Áke kórgen oq jonar

Osy bir sózdiń astynda úlken mán jatyr. Ákeniń aqyly, qamqory, meıirimi, qoldaýy jetispese balanyń tolyqqandy azamat bolyp ósýi qıyndaý. Iá, keıbir ákeler balalaryna tipti ýaqyt bólip qaramaq turmaq qushaǵyna alyp ákelik paryzyn óteýden jyraq júredi. Sodan baryp áke meıirimin kórmegen bala óz ortasynda ózgeden saıaq, jabyrqaý, sýyqtaý bolyp óseri anyq. Al, keıbir ákelerdiń balasynyń janynda aınalyp, tolǵanyp shapqylap júrgenin kórgendi mine, áke degen osyndaı bolsa kerek dep oılanyp qalasyń.

Meniń áke týraly sóz qozǵaǵandaǵy aıtpaǵym bir ul, bir qyzdy tárbıelep otyrǵan ákege saı bar qasıetteri boıynda, jumysyna da balalaryna da qamqor, qoldaý bolyp shaýyp júrgen ardaqty dosym Basbatyr Súndetpaıuly Ámirjanov týraly bolmaq. Babalarymyzdyń bir qasıeti at qoıý sııaqty. Adam balasy týǵanda azan shaqyryp at qoıýdyń úlken maǵynasy bar eken. Adam sol qoıǵan atqa saı bolsa degen úmitpen beriledi. Sondyqtan da at qoıýda beker emes-aý. Basbatyr dese batyr-aq.

Batyr 1965 jyly Almaty oblysy Jambyl aýdany Degeres aýylynda dúnıege kelgen. Ákesi Súndetbaı qoı baǵyp eselep, qozy tóldetip, elge belgili shopan bolǵan. Anasy Nesipjan 12 qursaq kótergen batyr ana. Taǵy bir derek: Kezinde Dinmuhamed Qonaev atamyz Súndetpaı aqsaqaldyń úıine arnaıy at basyn buryp, apamyzdyń qolynan dám tatqan eken. Bul áńgime el ishinde áli aıtylatynyn bildik. Ataqty ákesi tipti, Soıalıstik Eńbek Eri atanǵan jan.

Mine, osyndaı halyqqa tanymal áıgili qoıshynyń otbasynda ósken jasóspirim malǵa jaqyn bolyp ósedi. Qarshadaıynan qulyn, taıdy júgendep alyp qarǵyp minip shaýyp ala jóneletin shabandoz boldy. Negizi atqumarlyq qazaqtyń teginde bar qasıet ekeni belgili. «Taý balasy taýǵa qarap ósedi», demekshi, Degeres sekildi bıik taýdyń basynda turǵan aýyl, bultqa jaqyn armany asqaq bolǵandyqtan ba bul aýyldyń jastary da erekshe.

Kezinde Degeres aýylynda elge belgili asyl tuqymdy jylqylar baǵyp ósiriletin. Sondyqtan da aýyldyń árbir qara balasynyń atqumar bolyp ósýi zańdylyq edi. Batyr Súndetbaıuly da sol zamandastary sekildi júırik ustap, báıgege shapqan taqymy myqty ári balýan bolyp ortasyna tanyla bastaıdy. Birde naýryz merekesine oraı, aýyl tórinde kilem tóselip, dúbirli bir jarys ótedi.

Bir aıta keter jáı Degeres aýylynda sheshen halqynyń ókilderi kóptep turǵan eken. Ol halyqty kezinde Stalınniń buıryǵymen jer aýdartyp qańǵytyp jibergende, baýyryna basqan qazaqtar baryn aldyna salyp tórine shyǵarǵanyn tarıhtan bilemiz. Mine, sol qıly kezeńnen qazaq jerinde turaqtap qalǵan sheshender Degeres aýylynda da kóptep bolǵan eken.Sol naýryz merekesinde ótken beldesýde minezi asqaq tákappar sheshen ókilderi: «Bizdiń jigittermen kim kúresed?i», dep qazaqtarǵa mensinbeı qarap turyp alypty. Sonda Suranshy, Saýryq, Qarasaı, Naýryzbaıdaı qazaqtyń ór tulǵaly batyrlarynyń urpaǵy jolbarys júrekti, qurysh bilekti Basbatyr atyp turyp «Men kúresemin», dep ortaǵa atyp shyǵady. Namysy ottaı qaınaǵan jas bala atan túıedeı qarsylas sheshen jigitin qazaqtyń keń tanymal belgili ádisi oń jabasqa salyp atyp urady. El ishi, tym-tyrys únsizdik jaılaǵan. Bári ań-tań. Sodan keıin baryp aýyl halqy shýlap ketip, Batyrdy bastaryna kóterip alady. Sol kezde sheshenniń bir aqsaqaly aıǵaıdy salyp qaıta kúrestirmek bolady. Batyr qaıtadan bilegin sybanyp ortaǵa shyǵyp, álgi sheshenniń qara dáýin ekinshi ret jerge alyp urady.Sodan baryp sheshenderdiń barlyǵy misi túsip, shyn myqtyny amalsyz moıyndap, Basbatyrdyń qolyn alady. Sodan bastap Batyrdyń el ishinde bedeli artyp, qandaı kúres bolsa Batyrdyń qatysýy jekpe-jektiń shyraıyn keltirip eldiń alǵysyna bólenip otyrady.

Batyr 8 synypty bitirgennen keıin, Almatyǵa sport mektebine kelip, oqýyn sportpen úılestirip jalǵastyrady. Keıin, Almatydaǵy Polıtehnıakalyq ınıstıtýtqa joǵary oqýǵa túsip jaqsy baǵamen aıaqtap bitiredi. Sóıtip, aýyl dúbirinen qala dúbirine jol salady. Joǵary oqý ornynda oqı júrip, aýyl-aımaqta ótken kóptegen baıraqty kúres básekelerine qatysyp, top jarady.

Basbatyr 1986 jyly ortalyq alańda ótken qandy kóteriliske qatysqan Jeltoqsan qaharmany. El táýelsizdigi úshin bolǵan sol qandy Jeltoqsan kóterilisine qatysqany úshin de bılikten qýǵyn kórgen ultjandy azamat. Basbatyr joǵary oqýdy sátti aıaqtaǵan soń otbasyn quryp, úsh ul eki qyz súıedi. О́mirde aldynan talaı soqpaq, súrleý joldardan súrinbeı ótken Batyr óz kásibiniń násibin kórip búginde ul qyzyn tárbıelegen ulaǵatty áke, ardaqty azamat bolyp otyr.

Meniń bir qyzyǵa qaraıtynym ul, qyzynyń dúnıege kelgen kezinen bastap sportqa baýlap erekshe tárbıelep ósirdi. Qanatyn jańa qaqqan bala qyrandy ata búrkit quzdyń basynan qaǵyp jerge jiberedi eken. Sonda shyńdalǵan qyran jerge qulamaı qanatyn qaǵyp ushyp ketetin kórinedi. Sol sekildi muzbalaq bala qyrandaryn shyńdaǵan ata qyrandaı Batyr balalarynyń qyzyǵyn rahattana kóre bastady.

Qashan kórseń balalaryn jetektep alyp, jarystarǵa alyp bara jatady. «Qasqa bıeden qasqa týmasa da tóbel týady», demekshi, ul-qyzdary ákesindeı sport dese ishken asyn jerge qoıatyn, alǵyr, adymdy daryndy bolyp ósti. «Áke kórgen oq jonar» degen osy bolar. Balalarynyń jetken jetistikteri de tolaǵaı. Aıtalyq qyzy Aıdana Súndetbaı qazaq qyzdary arasynan tuńǵysh ret taekvando sportynan álem, Azııa chempıonattarynda júlde alyp otyr. Al uly Beksultan da qara jaıaý emes sol taekvandodan ótken alaman jarystardan oljaly oralyp, ata-anasyn qýantyp júr. Halyqaralyq, respýblıkalyq jekpe-jekterde top jaryp áke-sheshesiniń úkili úmitterin aqtady. Ákesi Basbatyrdyń qysy-jazy balalaryn sport saraılaryna jetektep alyp baryp, jattyǵýlarynan bir qaldyrmaı shapqylap júrgen ákelik paryzy minsiz aqtaldy. Osyndaı tárbıeli otbasy kópke úlgi bolsa dep tileımin. Esiktiń aldynda otyrǵyzǵan alma baǵyńa úzbeı sý quıyp muqııat, súıispenshilikpen qarap tursań ǵana jemisin kóresiń. Sol sekildi barynsha tárbıe, tálimin balalarynyń boıyna quıa bilgen Basbatyrdaı azamattar kóp bolsa qazaq qoǵamynyń irgesi berik, jastarymyz baqytty bolady degen senimdemin

Aqyn ORDABAIULY,

ALMATY