Sportty órkendetý – ózge salaǵa óńgerip jiberý emes

Sport salasyn mádenıetten bólip, jeke-dara vedomstvo etip qurylymdaý máselesi qoǵamnyń talqysynda tur. О́ıtkeni sport – beıbitshilik elshisi. Memleket sımvoly – Ánuranymyz shyrqalyp, kók týymyzdyń kókke kóterilýi eki jaǵdaıda ǵana oryndalady. Eń aldymen, el Prezıdenti ózge memleketke resmı saparmen barǵanda, ekinshi – sportshylar qurlyqtyq, álemdik chempıonattar men Azııa, Olımpıada oıyndarynda jeńiske jetkende. Rýhyń alpys eki tamyryńda týlap, erekshe kúıge bóleıtin osynaý sátti syı etýshi sportshylardyń jetistigi – eldiktiń eren qýatynyń ólshemi. Qazaq sportynyń joqshysy atanǵan jýrnalıst-jazýshy, Qazaqstan eńbek sińirgen qaıratkeri Nesip Júnisbaıulymen suhbatymyz sport salasyndaǵy túıitkilder tóńireginde órbidi.

—Nesip aǵa, saýalymyzdy mádenıet pen sportty bólýden, ajyratýdan bastasaq. О́zińiz qazaq sportynyń joǵyn izdep, baryn baqaıshaǵyna deıin baıyptap jazyp júrgen joqshysyz. Byltyr ótken Tokıo jazǵy Olımpıadasynda bizdiń sportshylarymyz táýelsizdigimizdiń tarıhynda alǵash ret mańdaıymen jer súzip, altyn túgili, kúmiske qol jetkize almaı oralǵany málim. Qoǵamnyń qan qysymyn kótergen osy jáıtten keıin de, oǵan deıin de sport degen aýqymy san qyrly salany mádenıetke telimeı, jeke vedomstvo retinde qurý qajettigi aıtylyp keledi. Bul máseleni ózińiz de áleýmettik jeli arqyly, baspasóz betterinde, túrli saıttarda da aıtyp, jazyp júrsiz. Rasynda da, bizdiń sportymyzǵa «ortaq ógizden ońasha buzaý artyq» ekeni aıqyn bolyp otyr.

— «Aıta-aıta Altaıdy, Jamal apaıymyz qartaıǵany» sekildi, bul máseleni men erteden kóterip kelemin. Bul pikirimnen aýǵan joqpyn. Sporttaǵy jetistigimizge bórkimizdi ata qýanamyz. Ánuranymyz shyrqalyp, týymyz kókte jelbiregende arqa-basyń shymyrlap, keýdeńde namys rýhy kóterilip sala beredi. Qurlyq birinshilikteri, álem chempıonattary, jazǵy, qysqy Olımpıada oıyndarynda sportshylaryńyzdyń jeńiske jetýi, shyńnyń ushar basynan qol bulǵaýy degenińiz, beıbit jolmen dúnıeniń tórt tarabyn moıyndatý degen sóz. О́ıtkeni sporttaǵy jetistik, tolaıym jeńis – beıbit zamanda ózge elderden dárejeńniń joǵary ekenin pash etý. Osyny salmaqtaı otyryp, bul máselege memlekettik kózqaraspen qaraý qajet. Memlekettik kózqaraspen qaraý degen ne? Bul degeniń sportty kóringen mınıstrliktiń qanjyǵasyna bókterip berip, kóleńkesinde ustap, qanatyn keńge sermeýine serpin bermeı, buǵalyqtaý – memlekettik dárejedegi kemshilik, tipti qylmys dep te aıtar edim. «Bas kespek bolsa da, til kespek joq», osy sózimdi eshqashan jutpaımyn, pikirimnen aınymaımyn da! О́zińiz suraǵan sporttyń dúbirli dodalarynda sońǵy jyldarda jer súze qulaǵanymyzdyń máselesin butarlaı taldap aıtyp ta, jazyp ta kelemin óz basym. Ázirge hákim Abaı atamyz aıtqandaı, «Jartasqa bardym, kúnde aıqaı saldym, odan da shyqty jańǵyryq» bolyp otyr. Keshegi ótken Tokıo Olımpıadasynda bizdiń sportshylar kúmiske qol jetkize almaı, 30 jyldyń ishindegi eń tómengi nátıjeni kórsetti. Bul degenińiz – qazaq sportynyń keri ketip, quldyraýdyń jonynda quldılap bara jatqanynyń kórsetkishi, kórinisi edi. Ras, álemdik pandemııa kıligip, sportshylarymyz, ásirese, olımpıadalyq sport túrlerimen shuǵyldanatyn, tórt jyldyq dodaǵa joldama ıelengen sańlaqtarymyzdyń jattyǵýyna kovıd kedergi boldy dedik, basqa sebep pen syltaý da tabyldy. Munyń bári oryndy sebep. Biraq bizdiń Tokıo jazǵy Olımpıadasyna jerdiń betimen baryp, astymen qaıtýymyzǵa bulardyń eshqaısysy da naqty sebep emes. Endi men mánisin, arajigin moıyn omyrtqany beldemeden ajyratqandaı etip aıtyp bereıin. 2016 jyly biz sportty damytamyz dedik te, mádenıet jáne sport mınıstrligi degen memlekettik mekemeden aldyq ta, qoǵamdyq uıym sanalatyn Ulttyq olımpıadalyq komıtetke óńgerip berip jiberdik. Sportqa, onyń ishinde olımpıadalyq sport túrlerine dep enshisine ıen aqsha jazylǵan mekemeni qoǵamdyq uıymǵa qotardyq. Barlyq qarjy-qarajatymen. Bul bizdiń eń basty kemshiligimiz, tipti eń soraqy qylmysymyz der edim. Ulttyq olımpıadalyq komıtet eshqashan da, eshýaqytta da sportshylardy jazǵy bolsyn, qysqy bolsyn, Olımpıada oıyndaryna daıyndap, ázirlep aparǵan emes. Halyqaralyq olımpıadalyq komıtettiń hartııasynda taıdyń tuıaq izindeı tańbalarmen jazylǵan qaǵıdasy bar. Kez kelgen eldiń Ulttyq olımpıadalyq komıteti sol eldiń vedomstvolyq sport mınıstrligi daıyndap, jattyqtyrǵan sportshylardy tirkep, kıim-keshekpen, basqa da kerek-jaraǵymen qamtamasyz etip, Olımpıadaǵa ákep qosýǵa mindetti. Al Olımpıada oıyndary kezinde sol sportshylarǵa Ulttyq olımpıada komıteti qojalyq etip, ege bolady. Al biz osyndaı olımpıadalyq sport túrlerimen shuǵyldanatyn sportshylardy álemdik jarystarǵa ázirleýdi, túrli týrnırlermen tý almasyp, kelisim jasasýdy, basqa da tolyp jatqan sharýany mınıstrlikten julyp aldyq ta, Ulttyq olımpıadalyq komıtetke berdik. Jattyǵý kestesin júıeleıtin, halyqaralyq týrnırlermen baılanys ornatatyn memlekettik jattyqtyrýshy degen qyzmetkerler mınıstrlikte qaldy. Bir aıaǵy ózenniń arǵy betinde, ekinshi aıaǵy bergi betinde taltaıyp, esh qaıran ete almaı turǵan adamnyń keıpin kóz aldyńyzǵa elestetip kórińiz, bizdiń memlekettik jattyqtyrýshy degen azamattar osyndaı kúıde qaldy. Osydan keıin sharýa qalaı ońady, nendeı nátıje kútesiz? Biz «sonyń arqasynda» Tokıo jazǵy Olımpıada oıyndarynan kóńilimiz kók tirep emes, oısyrap oraldyq. Jalpy Qazaq eli táýelsiz el retinde jazǵy Olımpıada oıyndaryna 1996 jyldan bastap qatysyp keledi. Sodan beri qaraı biz dál osylaı quldyraǵan da, kúıregen de emespiz. Eń tómengi nátıjemiz edi degen Afına jazǵy Olımpıadasynda (2004 jyly) biz 39-oryndy mise tuttyq. Tokıo jazǵy Olımpıadasynda qazaq sportynyń «rýhyn óltirip, janazasyn shyǵaryp jerlep qaıttyq». Jalpykomandalyq esepte 83-oryn. «Tary túgil talqan joq, sýǵa shylap jegenge» deıdi qazaqtyń qara óleńi. Altyn ala almadyq dep baıbalam salýǵa shama qaıda, kúmiske qol jetkize almadyq qoı biz.

—Sportshylarǵa bólinetin qarjy men sharýany tyndyrýdy Ulttyq olımpıadalyq komıtetke, ózińiz aıtqandaı, 2016 jyly óńgerip bergende biz neni kóksedik? Osylaı sportymyzdyń «janazasyn shyǵarýdy» ma?

-Neni kókseýimiz múmkin? Biz mınıstrlikten bólip alyp, UOK-qa telip jibergende, sportshylardy daıyndap, bıik dárejege jetkizýdi emes, sol salaǵa bólinetin qyrýar qarajatty ońdy-soldy shashýdy, saıda sanyn, qumda izin bildirmeı, jymsyma jolmen jutýdy kúıttegen ekenbiz. Bul máseleni dál sol kezde dabyl qaǵyp, Úkimet basshysynyń orynbasaryna kirip, aldyna jaıyp saldym. Bul qate baılam, kelte qadamǵa baratyn bolsaq, sporttaǵy nátıjemiz quldyraıtynyn, taıaq ustap qaltyrap qalatynymyzdy aıtyp qana qoımaı, qaǵazǵa jazyp aparyp aldyna jaıyp saldym. Mundaı tájirıbeni, berekesiz tirlikti kezinde Reseı de iske asyryp, mańdaıy tasqa soǵylǵan bolatyn. Olar ilgeride Ulttyq olımpıadalyq komıtetine álgindeı sharýany aýdaryp berip, bul qadamdarynyń óte qısynsyz ekenin der kezinde uǵynyp, keri qaıtaryp alǵan bolatyn. Biz de osy salada qate qadam basqanymyzdy kesh te bolsa baǵamdap, bıylǵy jyldyń basynda mádenıet jáne sport mınıstrligine sportty Ulttyq olımpıadalyq komıtet dep atalatyn qoǵamdyq uıymnan qaıtaryp aldyq.
«Sport salasyn, onyń ishinde úlken sportty damytamyz» degendi jeleý ettik te, osy salany ár vedomstvoǵa mingestirýdi «modaǵa aınaldyryp» alǵanymyzǵa da on jyldan asty.

—On jyl buryn biz London jazǵy Olımpıadasynda aıdy aspanǵa shyǵarǵan joqpyz ba! Qazaqstan sportshylary tarıhta bir ǵana Olımpıadanyń jeti birdeı altynyn oljalaǵan emes. Mine, sol kórsetkishke osydan bir múshelge jýyq ýaqyt buryn qol jetkizdik. Artynsha, bul qýanyshymyz sý sepkendeı basylyp qaldy, óıtkeni halyqaralyq olımpıadalyq komıteti dopıng daýyna baılap bir emes, birneshe sportshymyzdyń moınynan altyndaryn sypyryp aldy.

-London jazǵy Olımpıadasynda biz jeńisten taý turǵyzdyq. Odan keıin halyqaralyq olımpıadalyq komıteti ile óziń aıtqandaı, tórt birdeı altyn medalimizdi sypyryp aldy. Men munyń kóptegen sebebin bilemin. HOK dep aıtyp júrgen komıtetińizdiń bıligin ustap otyrǵandardyń mıynyń qaýashaǵy keýip ketpese, sanasynda sáýle bolsa, 2012 jyly jeńip alǵan altyn medalimizdi 2016 jyly daýlaıtyndaı ne quny bar? Teksergish bolsa, ıneniń jasýynan da jymysqy áreketińdi ótkizbeıtin uıym bolsa, nege sol Olımpıada ótkennen keıin teksermedi? Munyń úlken saıası astary bar. О́ıtkeni tekseremin dese, 2012 jyldan 2015 jylǵa deıin nege qanymyzdy qaramady? Shyn máninde, bizdiń sportshylarymyz dopıngti malta sekildi urtyna salyp júrse, sol kezde tabýy kerek edi. Men bul máselede eki sebepti atar edim. Onyń birinshisi sol kezde HOK (halyqaralyq olımpıadalyq komıtet) sportshylarymyzdyń qanyn taza dep aqtap jiberý úshin qomaqty para aldy, ne bolmasa, Reseıdi tuqyrtý úshin onyń aınalasyndaǵy postkeńestik elderdiń de «basyna áńgirtaıaq ornatý qajet» degen esersoqtyq túsinik qalyptasty. Menińshe, bizdiń sportshylarymyz qosaq arasynda ketkendeı seziledi. Men bul máseleniń qoıasyn aqtaryp otyryp, 2016 jyly ótken Rıo Olımpıadasynyń qorytyndy qaıyrymy ispetti «Máńgilik olımpıadalyq baǵyt» («Vechnyı olımpııskıı marshrýt») degen kitabymda jazdym da.

—Dopıng degennen shyǵady, búgingi sporttyń ózine saıasat dendep sińip, tipti basym kúsh alyp bara jatyr. Búgin betin bergen túsinik erteń jalt etip syrtyn tosady. Kúsh-qýat jınaý úshin, sporttyq babyńda bolýyńa bolysatyn ruqsat etilgen dárýmendi búgin ishken sportshynyń qanynan qyryq kúnnen keıin «dopıng tabylatyn» zaman qazir.

-Adam sporttaǵy óziniń tabıǵı kúsh-qýatynyń dármenimen jeter shyńyna shyqty. Endi oılap qarańyz, 100 metrdi 5,58 sekýndta júgirip ótý, bıiktikke yrǵyǵanda 230 metrden asyp túsý adam aǵzasynyń sheginen asyp bara jatyr. Biz bolashaqta budan da úzdik nátıje, jańa rekordtardy kútip, alaqan ysqylap otyrmyz. Buǵan jetýdiń joly ekeý: birinshisi – medıınalyq dári-dármek, ekinshisi – taǵamdar. Al bulardan da «qarýlysy» – dopıng. Demek dopıngsiz úlken sport ary qaraı damyp, ilgeri baspaıdy. Dopıngti oılap tapqanda-aq damyǵan elder ony tutynǵan adamnyń qanynan da, zárinen de izin qaldyrmaı, joıyp jiberetin dári oılap tapty. London jazǵy Olımpıadasyna qatysatyn sportshylarymyzdy baptaý, daıyndaý, basqa da qajetti sharýalardy atqaratyn sport mınıstrligin sol kezde Talǵat Ermegııaev basqaryp, jazǵy Olımpıadaǵa ózi bastap bardy. Biz jalpykomandalyq nátıje boıynsha álemniń tańdaıyn qaqtyryp, qyzǵanyshynyń qyzyl ıtin ulytyp, 12-satyǵa turaqtadyq. Men sol kezde-aq aıtqanmyn, Talǵat Ermegııaev Londondaǵy tolaıym tabysqa jetý arqyly jeńimpazdyq psıhologııasyn alyp keldi dep. Biz buryn kóbine Kýberten aıtqandaı, «eń bastysy, qatysý» degenge moıynsal bolýǵa beıil edik. Sportta qazir bizge osyndaı jeńimpazdyq rýh kerek.

—О́zińizde elimizdegi aýyl sporty qoǵamynyń tóraǵasy degen qoǵamdyq jumysyńyz bar.

-Mınıstrlikpen alǵashqy jyldary tize qosyp jumys istep kórdik, keıin qarjylyq qıyndyqtar boldy. Úkimet basyndaǵylarǵa, «Samuryq-Qazyna» ál-aýqat qorynyń basshysyna deıin hat jazyp, aýyl sportyna qarjy suradym. Alǵan jaýabym – «qarjy joq». Sol kezde «Astana» veloklýbyna 21 mıllıon, «Astana» basketbol klýbyna 12 mıllıon, «Astana» fýtbol klýbyna 20 mıllıon eýro tólep qarjylandyrdy. Jaraıdy, fýtbol álemdegi nómiri birinshi sport túri, oǵan daý joq. Ala dopty damytý úshin aıanyp, sarańdyq tanytý jaramas. Al veloklýb, basketbol klýbtarynyń sapynda qarakózderimiz joqtyń qasy. Jańaǵy aıtqan qarjyǵa biz sheteldiń sportshylaryn satyp alyp, teriniń óteýine orasan qarjy shyǵyndaımyz. Al osyndaı salaǵa bólingen qarjynyń onnan bir bóligin aýyl sportyna qaraı aýdarýǵa nege qazymyrlyq tanytamyz? Mine, Úkimetke de, «Samuryq-Qazynaǵa» da joldaǵan hatymda osy máseleni soqyrǵa taıaq ustatqandaı etip, tizip jazyp berdim. Alǵan jaýabym álgindeı. Budan keıin «aýyl sportynyń ahýaly qalaı» degen saýalyńa jaýapty óziń baǵamdarsyń.

—О́zińiz jeter jerge jetkizip, aıtyp júrgendeı, sportty mádenıetten bólip, basqa da salaǵa qosaqtamaı, dara vedomstvo retinde qurylymdaý qajet qoı. Qyr astynda Parıj jazǵy Olımpıadasy kútip tur.
-Eger sport salasyn jeke mınıstrlik etip qurýǵa álimiz kelmese, agenttik, bolmasa memlekettik komıtet etip otaýyn tigý kerek. Sonda sporttyń damýyn, jarysqa qatysý josparyn, balalardyń sportpen shuǵyldanýyn erkin jobalaı alady. «Ortaq ógizden ońasha buzaý artyq» deıdi. О́ıtkeni eki birdeı aýqymdy salaǵa bólingen qarjyny jumsaýda da dorbanyń túbi tez kórinip qalady. Sondyqtan da biz qalaıda sportty jeke-dara qurylymdaýymyz kerek. Aqylymdy tyńdasa, sportty jeke mınıstrlik etip qurǵan durys. Onyń quramyna sportshylardy Azııa, álem chempıonattary, Azııa Olımpıada oıyndaryna qatysýdy qamtamasyz etetin komıtet enýi tıis. Odan keıin ekinshi baǵyt – buqaralyq sport, ulttyq sport, aýyl sportyn damytý, kórkeıtip, gúldendirý isin ilgeri bastyrýdy ekinshi bir komıtetke júkteýimiz kerek. Sonda ǵana isimiz ońynan bolady. Búginde aýyl-aýyldyń sportyn, buqaralyq sportty damytý degende biz jekelegen atymtaı-jomart azamattardyń, demeýshilerdiń qarjysyna salynǵan stadıondar men shaǵyn ǵana sport keshenderin sóz etemiz. Mysaldy alystan izdemeı-aq, ózimniń kindik qanym tamǵan aýyldyń basyndaǵy kepti aıtaıyn. Men ómirge kelgen 1950 jyly bul aýylda sport kesheni joq edi. Mine, arada 72 jyl ótti, áli sol taz qalpynda. Osy jyldar bederinde úsh jyldy qatarynan «Aýyl jyly» dep jarııaladyq. Odan qandaı sharapat kórdik? Táýelsizdiktiń alǵashqy jyldaryndaǵy jekeshelendirý tusynda aýyldaǵy kitaphana, mádenıet úıine deıin tonalyp, qırap, talan-tarajǵa tústi. Bala kúnimde aýyldyń kitaphanasyna jańa kitap túskende kitaphanashy apaıym habarshy jiberip, jańa týyndylardy oqyp, tanymym keńeıdi. Qazir sol aýylymda mádenıet úıi de, kitaphana da joq. Al biz «aýyl jyly» deımiz. Sol «mádenıet úıin, kitaphanany, sport keshenin saldyrsam» dep ákimdikke hat jazyp, emen esikterdi ashýdan jalyqpaı kelemin. Munyń barlyǵy da maǵan emes, aýylymda qalǵan aǵaıynǵa, qarasıraq balalaryna kerek. Men ómirden ózime tıesili sybaǵamdy aldym, buıyrǵan qyzyqty da, qıyndyqty da kórdim. Kindik qanym tamǵan aýyl Balqash kóliniń baýyrynda. Úshtóbeden shyqqan qara jol bizdiń aýylǵa kelip tireledi, arǵy jaǵy – aıdyn kól. Mine, osy aýyldyń balalary sportpen shuǵyldansa, kitaphanada kerekti kitabyn oqysa degen armanymdy iske asyrsam degen oıdy arqalap júrmin. Ákimdiktegilerdiń aıtar jaýaby, shyǵaryp salma sózi sozyla beredi, sozyla beredi. Al oǵan meniń ómirim uzara ma? Meniń kózim ketken soń, buǵan kim qyzyǵyp, aqyryna jetkizedi? Úlken sportty damytamyz desek, sportqa mamandanǵan, sporttyq ǵylymmen ǵumyryn qatar órgen, óz salasynyń bilgir suńǵyla mamandary jumysty qolǵa alǵanda ǵana biz osyndaı túıtkildi máselelerdiń soqtasyn syǵyp, jarasyn jazyp alatyn edik. Aıqaımen úlken sportta jeńiske jetý múmkin emes, múmkin bolmaıdy da! Elimizde sportty zertteıtin bir ǵylymı-zertteý ınstıtýtyn ashý qajet degendi tańdaıym taqyldap aıtyp júrgenime de qansha ýaqyt ótti. Eshbir qaıran joq. Álemde sporttyq medıına kóz ilespes qarqynmen damyp jatyr, sát saıyn jańaryp, jańǵyryp keledi. Bizdiń sportshylarymyz tutyla beretin dopıngtiń de túr-túri shyǵyp, sórede samsap tur. Biz sporttyq ǵylymı-zertteý ınstıtýtyn táýelsizdiktiń alǵashqy jyldarynda ashýymyz kerek edi. «Qolymyzdy mezgilinen kesh sermep» otyrmyz áli kúnge. Jańa 2024 jyly ótetin Parıj jazǵy Olımpıadasy da jaqyn qalǵanyn aıttyń. Biz sportshylardyń áleýetin ǵylymı negizde damytyp, órkendetip, jarata almaı otyryp, joǵary nátıje kútýimiz qanshalyqty aqylǵa qonymdy ózi?

—Úlken sport, onyń ishinde olımpıadalyq sport túrlerinen joǵary nátıjege jete almaýymyzdyń bir sebebi bapkerlerdiń deńgeıine baılanysty emes pe?

-Janymyz bir, júregimiz bir soqqan joldasym, jan dosym Jaqsylyq Úshkempirovtiń armanyn biz oryndaı almadyq. Máskeý Olımpıadasynyń chempıony Jaqsylyq baýyrym «Meniń armanym – qazaq balasynyń jazǵy Olımpıada altyn medalin jeńip alǵanyn kórý, qyzyǵyna ortaqtasý» dep edi. Biz oǵlannyń uly armanyn kóziniń tirisinde buıyrtpadyq kúres túrleri boıynsha. Bapkerlerdiń deńgeıiniń jetpeıtini týraly pikirdi qostaımyn. Adam únemi izdeniste, oqýda, toqýda ósedi, óresi keńeıedi. Shákirtin bala kúninde baptap óziniń shama-sharqy jetetin deńgeıge jetkizgennen keıin ary qaraı basqa mamanǵa tabystaýy kerek. Al ol mamannyń bilimi men biligi álemniń úzdik jattyqtyrýshylarymen shendese alýy tıis. Eger ondaı deńgeıge jetetin dárejemiz joq bolsa, shetelge jibereıik, bolmasa, sporttaǵy jeńisi sharyqtap turǵan elden bapker shaqyrtyp, úırenýimiz kerek. Sonda biz nátıjege qol jetkizemiz. Jas qazaq:

Áńgimeńizge rahmet!

Suhbattasqan Qýanysh NURDANBEKULY,

ALMATY