اكە كورگەن وق جونار

وسى ءبىر ءسوزدىڭ استىندا ۇلكەن ءمان جاتىر. اكەنىڭ اقىلى، قامقورى، مەيىرىمى، قولداۋى جەتىسپەسە بالانىڭ تولىققاندى ازامات بولىپ ءوسۋى قيىنداۋ. يءا، كەيبىر اكەلەر بالالارىنا ءتىپتى ۋاقىت ءبولىپ قاراماق تۇرماق قۇشاعىنا الىپ اكەلىك پارىزىن وتەۋدەن جىراق جۇرەدى. سودان بارىپ اكە مەيىرىمىن كورمەگەن بالا ءوز ورتاسىندا وزگەدەن ساياق، جابىرقاۋ، سۋىقتاۋ بولىپ وسەرى انىق. ال، كەيبىر اكەلەردىڭ بالاسىنىڭ جانىندا اينالىپ، تولعانىپ شاپقىلاپ جۇرگەنىن كورگەندى مىنە، اكە دەگەن وسىنداي بولسا كەرەك دەپ ويلانىپ قالاسىڭ.

مەنىڭ اكە تۋرالى ءسوز قوزعاعانداعى ايتپاعىم ءبىر ۇل، ءبىر قىزدى تاربيەلەپ وتىرعان اكەگە ساي بار قاسيەتتەرى بويىندا، جۇمىسىنا دا بالالارىنا دا قامقور، قولداۋ بولىپ شاۋىپ جۇرگەن ارداقتى دوسىم باسباتىر سۇندەتپاي ۇلى ءامىرجانوۆ تۋرالى بولماق. بابالارىمىزدىڭ ءبىر قاسيەتى ات قويۋ سياقتى. ادام بالاسى تۋعاندا ازان شاقىرىپ ات قويۋدىڭ ۇلكەن ماعىناسى بار ەكەن. ادام سول قويعان اتقا ساي بولسا دەگەن ۇمىتپەن بەرىلەدى. سوندىقتان دا ات قويۋدا بەكەر ەمەس-اۋ. باسباتىر دەسە باتىر-اق.

باتىر 1965 جىلى الماتى وبلىسى جامبىل اۋدانى دەگەرەس اۋىلىندا دۇنيەگە كەلگەن. اكەسى سۇندەتباي قوي باعىپ ەسەلەپ، قوزى تولدەتىپ، ەلگە بەلگىلى شوپان بولعان. اناسى نەسىپجان 12 قۇرساق كوتەرگەن باتىر انا. تاعى ءبىر دەرەك: كەزىندە دىنمۇحامەد قوناەۆ اتامىز سۇندەتپاي اقساقالدىڭ ۇيىنە ارنايى ات باسىن بۇرىپ، اپامىزدىڭ قولىنان ءدام تاتقان ەكەن. بۇل اڭگىمە ەل ىشىندە ءالى ايتىلاتىنىن بىلدىك. اتاقتى اكەسى ءتىپتى، سوتسياليستىك ەڭبەك ەرى اتانعان جان.

مىنە، وسىنداي حالىققا تانىمال ايگىلى قويشىنىڭ وتباسىندا وسكەن ءجاسوسپىرىم مالعا جاقىن بولىپ وسەدى. قارشادايىنان ق ۇلىن، تايدى جۇگەندەپ الىپ قارعىپ ءمىنىپ شاۋىپ الا جونەلەتىن شاباندوز بولدى. نەگىزى اتقۇمارلىق قازاقتىڭ تەگىندە بار قاسيەت ەكەنى بەلگىلى. «تاۋ بالاسى تاۋعا قاراپ وسەدى»، دەمەكشى، دەگەرەس سەكىلدى بيىك تاۋدىڭ باسىندا تۇرعان اۋىل، بۇلتقا جاقىن ارمانى اسقاق بولعاندىقتان با بۇل اۋىلدىڭ جاستارى دا ەرەكشە.

كەزىندە دەگەرەس اۋىلىندا ەلگە بەلگىلى اسىل تۇقىمدى جىلقىلار باعىپ وسىرىلەتىن. سوندىقتان دا اۋىلدىڭ ءاربىر قارا بالاسىنىڭ اتقۇمار بولىپ ءوسۋى زاڭدىلىق ەدى. باتىر سۇندەتباي ۇلى دا سول زامانداستارى سەكىلدى جۇيرىك ۇستاپ، بايگەگە شاپقان تاقىمى مىقتى ءارى بالۋان بولىپ ورتاسىنا تانىلا باستايدى. بىردە ناۋرىز مەرەكەسىنە وراي، اۋىل تورىندە كىلەم توسەلىپ، ءدۇبىرلى ءبىر جارىس وتەدى.

ءبىر ايتا كەتەر ءجاي دەگەرەس اۋىلىندا شەشەن حالقىنىڭ وكىلدەرى كوپتەپ تۇرعان ەكەن. ول حالىقتى كەزىندە ءستاليننىڭ بۇيرىعىمەن جەر اۋدارتىپ قاڭعىتىپ جىبەرگەندە، باۋىرىنا باسقان قازاقتار بارىن الدىنا سالىپ تورىنە شىعارعانىن تاريحتان بىلەمىز. مىنە، سول قيلى كەزەڭنەن قازاق جەرىندە تۇراقتاپ قالعان شەشەندەر دەگەرەس اۋىلىندا دا كوپتەپ بولعان ەكەن.سول ناۋرىز مەرەكەسىندە وتكەن بەلدەسۋدە مىنەزى اسقاق تاكاپپار شەشەن وكىلدەرى: «ءبىزدىڭ جىگىتتەرمەن كىم كۇرەسەد؟ى»، دەپ قازاقتارعا مەنسىنبەي قاراپ تۇرىپ الىپتى. سوندا سۇرانشى، ساۋرىق، قاراساي، ناۋرىزبايداي قازاقتىڭ ءور تۇلعالى باتىرلارىنىڭ ۇرپاعى جولبارىس جۇرەكتى، قۇرىش بىلەكتى باسباتىر اتىپ تۇرىپ «مەن كۇرەسەمىن»، دەپ ورتاعا اتىپ شىعادى. نامىسى وتتاي قايناعان جاس بالا اتان تۇيەدەي قارسىلاس شەشەن جىگىتىن قازاقتىڭ كەڭ تانىمال بەلگىلى ءادىسى وڭ جاباسقا سالىپ اتىپ ۇرادى. ەل ءىشى، تىم-تىرىس ۇنسىزدىك جايلاعان. ءبارى اڭ-تاڭ. سودان كەيىن بارىپ اۋىل حالقى شۋلاپ كەتىپ، باتىردى باستارىنا كوتەرىپ الادى. سول كەزدە شەشەننىڭ ءبىر اقساقالى ايعايدى سالىپ قايتا كۇرەستىرمەك بولادى. باتىر قايتادان بىلەگىن سىبانىپ ورتاعا شىعىپ، الگى شەشەننىڭ قارا ءداۋىن ەكىنشى رەت جەرگە الىپ ۇرادى.سودان بارىپ شەشەندەردىڭ بارلىعى ءمىسى ءتۇسىپ، شىن مىقتىنى امالسىز مويىنداپ، باسباتىردىڭ قولىن الادى. سودان باستاپ باتىردىڭ ەل ىشىندە بەدەلى ارتىپ، قانداي كۇرەس بولسا باتىردىڭ قاتىسۋى جەكپە-جەكتىڭ شىرايىن كەلتىرىپ ەلدىڭ العىسىنا بولەنىپ وتىرادى.

باتىر 8 سىنىپتى بىتىرگەننەن كەيىن، الماتىعا سپورت مەكتەبىنە كەلىپ، وقۋىن سپورتپەن ۇيلەستىرىپ جالعاستىرادى. كەيىن، الماتىداعى پوليتەحنياكالىق ينيستيتۋتقا جوعارى وقۋعا ءتۇسىپ جاقسى باعامەن اياقتاپ بىتىرەدى. ءسويتىپ، اۋىل دۇبىرىنەن قالا دۇبىرىنە جول سالادى. جوعارى وقۋ ورنىندا وقي ءجۇرىپ، اۋىل-ايماقتا وتكەن كوپتەگەن بايراقتى كۇرەس باسەكەلەرىنە قاتىسىپ، توپ جارادى.

باسباتىر 1986 جىلى ورتالىق الاڭدا وتكەن قاندى كوتەرىلىسكە قاتىسقان جەلتوقسان قاhارمانى. ەل تاۋەلسىزدىگى ءۇشىن بولعان سول قاندى جەلتوقسان كوتەرىلىسىنە قاتىسقانى ءۇشىن دە بيلىكتەن قۋعىن كورگەن ۇلتجاندى ازامات. باسباتىر جوعارى وقۋدى ءساتتى اياقتاعان سوڭ وتباسىن قۇرىپ، ءۇش ۇل ەكى قىز سۇيەدى. ومىردە الدىنان تالاي سوقپاق، سۇرلەۋ جولداردان سۇرىنبەي وتكەن باتىر ءوز كاسىبىنىڭ ءناسىبىن كورىپ بۇگىندە ۇل قىزىن تاربيەلەگەن ۇلاعاتتى اكە، ارداقتى ازامات بولىپ وتىر.

مەنىڭ ءبىر قىزىعا قارايتىنىم ۇل، قىزىنىڭ دۇنيەگە كەلگەن كەزىنەن باستاپ سپورتقا باۋلاپ ەرەكشە تاربيەلەپ ءوسىردى. قاناتىن جاڭا قاققان بالا قىراندى اتا بۇركىت قۇزدىڭ باسىنان قاعىپ جەرگە جىبەرەدى ەكەن. سوندا شىڭدالعان قىران جەرگە قۇلاماي قاناتىن قاعىپ ۇشىپ كەتەتىن كورىنەدى. سول سەكىلدى مۇزبالاق بالا قىراندارىن شىڭداعان اتا قىرانداي باتىر بالالارىنىڭ قىزىعىن راحاتتانا كورە باستادى.

قاشان كورسەڭ بالالارىن جەتەكتەپ الىپ، جارىستارعا الىپ بارا جاتادى. «قاسقا بيەدەن قاسقا تۋماسا دا توبەل تۋادى»، دەمەكشى، ۇل-قىزدارى اكەسىندەي سپورت دەسە ىشكەن اسىن جەرگە قوياتىن، العىر، ادىمدى دارىندى بولىپ ءوستى. «اكە كورگەن وق جونار» دەگەن وسى بولار. بالالارىنىڭ جەتكەن جەتىستىكتەرى دە تولاعاي. ايتالىق قىزى ايدانا سۇندەتباي قازاق قىزدارى اراسىنان تۇڭعىش رەت تاەكۆاندو سپورتىنان الەم، ازيا چەمپيوناتتارىندا جۇلدە الىپ وتىر. ال ۇلى بەكسۇلتان دا قارا جاياۋ ەمەس سول تاەكۆاندودان وتكەن الامان جارىستاردان ولجالى ورالىپ، اتا-اناسىن قۋانتىپ ءجۇر. حالىقارالىق، رەسپۋبليكالىق جەكپە-جەكتەردە توپ جارىپ اكە-شەشەسىنىڭ ۇكىلى ۇمىتتەرىن اقتادى. اكەسى باسباتىردىڭ قىسى-جازى بالالارىن سپورت سارايلارىنا جەتەكتەپ الىپ بارىپ، جاتتىعۋلارىنان ءبىر قالدىرماي شاپقىلاپ جۇرگەن اكەلىك پارىزى ءمىنسىز اقتالدى. وسىنداي تاربيەلى وتباسى كوپكە ۇلگى بولسا دەپ تىلەيمىن. ەسىكتىڭ الدىندا وتىرعىزعان الما باعىڭا ۇزبەي سۋ قۇيىپ مۇقيات، سۇيىسپەنشىلىكپەن قاراپ تۇرساڭ عانا جەمىسىن كورەسىڭ. سول سەكىلدى بارىنشا تاربيە، ءتالىمىن بالالارىنىڭ بويىنا قۇيا بىلگەن باسباتىرداي ازاماتتار كوپ بولسا قازاق قوعامىنىڭ ىرگەسى بەرىك، جاستارىمىز باقىتتى بولادى دەگەن سەنىمدەمىن

اقىن ورداباي ۇلى،

الماتى