ەكونوميكالىق دامۋ – بولاشاقتىڭ قاينار كوزى

«تەڭىزشەۆرويل» — زاماناۋي ەكونوميكانىڭ قوزعاۋشى كۇشى بولىپ تابىلاتىن مۇناي، گاز جانە ىلەسپە ونىمدەر وندىرەتىن جەتەكشى كومپانيا. تاۋەلسىز قازاقستاننىڭ گۇلدەنۋىمەن تىعىز بايلانىستى كومپانيا قوعامعا پايدا اكەلەتىن جانە بيزنەستى قولدايتىن، كولىكتەرگە جانارماي بولاتىن، ۇيلەردى جىلىتاتىن ونىمدەردى قاۋىپسىز جانە سەنىمدى تۇردە ءوندىرىپ، ەلىمىزدىڭ ەكونوميكاسىنىڭ دامىتۋىنا ايتارلىقتاي ۇلەس قوسىپ كەلەدى.

 تۇراقتى دامۋ ترەندىن قالاي قۇردى؟

تەڭىزدى يگەرۋ جونىندەگى «عاسىر كەلىسىمىنە» قول قويىلعانىنا تۋرا 30 جىل تولدى. قازاقستان رەسپۋبليكاسى مەن «شەۆرون» كورپوراتسياسى كەلىسىم-شارتقا قول قويدى، جاس، تاۋەلسىز ەلدىڭ ەكونوميكالىق دامۋىنىڭ جاڭا كەزەڭى باستالدى. الايدا،تەك  ەكونوميكالىق دامۋ ەمەس…

ءيا، 1993 جىلى قازاقستاننىڭ الدىندا جاس ەلدىڭ الەمدىك مۇناي ارەناسىندا «كوزىرىنە» اينالۋى ءتيىس تەڭىز كەن ورنىن يگەرۋ بويىنشا كۇردەلى دە ءورشىل ماقساتتار تۇردى. وتكەنگە كوز جۇگىرتسەك، مىندەتتەر تاماشا ورىندالدى دەپ سەنىممەن ايتا الامىز. مۇنى قاراپايىم، بىراق جوعارى كورسەتكىشكە تولى ستاتيستيكا دالەلدەيدى: تشو جۇمىس ىستەگەن ءبىرىنشى جىلى ءوندىرىس كولەمى نەبارى 1 ميلليون توننانى قۇراسا، 2022 جىلدىڭ سوڭىنا قاراي كومپانيا 29،2 ميلليون تونناعا جەتتى، بۇل قازاقستانداعى جالپى مۇناي ءوندىرۋدىڭ 34 پايىزى بولدى.

ەل ەكونوميكاسىنىڭ دامۋىنا سەرپىن بەردى

S&P Global حالىقارالىق تالداۋ اگەنتتىگىنىڭ زەرتتەۋىنە سايكەس، تشو قازاقستانداعى №1 سالىق تولەۋشىسى اتاندى. سونىڭ دالەلى 2022 جىلى «تەڭىزشەۆرويل» كومپانياسىنىڭ «جەر قويناۋىن پايدالانۋشى» ساناتى بويىنشا ەلىمىزدەگى ەڭ ۇزدىك سالىق تولەۋشى ​​بولىپ تانىلعانى. بۇعان تسيفرلار دا دالەل – 1993 جىلدان باستاپ بۇگىنگى كۇنگە دەيىن قازاقستان رەسپۋبليكاسىنا تىكەلەي قارجىلىق تولەمدەر 184 ميللياردتان استام اقش دوللارىن قۇرادى، ونىڭ ىشىندە قازاقستاندىق جەتكىزۋشىلەردەن 45،6 ميللياردتان استام اقش دوللارىن قۇرايتىن تاۋارلار مەن قىزمەتتەردى ساتىپ الۋ. سونىمەن قاتار، اسەر ەتۋدىڭ جاناما ءتاسىلى دە بار – قىزمەتكەرلەردىڭ الاتىن جالاقىسى نەگىزىنەن تابيعي تۇتىنۋشىلىق قاجەتتىلىكتەردى وتەۋگە جۇمسالادى: تۇرمىستىق شىعىندار مەن ساتىپ الۋلار قازاقستاننىڭ بارلىق ايماقتارىندا ەكونوميكالىق بەلسەندىلىكتىڭ قوسىمشا اينالىمىن ىنتالاندىرادى. قاراپايىم تىلمەن ايتقاندا، تشو-نىڭ ءاربىر قىزمەتكەرى تۇراقتى ازىق-ت ۇلىك ونىمدەرىن ساتىپ الۋ، كينوتەاترلار مەن فيتنەس ورتالىقتارىنا بارۋ، مەديتسينالىق تەكسەرۋدەن ءوتۋ جانە ءدارى-دارمەك ساتىپ الۋ ارقىلى ەكونوميكانىڭ باسقا سالالارىندا ورتاشا ەسەپپەن 41 ادامنىڭ تابىسىن ىنتالاندىرادى.

سونىمەن قاتار، تشو-نىڭ قازاقستان ەكونوميكاسىنا قوسقان ۇلەسى مۇناي-گاز سالاسىنداعى قىزمەتتەن دە اسىپ تۇسەدى: ول سالىقتار مەن رويالتيدە عانا ەمەس، سونىمەن قاتار قىزمەتكەرلەردىڭ كادرلىق الەۋەتىن دامىتۋدا، تەحنولوگيالاردى تارتۋدا، سونىمەن قاتار قازاقستاندىق قامتۋ جانە ەلدىڭ الەۋمەتتىك ومىرىنە قوسقان ۇلەسى.

«تەڭىزشەۆرويل» كومپانياسىنىڭ وندىرىستىك قىزمەتى اتىراۋ وبلىسىندا شوعىرلانعانىمەن (تشو-نىڭ جەرگىلىكتى قامتۋعا جۇمسالاتىن جىلدىق شىعىندارىنىڭ شامامەن 58%-ى اتىراۋدا قالادى)، ەلدىڭ بارلىق دەرلىك ايماقتارى ەكونوميكالىق تۇرعىدان ءتيىمدى. ال اتىراۋدا شىعىندار ءۇش سالاعا: قۇرىلىس، كاسىپتىك قىزمەت كورسەتۋ جانە كولىك جانە قويما شارۋاشىلىعىنا شوعىرلانسا، قالعان شىعىندار ەلىمىزدىڭ ءار وڭىرىنە ءبولىنىپ، وسى وڭىرلەردىڭ گۇلدەنۋىنە سەپتىگىن تيگىزەدى. مىسالى، الماتى وبلىسىندا تشو نەگىزىنەن كولىك جانە قويما كومپانيالارىنىڭ قىزمەتتەرىن ساتىپ الادى. كاسىپورىن ماڭعىستاۋدا مۇناي كاسىپشىلىكتەرىنىڭ قۇبىرلارىن، شىمكەنتتە جاعارماي ماتەريالدارىن، سولتۇستىك قازاقستان وبلىسىندا قاۋىپسىزدىك تەحنيكاسىن، جىلۋ، جەلدەتۋ جانە اۋانى باپتاۋ قىزمەتتەرىن جانە تارازدا قۇبىر سالۋ قىزمەتتەرىن ساتىپ الادى. جابدىقتاردى جالعا الۋعا قاراجات باتىس قازاقستان وبلىسىنا، قۇرىلىس ماتەريالدارىن ساتىپ الۋعا اقتوبە قالاسىنا جانە قۇبىر تاسىمالى قىزمەتى مەن تەمىرجول ارقىلى جۇك تاسىمالداۋعا – استاناعا جىبەرىلەدى. وسىلايشا، قازاقستاننىڭ كوپتەگەن ايماقتارىندا وتاندىق بيزنەس دامىپ كەلەدى. ال زەرتتەۋ ناتيجەسى بويىنشا تشو-نىڭ جەرگىلىكتى كومپانيالاردى قولداۋعا جۇمساعان 1 دوللارى ەكونوميكاعا قوسىمشا 1 دوللار ءتۇسۋىن قامتاماسىز ەتەدى.

جالپى ساتىلىمدار تشو-نىڭ تىكەلەي جەرگىلىكتى شىعىندارىنىڭ جانە كەز كەلگەن كەيىنگى جاناما جانە يندۋكتسيالانعان ساتۋلاردىڭ سوماسىن بىلدىرەدى. بەلگىلى ءبىر ايماق ءۇشىن ىنتالاندىرىلعان ساتۋدىڭ جالپى كولەمى تشو-نىڭ جەرگىلىكتى شىعىندارىنان شامامەن ەكى ەسە كوپ. بۇعان قوسا، كەڭەيتىلگەن جەتكىزۋ تىزبەگى بىرنەشە اۋماقتىڭ شەكاراسىن كەسىپ ءوتۋى مۇمكىن بولعاندىقتان، تشو-نىڭ ءبىر ايماقتا تىكەلەي ساتىپ الۋى باسقا ايماقتاعى جەتكىزۋ تىزبەگىنەن تومەنىرەك ساتۋدى ىنتالاندىرۋى مۇمكىن. مىسالى، اتىراۋدا قۇرىلىس قىزمەتتەرىن ساتىپ الۋ، سايىپ كەلگەندە، ماڭعىستاۋدىڭ وندىرىستىك سەكتورىنداعى ساتىلىمعا تۇرتكى بولۋى مۇمكىن.

جالپى، تشو-نىڭ جەرگىلىكتى شىعىندارى اتىراۋدىڭ جالپى وڭىرلىك ءونىمىنىڭ 7،5%-عا جۋىعىن قۇرادى ء(جىو-ءنىڭ ايماقتىق بالاماسى). تشو-نىڭ جەرگىلىكتى شىعىستارى ەسەبىنەن ىنتالاندىرىلعان جۇمىس ورىندارىنىڭ شامامەن 57،4%-ى نەمەسە 88 375-ءى اتىراۋعا تيەسىلى، بۇل تشو-نىڭ ايماققا تۇسەتىن تىكەلەي جەرگىلىكتى شىعىستارىنىڭ كولەمىنە شامامەن پروپورتسيونالدى. نەگىزگى قورىتىندى: الماتى وبلىسى/الماتى قالاسى (39 360) جانە ماڭعىستاۋ (13 691) باستاعان ەل بويىنشا باسقا وبلىستارمەن قوسا 65 500-گە جۋىق جۇمىس ورنى قامتاماسىز ەتىلۋدە.

بىلىكتى مامان – ەل بولاشاعى

«تەڭىزشەۆرويلدىڭ» ەڭ باستى بايلىعى ارقاشان قىزمەتكەرلەرى بولدى. تەڭىز كەن ورنى بۇكىل الەمگە پايدالانۋ جاعىنان ەڭ كۇردەلى كەن ورىندارىنىڭ ءبىرى رەتىندە بەلگىلى. 1990 جىلداردىڭ باسىندا شەتەلدىك مامانداردىڭ ءبىلىمى مەن تاجىريبەسى كاسىپورىننىڭ اقاۋسىز جۇمىسىن قامتاماسىز ەتۋ ءۇشىن ماڭىزدى بولدى، ال جەرگىلىكتى كادرلاردى دامىتۋ كومپانيا قىزمەتىنىڭ نەگىزگى باعىتى بولدى.

30 جىل ىشىندە كومپانيا جوعارى بىلىكتى، الەمدىك دەڭگەيدەگى مامانداردىڭ بىرنەشە بۋىنىن دايىندادى. وسى ماقساتتا كاسىپورىن ءومىر ءسۇرۋىنىڭ باستاپقى كەزەڭىندە جاس مامانداردى بەيىمدەۋ باعدارلاماسىن قامتيتىن پەرسونالدى دامىتۋ ستراتەگياسىن ازىرلەدى. سونداي-اق تاجىريبەلى قىزمەتكەرلەر ولارعا تالىمگەر بولىپ، كاسىبي جانە جەكە ءوسۋ جولىندا باعىت-باعدار بەرەدى.

«تەڭىزشەۆرويلدا» تالىمگەرلىك مادەنيەتى دامىعان. بۇل الدىڭعى بۋىننىڭ تاجىريبەسىن ۇيرەنۋگە جانە وسى ءبىلىمدى زاماناۋي تەحنولوگيالارعا قولدانۋعا مۇمكىندىك بەرەدى. جاستار تەزىرەك ۇيرەنىپ، جۇمىسقا بەيىمدەلەدى. 10 جىل جۇمىس ىستەپ، ءارتۇرلى بولىمدەردەن كەلگەن تالىمگەرلەرىمنەن تاجىريبە مەن ءبىلىم الدىم. ونىڭ ۇستىنە ءبىز ءالى دە بايلانىسىپ تۇرامىز، مەن كەز كەلگەن ۋاقىتتا ولارعا حابارلاسا الامىن. مەنىڭ ويىمشا، «تەڭىزشەۆرويلدىڭ» ارتىقشىلىعى – مۇندا كاسىبي ساۋاتتىلىعى جوعارى مامانداردىڭ تۇتاس بۋىنى جۇمىس ىستەيدى ، – دەدى كتل زاۋىتىنىڭ سۋپەرۆايزەرى ايدار سۆياتوۆ.

سونىمەن قاتار، قىزمەتكەرلەرگە كومپانيا ىشىندە ءتۇرلى كۋرستار ۇسىنىلادى. تشو تەحنولوگيالىق قاۋىپسىزدىك، كەن ورىندارىن يگەرۋدى باسقارۋ، تەحنولوگيالىق پروتسەستى جوبالاۋ، سونداي-اق بۇرعىلاۋ جانە ت.ب. سياقتى ماڭىزدى سالالاردا قىزمەتكەرلەردىڭ تەحنيكالىق مۇمكىندىكتەرىن دامىتۋعا ينۆەستيتسيالايدى. اكتسيونەرلەردىڭ، سونىڭ ىشىندە «شەۆرون» كومپانياسىنىڭ مۇمكىندىكتەرى قىزمەتكەرلەردى تشو-دان تىس جەرلەرگە ىسساپارعا جىبەرۋ ارقىلى بەلسەندى تۇردە پايدالانىلادى، وسىلايشا ولار وزىق تاجىريبەلەردى ۇيرەنىپ، تەڭىزدە قولدانا الادى.

ءبىر كەزدەرى ءبىز اعىلشىن ءتىلىن الىپبيدەن باستاپ وقىدىق – « A ، B ، C …»،  –  دەيدى جوبا جەتەكشىسى نىسانباي مولداعاليەۆ. – قازىر، ارينە، جاسىمىزعا قاراماستان، مۇلتىكسىز مەڭگەرىپ جاتىرمىز. العاشىندا ءبارى جاڭا بولدى – 90-شى جىلدارى تەڭىز جوعارى تەحنولوگيالىق جوبا بولاتىن، قازىر ول قارقىندى دامىپ كەلەدى. بارلىق وزگەرىستەردى قاداعالاپ وتىرۋ ءۇشىن ءسىز ۇنەمى ءوزىڭىزدىڭ قولىڭىزدا بولۋىڭىز كەرەك جانە جاڭا نارسەلەردى ۇيرەنۋىڭىز كەرەك. بۇل ءۇشىن تەڭىزدە بارلىق جاعداي جاسالعان، نەگىزگى جۇمىسىڭىزدان ۇزبەي-اق ءبىلىمىڭىزدى شىڭداي الاسىز.

ناتيجەسىندە تشو شەتەلدىك قىزمەتكەرلەردىڭ سانىن بىرتىندەپ ازايتتى جانە قازىرگى ۋاقىتتا تشو قىزمەتكەرلەرىنىڭ 95%-ى قازاقستان ازاماتتارى قۇرايدى، 1993 جىلعى كورسەتكىشپەن سالىستىرتىراتىن بولساق — ولاردىڭ ۇلەسى 50%-دى قۇرادى. ال جوعارى جانە ورتا بۋىن باسشىلارىنىڭ اراسىندا قازاقستاندىقتاردىڭ ۇلەسى 87 پايىزعا جۋىقتادى. بۇل كومپانيا ماقتان تۇتاتىن اسەرلى جەتىستىك.

«يگىلىكتىڭ» يگىلىگى مول

قۇرىلعان كۇننەن باستاپ «تەڭىزشەۆرويل» الەۋمەتتىك جاۋاپتى كومپانيا رەتىندە بىرنەشە الەۋمەتتىك جانە ينفراقۇرىلىمدىق باعدارلامالاردى جۇزەگە اسىرىپ، سول ارقىلى ءوز قىزمەتكەرلەرى تۇراتىن جانە جۇمىس ىستەيتىن ءوڭىردىڭ دامۋىنا ءوز ۇلەسىن قوسىپ كەلەدى. وسىلايشا، 1993-1998 جىلدار ارالىعىندا جالپى بيۋدجەتى 50 ميلليون اقش دوللارىن قۇرايتىن «اتىراۋ بونۋستىق قورى» باعدارلاماسى جۇزەگە اسىرىلدى. سول جىلدارى قازاقستاندا بۇل ءبىر كاسىپورىننىڭ وبلىستىڭ الەۋمەتتىك سالاسىنىڭ ماسەلەلەرىن شەشۋگە ارنالعان اۋقىمدى باعدارلامانىڭ العاشقى ۇلگىسى بولدى.

«اتىراۋ بونۋستىق قورى» 1999 جىلى «يگىلىك» ەرىكتى الەۋمەتتىك-ينفراقۇرىلىمدىق باعدارلاماسىنا اۋىستىرىلدى. نەلىكتەن تاقىرىپتا ەرىكتى سوزىنە ەكپىن بەرىلگەن؟ سەبەبى تشو مەملەكەتتەن قوسىمشا جەڭىلدىكتەر مەن سۋبسيديالار المايدى، كومپانيانىڭ تابىسى ەسەبىنەن الەۋمەتتىك باعدارلامالارىن جۇزەگە اسىرادى.

باعدارلامانىڭ باستاپقى بيۋدجەتى 4 ميلليون اقش دوللارىن قۇراسا ، تشو ينۆەستيتسيا كولەمىن 25 ميلليون دوللار دەڭگەيىنە جەتكەنگە دەيىن ۇنەمى ارتتىرىپ وتىردى.

وسى باعدارلاما اياسىندا تشو مەكتەپتەر، اۋرۋحانالار، دەمالىس ورىندارى، بالاباقشالار، مادەنيەت ۇيلەرى، سپورت جانە ساۋىقتىرۋ ورتالىقتارى سياقتى الەۋمەتتىك ماڭىزى بار نىسانداردىڭ قۇرىلىسىن قارجىلاندىرادى. 1993 جىلدان بەرى 120-دان استام الەۋمەتتىك ينفراقۇرىلىمدىق جوبالارعا 360 ميلليون اقش دوللارىنان استام ينۆەستيتسيا سالىندى جانە دارىگەرلەر، مۇعالىمدەر جانە تەحنيكالىق قىزمەتكەرلەر ءۇشىن 1000-نان استام جاڭا جۇمىس ورىندارى اشىلدى.

الەۋمەتتىك ينۆەستيتسيالار باعدارلاماسىنىڭ بولاشاعى زور

2010 جىلى تشو مۇلدەم جاڭا فورماتتاعى «الەۋمەتتىك ينۆەستيتسيالار» باعدارلاماسىن ەنگىزدى جانە ونىڭ اياسىندا ۇكىمەتتىك ەمەس ۇيىمداردىڭ ءوزى ايماقتاعى ءبىلىم بەرۋ، ازاماتتىق قوعامداستىقتى دامىتۋ نەمەسە مادەني تاريحي مۇرانى ساقتاۋ سالاسىنداعى نەگىزگى پروبلەمالاردى شەشۋگە ىقپال ەتە الاتىن الەۋمەتتىك جوبالاردى ۇسىنادى.

2010-2022 جىلدار ارالىعىندا تشو اتىراۋ جانە ماڭعىستاۋ وبلىستارىنداعى دەنساۋلىق ساقتاۋ، ءبىلىم بەرۋ، ەكونوميكا جانە ازاماتتىق قوعامدى دامىتۋ سالالارىنداعى قوعامداستىقتىڭ ءال-اۋقاتىن جاقسارتۋعا باعىتتالعان ۇكىمەتتىك ەمەس ۇيىمداردىڭ 123 الەۋمەتتىك جوباسىن قولدادى. باعدارلامانىڭ 2023 جىلعى بيۋدجەتى 2،5 ميلليون دوللار بولدى.

«الەۋمەتتىك ينۆەستيتسيالار» جانە «يگىلىك» باعدارلامالارىن جۇزەگە اسىرۋمەن قاتار، تشو كوپ جىلدار بويى جەدەل جاردەم وتىنىشتەرىنە قاراجات بەرىپ كەلەدى.

2023 مەرەيتويلىق جىلى تشو اتىراۋ وبلىسى مەن جىلىوي اۋدانىنا 2 ميلليون دوللاردان استام دەمەۋشىلىك قولداۋ كورسەتتى، ونىڭ ىشىندە ككج-ۇەقبج بيۋدجەتىنەن 1،6 ميلليون دوللار. ساتىپ الىنعان جانە سىيعا تارتىلعان تەحنيكالاردىڭ ىشىندە: مۇگەدەكتەردى تاسىمالداۋعا ارنالعان ينۆاتاكسي، 4 بىرلىك ارنايى تەحنيكا، ونىڭ ىشىندە قار تازالاعىش، كوشەلەردى سۋارۋ جانە تازالاۋعا ارنالعان ماشينالار، 6 جەدەل جاردەم كولىگى، «كەڭ جىلىوي» مادەنيەت ۇيىنە مۋزىكالىق اپپاراتۋرا جانە ساحنالىق كيىمدەر، سپورت پەن بيگە جانە باسقالارعا ارنالعان ارنايى مۇگەدەكتەر اربالارىن اتاپ وتۋگە بولادى.

 

نۇرلان باقداۋلەت ۇلى،

الماتى