋعان كۇندى تويلاعاندى جانى قالامايتىن. مەن باسقا كۋرستاستارىما ازىلدەپ ايتاتىنمىن: «دۇكەڭە زۆونداماي-اق قويىڭدار، ول لەنين سياقتى تۋعان كۇنىندە ليۋدۆيگ ۆان بەتحوۆەننىڭ فورتەپيانوعا ارنالعان № 23 سوناتاسى – «اپپاسسيوناتانى» تىڭداپ جاتىر».

شىنىندا دا ادامي قاسيەتتەردىڭ ءبىرازىن ءدۇرالى اعا-دوسىمىزدان ۇيرەندىك. ول مەن ءۇشىن ادالدىق پەن ادامدىقتىڭ ەتالونى بولدى. جاتاقحانادا بەس جىل بويى باسقا ءبىر كۋرستاس اعامىز جايلاۋبايدىڭ بارلىق «ەركەلىگىن» كوتەرىپ، قولدى-اياققا تۇرماي قىزمەت ىستەپ، بار جاعدايىن جاساپ، ءبىر سىر بەرمەي كەتكەن دۇكەڭدى جاقسى كورمەۋ مۇمكىن ەمەس ەدى. ول ءبىزدىڭ ەسىمىزدە وسى قالپىندا قالدى.

جانى تازا اعا-دوسىمىزدىڭ قازاسى قابىرعامىزدى قايىستىرىپ كەتتى. جاتقان جەرىڭ جايلى بولسىن، دۇكە! يمانىڭ جولداسىڭ بولسىن! ءۇيىڭ جۇماقتىڭ تورىنەن بۇيىرسىن!

شارحان قازىعۇل