«Kóńil-kóńilden sý ishedi»: Astanada aýyl sportynyń problemasy qaraldy

Astana qalasyndaǵy «Qazaqstan» jeńil atletıka sport kesheninde Mádenıet jáne sport mınıstrliginiń uıymdastyrýymen «Aýyl alańynan – Olımpıada tuǵyryna» atty aýyl sport nusqaýshylarynyń I respýblıkalyq konferenııasy ótti. Mańyzdy basqosýǵa salaǵa jaýapty vedomstvo basshylary, tájirıbeli bapkerler men tanymal sportshylar, osy salanyń bilgir ádiskerleri, maman nusqaýshylary, sondaı-aq oblystyq sport basqarmalarynyń basshylary jáne óńirlerdegi deneshynyqtyrý-sport ortalyqtarynyń dırektorlary qatysty.

Bul retki jıynnyń maqsaty – aýyl sportynyń problemalary men ózekti máselelerin talqylap, sonymen qatar ozat tájirıbelerdi kópshilik nazaryna usyný eken. «Kórkeıse aýyl – kórkeıemiz bárimiz» degendeı, qazaqtyń kindigi baılanǵan aýyldy asqaqtatpaı, onyń ekonomıkalyq áleýetin kótermeı ulystyń irgesi bekimeıdi. Osy oraıda Memleket basshysy Qasym-Jomart Toqaev 26 qarasha kúni Astanada ótken ulyqtaý rásiminde Qazaqstan halqynyń 40 paıyzǵa jýyǵy aýylda turatynyn málimdep, Úkimetke aýyldy damytýdyń 2023-2027 jyldarǵa arnalǵan tujyrymdamasyn qabyldaýdy tapsyrǵan bolatyn.

Mártebeli jıyndy ashyp, kezekti basqosýdyń maqsatyn kópshilikke tanystyrǵan Mádenıet jáne sport mınıstri Dáýren Abaev sózin Prezıdent bastamasymen ushtastyra otyryp: «Memleket basshysy kezekti Qazaqstan halqyna Jol­daýynda: «Ult densaýlyǵyn bekemdeý máselesi de óte ózekti. Barlyq jas sanaty arasynda buqaralyq sport túrlerin nasıhattaı berý kerek. Balalar úshin sporttyq ınfraqurylymnyń barynsha qoljetimdi bolýyn qamtamasyz etý kerek. Buqaralyq sportty damytý – pıramıdaǵa aınalýy qajet. Onyń basyna chempıondar shyqsa, onyń negizinde biz saý ári sanaly urpaqty, myqty ultty qalyptastyramyz» degen edi. Prezıdenttiń osy tapsyrmasyn oryndaý maqsatynda mınıstrlik «Deneshynyqtyrý men buqaralyq sportty damytý jóninde 2020-2025 jyldarǵa arnalǵan keshendi jospar» ázirlep, ol Úkimet qaýlysymen bekitildi. Dál qazir respýblıkamyzdyń barlyq óńirinde joǵarydaǵy josparǵa sáıkes jumystar atqarylyp jatyr. Búgingi jıyn osy bastamalardy ári qaraı jetildirý úshin aýyldyq jerlerdegi sport nusqaýshylarynyń respýblıka­lyq alǵashqy konferenııasyn uıymdastyryp otyr. Qazirgi tańda kópke tanymal kásibı sportshylar túgeldeı derlik aýyldan shyqqan. Osy úrdis bolashaqta úzilmeı, jalǵasyn tabatynyna senemiz. Qazirgi tańda respýblıkamyzdyń aýyldy jerlerinde 4114 jattyqtyrýshy jumys isteıdi. Bul mamandardyń qol astynda 300 myńnan astam adam jattyǵady. Buǵan qosa aýyldarda 3065 sport nusqaýshysy bar. Bulardyń árqaısysy orta eseppen 40 adamnan sportqa tartqannyń ózinde 100 myńnan asa aýyl turǵyny deneshy­nyqtyrýmen shuǵyldanýyna múmkindik bar. Budan bylaı aýyl sportyna qatysty máselege atústi qaraýǵa negiz joq. Aýyl sporty memleketimiz úshin árqashan mańyzdy», dedi Dáýren Áskerbekuly.

Mınıstr aıtqandaı, qazaqtyń atyn álemdik deńgeıge kótergen sportshylardyń deni aýyl balalary eken. Atap aıtqanda, Áljan Jarmuhamedov, Ǵusman Qosanov, Ámın Tuıaqov, Ábilseıit Aıhanov, Ábdisalan Nur­mahanov, Jaqsylyq Úshkempirov, Dáýlet Turlyhanov, Ermahan Ibraıymov, Bolat Jumadilov, Baqtııar Artaev, Eldos Smetov, taǵysyn taǵylar. Endi myna derekke nazar aýdarsańyz, 1992-2022 jyldary Qazaq eliniń 46 sportshysy Olımpıada jáne álem chempıony atansa, osylardyń 24-i qarapaıym aýyl týmalary bolsa, 13-i qalalyq ulandar, al qalǵan 9-y syrttan kelgen legıonerler eken (1-keste). Osy bir derektiń ózinen-aq aýyl balasynyń áleýetin ańǵarýǵa bolady.

Osy oraıda konferenııanyń negizgi baıandamasyn jasaǵan Mádenıet jáne sport mınıstrligi Deneshynyqtyrý jáne sport boıynsha respýblıkalyq oqý-ádis­temelik jáne taldaý ortalyǵynyń dırektory Qydyrbek Rysbekulynyń paıymyna júginsek: «Aýyl balasynyń tárbıesi basqa, salty bólek, ishken tamaǵy taza, tabıǵı, qunarly. Elimiz sportynyń senimdi tiregi aýyl ekenine naqty dálel: Astana el ordasy bolǵanyna 25 jyl toldy. Qazir halqy mıllıonnan asqan bul qaladan osy ýaqytqa deıin bir tól balasy eresekter arasynda álem chempıony ne júldegeri bolǵan joq. Al seksen myń turǵyny bar Jańaqorǵan aýdanynan keıingi 10 jylda aýyr atletshi Almas О́teshov pen balýan Dáýlet Nııazbekov sııaqty álem chempıonatynyń eki birdeı kúmis júldegeri shyqty», dedi.

Atam qazaq «qarǵany baptaǵanmen qyran bolmas» degendeı, bul jerde aýyl sporty tórt aıaǵyn teń basyp, sý jorǵadaı taıpalyp tur deýge kelmeıdi. Alda sheshimin tabýǵa tıis máseleler de barshylyq eken. Deneshynyqtyrý jáne sport boıynsha respýblıkalyq oqý-ádistemelik jáne taldaý ortalyǵynyń óńirlerge júrgizgen saraptamalyq-taldaý qujattaryna nazar aýdarsaq, aýyldyq jerlerdegi sporttyq mekemelerde 4114 bapker qyzmet atqarsa, respýblıka boıynsha Balalar jáne jasóspirimder sport mektebinde 257 749, sport klýbtarynda 15 322, jasóspirimder klýbynda 40 578 oqýshy sporttyń san alýan túrlerimen aınalysady eken. Buǵan aýyl tıptes eldi mekenderdegi kásiptik oqý oryndarynda bilim alyp, jergilikti sporttyq klýbtarda deneshynyqtyrýmen turaqty aınalatyn 32 812 stýdentti qosyp qoıyńyz (2-keste). Sondaı-aq respýblıka boıynsha aýyl­dyq jerlerde eńbek etip júrgen 3065 sport nusqaýshysynyń 1708-inde joǵary, 629-ynda arnaýly orta bilim bar. Alańdatarlyq jaǵdaı 700-deı nusqaýshyda maman dıplomy joq.

Kelesi bir mańyzdy dúnıe – nusqaýshylarǵa eńbekaqy tóleý máselesi. «Joǵarydaǵy 3065 sport nusqaýshysynyń ­kóbiniń aılyq jalaqysy shaılyǵyna zorǵa jetedi. Kópshiliginiń jumys isteýge qulqy joq. Aýylda jumys bolmaǵandyqtan amalsyz júrgender», deıdi Dene­shynyqtyrý jáne sport boıynsha respýblıkalyq oqý-ádistemelik jáne taldaý ortalyǵynyń dırektory Qydyrbek Rysbekuly.

Onyń syrtynda nusqaýshylarǵa ár ólkeniń bıýdjetine baılanysty tólenetin jalaqy árqıly. Mysaly, Qyzylorda oblysynda sport nusqaýshylarynyń jumystary aýdandyq sport bólimderi arqyly memlekettik tapsyrys negizinde júzege asady eken. Jyl saıyn aqpan aıynda konkýrs uıymdastyrylyp, naýryzdyń sońyna qaraı jeńimpaz anyqtalǵanǵa deıin nusqaýshylar aılyq ala almaı qınalady. Osynyń saldarynan keıbir jaqsy mamandar basqa jumys izdeýge májbúr. Nusqaýshylardyń aılyq eńbekaqysy Jańaqorǵan, Shıeli aýdandarynda 54-57 myń teńge bolsa, Syrdarııa aýdanynda — 35 myń, Qarmaqshy aýdanynda — 30 myń teńge. Atqarylatyn is-shara kóp, biraq jalaqy nusqaýshylardyń eńbegine tatymaıdy. Sonymen qatar Jańaqorǵan, Qarmaqshy, Jalaǵash, Shıeli aýdandaryndaǵy ár nusqaýshyǵa 180 aýyl adamyn sportqa tartý júktelse, bul kórsetkish Aral aýdanynda 135, Qazaly aýdanynda 190, Syrdarııa aýdanynda 160 adamdyq mejege saı josparlanypty.

Sóıte tura Almaty, Jetisý, Jambyl, Pavlodar oblystarynyń sport nusqashylarynyń aılyq aqylary bapkerler men ádiskerler tárizdi eshqandaı konkýrssyz turaqty beriledi. Jalaqysy shamamen 70-130 myń teńge. Al Aqtóbe oblysynda nusqaýshylardyń jalaqysy aýdandyq sport bólimderi men sport mektepteri arqyly tólenetin tártip bar.

Joǵaryda respýblıka boıynsha aýyldyq jerlerde 3065 sport nusqaýshysy qyzmet etetini týraly aıttyq. Bul – óte úlken áleýmettik kontıngent. Ár nusqaýshy orta eseppen 30 adamdy sportqa tartqannyń ózinde 100 myń adamdyń basy quralady eken. «Biz sport salasyndaǵy maman­dardy ǵana aıtyp otyrmyz. Bilim salasy arqyly jumys isteıtin nusqaýshylar da bar. Olardy esten shyǵar­maǵan jón», deıdi baıandamashy Q.Rysbekuly.

Osy jerde aıta ketetin taǵy bir óte mańyzdy dúnıe: keıbir óńirlerde nusqaýshylarǵa jylyna 10-nan astam sporttyq is-shara uıymdastyrý mindettelgen. Biraq ony iske asyrý úshin qarajat qaras­tyrylmaǵan. Sonyń saldarynan nusqaýshylar bul isti mardymsyz jalaqysynyń esebinen atqarýǵa májbúr. Tipti aýyl, aýdan, oblysaralyq jarystarǵa shákirtter aparý úshin ne demeýshi izdeıdi, bolmasa óz qarajatyn jumsaıdy. Mundaı jaǵdaı sporttyń buqaralyq sıpat alýyna kedergi keltireri haq.

«Osyndaı qıyndyqtarǵa tózip qyzmet atqaryp júrgen aýyl nusqaýshylaryna qaıta alǵys aıtýymyz kerek. Eń bastysy, nusqaýshylardyń jalaqysyn respýblıka boıynsha bir júıege keltirý qajet. Bul jerde eskeretin jaǵdaı, nusqaýshylar sport mektebiniń jattyqtyrýshylary tárizdi shákirtteriniń jetistigi úshin ústemeaqy almaıdy. Jergilikti atqarýshy organ bekitken nemese konkýrstaǵy qarajat kólemine saı bólingen eńbekaqyny qanaǵat tutady. Al olardyń jalaqysy az bolǵan saıyn jumys sapasy da tómen bolady», deıdi bas baıandamashy.

Bul retki jıynnan ańǵarǵanymyz, aýyl nusqaýshylaryna qatysty problema barshylyq. Biraz nusqaýshylar aýyl ákimderiniń qaramaǵynda bolsa, birazy jekemenshik sharýashylyq basshylaryna baǵynady. Iaǵnı, ákimshilik basqarylý jaǵynan da kemshilik bar.

«Bul kúıge búgin emes, kópten kirdik. Aldy-artyn ańdamaǵan betpen kirdik», dep ult ustazy Ahmet Baıtursynuly aıtqanyndaı, joǵaryda aıtylǵan keleńsizdikter qalyptasqaly qashan. Tipti buǵan deıin, keńestik kezeńde de, táýelsizdik jyldarynda da aýyl sporty men nusqaýshylarynyń qyzmeti jaıynda respýblıkalyq deńgeıde eshqandaı talqylaý ótpegen eken. Jıynǵa qatysýshylar men baıandamashylar tarapynan bul konferenııa asa qajet, der kezinde qolǵa alynǵan shara degen pikirler kóp aıtyldy.

* * *

Dese de «El ishi – óner kenishi» degendeı, jekelegen aýyl-aımaqtarda atqa­rylyp jatqan ıgi ister de barshylyq kórinedi. Muny biz sport kesheniniń kire­berisinde keń zalǵa qoıylǵan kórmeden ańǵardyq. Kórme tórine 17 oblys pen keı­bir jekelegen aýdandarda atqarylǵan jumystar týraly saraptamalyq kesteler jaıǵasypty. Osyny kórip, kóp dúnıeni kóńilge túıdik.

Atap aıtqanda, Jetisý oblysy, Panfılov aýdany, Turpan aýylyna Jalǵas Altynbekov atty kásipker jeke qarjysyna sport keshenin salyp bergen eken. Osy ǵımaratta qazir kúres túrleri, ústel tennısi, fýtbol jáne ulttyq at oıyndary, t.b. boıynsha 100-den astam jas­óspirim jattyǵyp jatsa, Qyzylorda oblysynyń Jańaqorǵan aýdanynda orta mektepterdiń sport zaldarynan basqa 12 deneshynyqtyrý jáne sport kesheni, 42 jazyq alań halyq ıgiligine qyzmet etip jatyr eken. Jeltoqsan aıynda taǵy da 10 jazyq alań paıdalanýǵa berilip, 2025 jylǵa deıin aýdanynyń 26 aýyly jańa sport ǵımarattarymen qamtamasyz etiletin kórinedi.

Joǵarydaǵy nátıjeli eńbekteri úshin «Jarkent – Alǵyr» kompanııasynyń dırektory Jalǵas Amankeldiuly men Jańaqorǵan aýdandyq sport bóliminiń basshysy Mahmud Rahymjanov Mádenıet jáne sport mınıstrliginiń «Qurmetti sport qyzmetkeri» tósbelgisimen marapattaldy.

Kelesi bir zor jetistik, Túrkistan oblysy Shardara aýdany qol kúres sportyn álemdik deńgeıge kóteripti. Bul aýdan­nan sońǵy 25 jylda 102 sportshy qol kúresinen álem chempıony atanǵan. Bul keremet jetistik. Bir ǵana sport túrinen álemge áıgili bolǵan Shardara tájirıbesin nege el kóleminde nasıhattamasqa… Bul aıtylǵandar óńirde atqarylyp jatqan jaqsy isterdiń shet-jaǵasy ǵana.

Konferenııany qorytyndylaǵan Mádenıet jáne sport mınıstri Dáýren Abaev aýyl nusqaýshylary men jattyqtyrýshylardy tolǵandyryp júrgen máselelerge atústi qaraýǵa bolmaıtyny haqynda eskertip, baıandamalarda qozǵalǵan máseleler nazarǵa alynatynyn qadap aıtyp, mınıstrlik tarapynan uıymdastyrylǵan «Úzdik aýyl nusqaýshysy» konkýrsynda úzdik dep tanylǵan 15 mamanǵa arnaıy syılyq tabys etti. Sonymen qatar vedomstvonyń Qurmet gramotasymen Túrkistan oblysy Shardara aýdandyq sport klýby dırektorynyń oqý isi jónindegi orynbasary, sport nusqaýshysy Maǵjan Shámıev marapattalsa, Aqtóbe oblysy, Baıǵanın aýdany, Qaraýylkeldi aýylynyń Balalar men jasóspirimder sport mektebiniń júzýden aǵa jattyqtyrýshysy, sport nusqaýshysy Astam Baǵandyqovqa Alǵys hat berildi.

Jıyn sońynda Mádenıet jáne sport mınıstrliginiń Sport jáne deneshy­nyq­tyrý isteri komıteti oblys ákiderimen birlese otyryp, aýyldyq jerlerdegi sport nusqaýshylarynyń biliktiligin arttyrýmen qatar, olardyń jumysyn jandandyrýdy; sport nusqaýshylarynyń biliktiligine mán berip, olardyń tolyq stavkamen jumys isteýin qamtamasyz etýdi; aýyldyq jerlerdegi sport nusqaýshylary jyldyq kúntizbelik sporttyq josparǵa sáıkes ótkiziletin sharaǵa jetkilikti qarajat bólip, onyń júzege asýyn qatań baqylaýǵa alýdy; aýyl jas­ta­ryna patrıottyq tálim-tárbıe berý maqsatyn da tanymal qaıratkerlermen, belgili mamandarmen, Olımpıada jáne álem chempıondarymen turaqty kezdesýler ótkizýdi; aýyldyq jerlerde buqaralyq sportty damytý úshin tıptik úlgidegi deneshynyqtyrý-saýyqtyrý keshenderin salýdy; aýyl jastaryna jalpy bilim berý mekmelerindegi sport zaldaryn sabaqtan tys ýaqytta paıdalaný úshin aýdandyq deneshynyqtyrý sport bólimi men aýdandyq bilim bólimi arasynda memorandým jasalyp, buqaralyq sportpen júıeli túrde shuǵyldaný máselesin jolǵa qoıý jaıly qarar qabyldanyp, osy isterdi múltiksiz júzege asyrý jaýapty tulǵalarǵa tapsyryldy.

 

Beken QAIRATULY,

ASTANA

Eskertý: keste egemen.kz saıtynan alyndy