Tımýr Segizbaev týraly tolǵam

Qazaqtyń tuńǵysh kásibı fýtbolshysy Tımýr aǵa Segizbaev ómirden ozdy.  Keńes odaǵy chempıonatynda kásibı deńgeıde moıyndalǵan tuńǵysh qazaq fýtbolshysy, HH ǵasyrdyń 60-jyldarynda Almatynyń «Qaırat» komandasynyń kapıtany bolǵan Tımýr Segizbaev týraly tolǵam.

Qazaq jurtynyń fýtbolǵa degen yqylasy ótken ǵasyrdyń alpysynshy jyldary erekshe kúsheıdi. Ekinshi jahandyq soǵystan endi-endi esin jıǵan qazaq aýyldary kesh túse dop tepken qara domalaqtardyń dýyna bólenetin. Ol kezde qazirgideı dop aýyl balasynyń túsine de kirmeıdi. Qozy-laqtyń terisinen domalaqtap piship, ishin sabanmen nemese shúberekpen nyǵyzdap toltyrǵan «dopty» qara taban balalar armansyz qýady. Keı aýyl kıiz dopty ermek qyldy. Tań bozynan sharýaǵa jegiletin shymyr da eńbekqor qazaq balasy jaqsy dopty armandaǵan shyǵar, biraq, qolda bardy qanaǵat qyldy.

Iá, sol tusta alash jurtynyń óz topyraǵyndaǵy úlesi otyz paıyzdyń shamasynda edi. Sovet ımperııasynyń qandy sheńgeli barynsha tarylyp, qazaq mektepteri birinen soń biri jabylyp jatqan kez. Ulttyq rýh bilte shamdaı óleýsirep turǵan. Dál osy kezde aladop maıdanynda Tımýr Segizbaev naızaǵaıdaı jarq ete qaldy. HH ǵasyr basynan nebir qyrǵyndy basynan ótkergen qazaqqa keregi osy eken. Sonaý Edilden Alataýǵa deıingi aýyldar Tımýrmen birge dý ete qaldy. Uzynqulaq Tımýr Segizbaevtyń dańqyn baıtaq dalaǵa áp-sátte jaıyp jiberdi. Boıdaǵy qany ysyp, rýhy kóterilgen halyq bir serpilip qaldy.
Sodan el ishinde Segizbaev týraly ańyzǵa bergisiz áńgimeler jeldeı esti deısiń. «Tımýrdyń oń aıaǵy sumdyq qýatty deıdi. Oń aıaqpen tepken dobyn adam balasy ustaı almaıdy eken!» «Bir joly onyń urǵan dobynan qaqpany qorǵaǵan maımyl sespeı qatypty». «Qaqpashylar Tımýr dop teberde qaqpany tastaı qashady eken…», «Segizbaev oń aıaǵyna «tebýge bolmaıdy» degen belgi retinde qyzyl shúberek baılap shyǵady», degen áńgimeler bir aýyldan kelesi aýylǵa «symsyz telefon» arqyly tolassyz tarap jatty. Jetpisinshi jyldardyń basynda osyndaı áńgimelerdi biz de rahattana tyńdaıtynbyz. Segiz-toǵyzdaǵy ańqaý, muńsyz kezimiz, sol áńgimelerdi qumarta tyńdap qana qoımaı, kádimgideı senetinbiz. Qysqasy, Segizbaevtyń sol kezdegi abyroıy qazaq jankúıerleri úshin Pele men Eısebıodan kem soqqan joq.

Iá, Tımýr «Qaırattyń» sapyndaǵy alǵashqy básekesinde-aq aıdy aspanǵa bir-aq shyǵardy. 1960 jyly 14 mamyrda KSRO chempıonatynyń jetinshi týrynda Mınskide jergilikti «Belarýspen» alańǵa shyqqan «Qaırat» buǵan deıingi alty oıynnyń beseýinde jeńilip, bireýinde ǵana teń oınaǵan bolatyn. Al buǵan deıingi básekelerdiń bárin utqan alań ıeleri qonaqtardy qalpaqpen uryp alamyz degen nyq senimde edi. Biraq 19 jastaǵy bozbala qazaq «Belarýstiń» qaqpasyna kelistirip turyp eki gol soqty. Bul — qazaq jastarynyń KSRO fýtbol chempıonatynyń joǵary tobyndaǵy eń alǵashqy goldary edi.

Endi oılanyp kórińiz. Nebir tisqaqqan tarlandarmen tuńǵysh ret taıtalasqa túsken kókórim qazaq shúý degennen kósilip oınady. Birinshi oıynym, qalaı bolar eken dep, sasyp-salbyraǵan joq. Kúshti komandaǵa qarsy júreksinip, taısaqtamady. Eger Segizbaevqa deıin 5-10 qazaq fýtbolshysy Keńes odaǵynyń chempıonatynda kózge tússe, bir sári. «Qaırat» degen aty bolmasa, Almaty komandasyna Tımýrǵa deıin qazaq fýtbolshysy turaqtaı almaı júrgen edi. Imperııalyq pıǵyldaǵy keıbir astamshyl mamandar men jankúıerler «qazaqtan fýtbolshy shyqpaıdy», degen sózdi jalaýlatyp aıta bastaǵan bolatyn. Segizbaev qazaq fýtbolshylarynan birinshi bolyp, sondaı «bilgishterdiń» aýzyna qum quıǵandaı qyldy. Eń bastysy, alash balasynyń fýtboldaǵy nesibesi mol ekenin jer sharynyń altydan bir bóligin baýyryna basqan Keńes odaǵy deńgeıinde qolmen qoıǵandaı dáleldep berdi. Al sol kezeńde sovet fýtboly dúrkirep turǵan edi. KSRO quramasy 1960 jyly Eýropa chempıonatynda jeke-dara shyqsa, 1966 jylǵy álem birinshiliginde 4-orynǵa taban tiredi. Bizdiń Segizbaev qamshynyń sabyndaı qysqa ýaqytta osyndaı alyp memlekettiń aıtýly fýtbolshylarynyń biri bop shyǵa keldi.

Tımýrǵa deıin «Qaıratta» oınaǵan birli-jarym qazaq jigitteri boldy. Biraq olardyń eshqaısysy kásibı sheberlik jaǵynan Tımýrdyń deńgeıine kóterile alǵan joq. Mınskidegi básekeden keıin Segizbaev «Qaırattyń» quramyna birjola bekidi. Tımýr Sanjaruly jasyl alańdaǵy caýatty ári aıshyqty qımylymen mıllıondaǵan jastar úlgi tutatyn tulǵaǵa aınaldy. Ol tek jastardyń ǵana emes, tutas respýblıkanyń maqtanyshy boldy. Endigi jerde Almatydaǵy, odan tysqary jerlerdegi qazaq jankúıerleri Tımýrdyń oıynyn kórýge yntyǵatyn boldy. Tımýrdaı bolýdy armandaǵan myńdaǵan bala fýtbol úıirmelerine tolassyz aǵylyp jatty. Bir ǵana Segizbaevtyń dańqymen respýblıkanyń ár qıyryndaǵy shaǵyn aýyldarǵa deıin ala doptyń dúbirine bólendi. Tımýr aǵalaryna eliktep ósken Quralbek Ordabaev, Seıilda Baıshaqov syndy Keńes odaǵy moıyndaǵan teńbil dop sheberleri 70-jyldardyń basynda «Qaırattyń» sapynan berik oryn tepti.

Endi Tımýrdyń taǵy bir mereıli sáti týraly aıta keteıik. 1964 jyly 26 tamyzda Almatynyń «Qaırat» komandasy KSRO chempıonatynyń kestesine oraı Máskeýde jergilikti «Spartakpen» oınady. «Spartak» ataǵynan at úrketin komanda. 1962 jylǵy KSRO chempıony, 1963 jylǵy chempıonattyń kúmis júldegeri ári Keńes odaǵy kýbogynyń birneshe dúrkin jeńimpazy. Fýtbol mamandary men jankúıer qaýym máskeýlikterdiń Almatydan kelgen ortańqol komandany qınalmaı utatynyna kúmánsiz sengen. Biraq adamnyń degeni bola bere me? «Qaırat» salǵannan qaıtpaı qarjasty. Eýropanyń nebir kúshti komandalaryn utyp júrgen «Spartak» óz úıinde masqara bop jeńilip qaldy. Tımýr Segizbaev «Spartaktyń» qaqpasyna eki dop saldy. «Qaırat» óz qaqpasyna dop jibergen joq.

Báseke bitken boıda «Spartaktyń» negizin óz qolymen qalaǵan, keńes fýtbolynyń metri Nıkolaı Starostın «Qaırattyń» kıim aýystyratyn bólmesine óz aıaǵymen kelip, Tımýr Segizbaevtyń qolyn qysady. Myqtyny myqtynyń moıyndaýy, osy bolsa kerek.Sebebi, Máskeýde «Spartaktyń» qaqpasyna jaýapsyz eki dop soǵý ol kezde Eýropanyń eń kúshti komandalarynyń qolynan kele bermeıtin. Al bárinen qymbaty: Tımýrdyń bul erligi sol tustaǵy qazaq jurtynyń rýhyn kóterip, mereıin ósirgeni daý týǵyzbaıtyn shyndyq.

Osy oıynnan keıin odaq chempıonatynda olja salyp júrgen Máskeýdiń SKA jáne «Torpedo» komandalarynyń bapkerleri Segizbaevty óz komandalaryna shaqyrdy. Tımýr «Qaıratty» tastap kete almady. Máskeýdiń namysyn qorǵaǵannan góri qalyń qazaqtyń múddesin joǵary qoıdy. Áıtse de, qazaq fýtbolshysyna Máskeýdiń beldi komandalarynyń sóz salyp, ózderine shaqyrýy endi-endi qanat jaıyp kele jatqan qazaq fýtboly úshin zor abyroı edi. Osy derektiń ózi Segizbaevtyń sol tusta keńes fýtbolyndaǵy «jaryq juldyzdardyń» biri bolǵanyna bultartpas dálel.

«Spartakty» utqan oıynnan soń Tımýr Segizbaev «Qaırat» komandasynyń kapıtany bolyp saılandy. Al komanda tileýlesteriniń qatary kún sanap qalyńdaı tústi. «Qaırattyń» Almatydaǵy oıyndaryna respýblıkanyń túkpir-túkpirinen keletin kórermenderdiń kóbeıgeni sonshalyq, oıyn bıletteri birneshe kún buryn taýsylyp ketetin. Oıyn kúni Almatydaǵy Ortalyq stadıonnyń mańaıy qumyrsqanyń ıleýindeı qaınap jatatyn. Sebebi, Tımýr men onyń komandasy naǵyz halyqtyq komanda dárejesine kóterile bildi. Myńdaǵan jankúıerler «Qaırat» oınaıtyn kúndi dál bir aıtýly mereke tárizdi asyǵa kútýshi edi. Eger Qazaqstannyń qazirgi ulttyq quramasynda Tımýr Segizbaevtyń deńgeıinde eki-úsh oıynshy bolsa, stadıonǵa jınalatyn tileýlester qatary búgingiden áldeqaıda kóp bolar edi.

Tımýr Segizbaev 1970 jyldyń mamyr aıynda eski jaraqattary maza bermegen soń oıynshylyq kásibin doǵardy. Birneshe jyl «Qaırattyń» kapıtany bolǵan Segizbaev komanda sapynda 168 ret alańǵa shyǵypty.
Sol jyly ol KSRO chempıonatynyń «B» klasyndaǵy Qyzylordanyń «Avtomobılısiniń» tizginin ustady. Birinshi aınalymnan keıin 21 komandanyń ishinde 14-15 orynda kele jatqan Syr boıy fýtbolshylary maýsym qorytyndysynda altynshy oryndy jeńip aldy

Tımýr Sanjaruly 1971 jyly Qaraǵandynyń «Shahter» komandasynyń bas bapkeri bolyp taǵaıyndaldy. KSRO chempıonatynyń birinshi tobynda oınaıtyn qaraǵandylyq fýtbolshylar Segizbaevtyń basshylyǵymen 22 komanda synǵa túsken alamanda toǵyzynshy orynǵa ıe boldy. Chempıonat barysynda Tımýrdyń komandasy Dnepropetrovskiniń «Dnepr», Kýıbyshevtiń «Krylıa Sovetov» sekildi azýly qarsylastardan, sonymen qatar, Túrkimenstan, Tájikstan, Qyrǵyzstan, Moldova, Latvııa, Lıtva respýblıkalarynyń betke ustar komandalarynan basym tústi.

1976 jyly Segizbaev óziniń uzaq jylǵy úzeńgiles dosy Stanıslav Kamınskıımen tize qosyp, «Qaıratty» Keńes odaǵy chempıonatynyń birinshi tobynan joǵary topqa alyp shyǵady. Tabıǵatynan zııaly, shyǵarmashylyq izdeniske jete mán beretin Tımýr Sanjaruly baptaǵan Almatynyń «Qaırat» komandasy 1986 jyly KSRO chempıonatynyń qorytyndysynda 7-orynǵa taban tiredi. Almatylyq fýtbolshylar 1960 jyldan beri KSRO chempıonatynyń joǵary tobynda 8-orynnan bıik kóterilip kórmep edi. Segizbaevtyń bul jetistigi qazaq mamandarynyń fýtbol salasynda da nesibesi mol ekenin ańǵartsa kerek.

Áńgimeni túıindeı kele, qazirgi tańda qazaq fýtbolyna Tımýr Segizbaevtaı aqyldy da qaıratty oıynshynyń, dál osy kisideı bilimdi ári alǵyr bapkerdiń jetispeı turǵanyn aıtqymyz keledi.

Qydyrbek RYSBEK,

jýrnalıst, pýblııst