SportPress.kz Qazaqstan sport jańalyqtary
Bı teatry — horeografııadaǵy erekshe qubylys, óıtkeni ol teatr men bıdiń barlyq belgilerin biriktiredi. Zamanaýı mádenıetti álemdik deńgeıde damytýdyń ınnovaııalyq tásilderin belsendi túrde usynatyn sahnalyq bıdiń jańa túri. Qazirgi tańda horeografııalyq ónerdiń jańa formalary jasalýda, olardyń arasynda bı teatry horeografııany damytýdyń eń joǵary shyńy ekeni barshaǵa belgili.
Osy oraıda teatr formasy men qazaq horeografııasynyń erekshe úılesimi tabylǵan, keremet jarqyn, kásibı, qyzyqty ádemi, áserli Astana qalasyndaǵy memlekettik «Naz» bı teatry quryldy. «Naz» — elimizdegi alǵashqy kásibı bı teatry. Basqa bı teatrlarynan aıyrmashylyǵy — teatr repertýary qazaq tarıhyn, folkloryn, mýzykasyn, etnografııasyn kórsetip, qazaq sahnalyq bılerin beles shyńdaryna kóterý edi. Teatr bıshileri ulttyq bıler men birge álem halyqtarynyń bılerin, zamanaýı horeografııany kásibı deńgeıde oryndap júr. Búginde teatr kúnnen-kúnge izdenister arqasynda jańalaný, órleý ústinde. Teatr repertýarynda 100-den astam ulttyq bıler men onnan astam horeografııalyq spektaklder bar.
2005 jyly 15 aqpanda sahnalanǵan teatrdyń atyn shyǵaryp, óner súıer qaýymdy tań qaldyrǵan 5 kartınadan turatyn «Tuıǵyndar» horeografııalyq tarıhı spektakli edi. Qoıylym qazaqtyń kóne tarıhynan syr shertedi. Iaǵnı, Qazaq handyǵy qurylmaı turyp, VI-XI ǵasyrlar aralyǵynda qazaq jerin mekendegen Caq, Ǵun, Úısin, Qańly, odan ári Túrik qaǵanatynyń qurylýy kezeńderin beıneleıdi. Ertede «Tuıǵyn» degen qus bolǵan. Tuıǵyn — qarshyǵa tuqymdastaryna jatatyn jyrtqysh qustardyn ishindegi eń ushqyr, qyraǵy, shalymdy qus. Áskerdiń eń aldynda júretin barlaýshy topty da osy qusqa teńep «Tuıǵyndar» dep ataǵan eken. Bul jaýyngerler tutqynǵa berilmegen jáne eshqashan keıin sheginbegen.
Qoıylymnyń basty maqsaty — tasqa jazylǵan tarıhymyzdy sahnada kórkem dúnıege aınaldyryp, kórermenniń rýhyn oıatý. Spektakl barysynda Orhon-Enıseı eskertkishteri, balbal tastar sahna tórine shyǵyp, qupııasyn ishine búkken tarıh paraqtary ashylady. Spektaklde halqymyzdyń tól mádenıeti, tarıhy, etnografııasy, ulttyq kıimderi de tolyǵymen sapaly qamtylǵan. Kelinshekter, apalar, jaýyngerdiń sahnalyq kostıýmderi jáne abyzdyń kıim úlgisi, qolyndaǵy asa taıaǵy spektakldiń taqyrybyna saı daıyndalyp, kostıým dızaıneriniń sheberligin kórsetip turdy.
2008 jyly «Naz» memlekettik bı teatrynyń úzdik qoıylymdarynyń biri – «Aq pen Qara» horeografııalyq spektakli qoıyldy. Spektakl jasóspirimderge arnalǵan jaqsy men jamannyń aıyrmashylyǵyn kórsetetin, balalarǵa arnalǵan spektakl. Qazirgi kezde zamanǵa saı balalar dramatýrgııasynyń tapshylyǵyna baılanysty, qoıylym rejısserynyń bul alǵashqy týyndysy. Qoıylym barysynda jasóspirim balalardyń kezdeısoq qatelikterden jaman jolǵa túspeýine, tárbıe isine ár ata-ananyń kóńil bólý kerektigin, qoǵamdaǵy qandaı da bir is-sharanyń jáne aınaladaǵy adamdardyń is-áreketiniń ıgilik baǵytynda ekendigine kóz jetkize qaraý kerektigin, sahnada bir balanyń taǵdyrymen kórsetken. «El bolamyn deseń, besigińdi túze» degen halqymyz. О́skeleń urpaq sanasyn ómirdiń aq pen qaradan turatynyn beıneleıdi.
2009 jyly «Bolero» horeografııalyq spektakli teatrdyń 10 jyldyǵynda Astana qalasynda Kongress-Hollda jáne 2010 jyly Almaty qalasyndaǵy Abaı atyndaǵy opera jáne balet teatrynda sahnalanǵan. Balet qoıylymy retinde sahnalanǵan bı spektakliniń jelisi HH ǵasyrdaǵy Ispanııadaǵy qarapaıym zaýyt jumysshylarynyń qym-qýyt tirligi. Zaýyttaǵy tútinge deıin bı spektaklinde kórinis tabady. Jumystan sharshap, shaldyǵyp kelgen ıspandyqtar keshke tavernda bas qosady. Osy kezde ortaǵa ıspan qyzy shyǵyp bıleı bastaıdy. Kóńildi sergitip, deneni shymyrlatatyn mýzyka yrǵaǵyna zaýyt jumysshylary da qosylady. Mine, oqıǵa jelisi boıynsha sol zamandaǵy adamı qatynastar, meıirimdilik pen jaýyzdyq, qyzǵanysh pen alaýyzdyq, mahabbat pen óshpendilik sezimderi bı tilimen «Bolero» spektaklinde kórinis tabady. Spektaklde basty nysanaǵa alynǵan – jigit pen qyz arasyndaǵy ǵashyqtyq. Mahabbat úshin kúres. Bir-birin kóre almaıtyn kórseqyzarlarmen súıgenine súrinip bolsa da qol jetkizgen jigit beınesi.
2011 jyly «Naz» bı teatrynda taǵy da bir qundy, ári aýqymdy bı shyǵarmasy dúnıege keldi. Ol birtýar óner tulǵasy, kompozıtor, dırıjer, kúıshi Nurǵısa Tilendıevtiń ómiri men shyǵarmashylyǵyn bı tilimen negizdegen «Nurǵısa» spektakli edi. Spektakldiń maqsaty — jańa býyndy Nurǵısa Tilendıev shyǵarmashylyǵymen tanystyrý, jastar arasynda halyq mýzykasyn nasıhattaý, tyńdarmandardy ulttyń rýhyn qurmetteýge, bı ónerin dáripteýge úndeý – spektakldiń tanymdyq tujyrymdamasy boldy.
«Myń bir túnniń bir túni» horeografııalyq spektakli 2013 jyly qoıylǵan. Oqıǵa arab elderiniń eń iri shaharynyń birinde ótedi. Horeografııalyq spektakl etikshi Marýf pen Esmıgıýl hanshaıymnyń arasyndaǵy mahabbat jaıly bolady. Spektakldegi basty oqıǵa qymbat taspen áshekeılengen injý kózdi júzikke qatysty órbıdi. Qatygezdik pen zulymdyqty, qyzǵanysh pen ashýdy, baqyt pen mahabbatty, akterlik sheberlikpen, sıqyrly shyǵystyń mýzykasy arqyly bı tilinde sóıletetin horeografııalyq spektakl shyǵystyń «Myń bir tún» ertegisiniń jelisi boıynsha qurylǵan.
2018 jyly jastarǵa arnalǵan qoıylymdardy iske asyrý baǵytynda paıda bolǵan taǵy bir spektakl – «U — sana». Horeografııalyq spektakli búgingi kúngi ár otbasyndaǵy jaǵdaıǵa kóńil aýdarý maqsatynda dúnıege kelgen bul spektakl kórermenge ýaqytynda usynylǵan dúnıe ekeni sózsiz. Jastardy tárbıeleýde teatrdyń atqarar róli ár kez joǵary bolǵany belgili. Sondyqtan da ýaqytynda usynylyp otyrǵan qoıylym dep bildik. Ári osy spektakldiń horeografııalyq mátinin jastar qoıyp shyqqan. О́ner magıstri, baletmeıster Arman Baımaǵambaev, teatr bıshileri Ulan Izenev pen Saǵıt Dúzbaev ózderiniń birneshe qoıylymdaryn sahnalaǵan tájirıbeli bıshi, baletmeısterler.
2018 jyly «Álemdi birge qutqaraıyq» horeografııalyq spektakli qoıyldy. Qoıylymnyń qysqasha mazmuny: Basty keıipker Aızere de barlyq balalar sııaqty jańa jyldy kútedi. Biraq belgisiz sebeptermen Jańa jyl kelmeıdi jáne ýaqyt toqtaıdy. Aızerege Aqtós atty ıt pen sıqyrshy kómekke keledi. Olar birge barlyq elderdi aralap, muqtaj adamdarǵa kómektesedi. Jumbaqtyń sheshimi – ǵalamdyq ekologııa. Qoıylymnyń maqsaty – balalardy jahandyq ekologııanyń saldarymen tanystyrý jáne ony sheshý joldaryn kórsetý, tabıǵatty qorǵaý jáne oǵan durys qaraý qanshalyqty mańyzdy ekenin túsindirý. О́z eliniń ekologııasy týraly taqyrypty kóterý, onyń saldaryn boldyrmaýǵa úıretý jáne balalardy qorshaǵan ortany qurmetteýge shaqyrý.
2019 jyly «Shyńǵyshan» horeografııalyq spektakli qoıyldy. Bul qoıylym Azııadaǵy tuńǵysh birtutas memleket qurýshy, óz zamanynyń asa iri áskerı jáne memleket qaıratkeri Shyńǵyshannyń (Temújin) ómiri men eren eńbegine arnalady. Qoıylymda ańyz-áńgimelerge súıene otyryp, Shyńǵys hannyń bala kezinen bastap, er jetip, el bılegen kezeńderi qamtylady. О́ziniń áskerı talantynyń arqasynda keń-baıtaq terrıtorııany basyp alyp, jarty álemge bılik júrgizgeni horeografııa tilinde kórkem beınelenedi. Qoıylym kásibı mamandardyń oryndaýynda arnaıy jazylǵan mýzykamen, kórkem dekoraııamen, sol dáýirdiń ǵajaıyp kostıýmderimen kórermendi baýrap alary sózsiz. Jastaıynan qaıǵy-qasirettiń, jetimdiktiń zardabyn shekken, eseıgende jary Bórteden aıyrylyp, abaısyzda baýyryn jazym qylýy onyń ómirine úlken áser etti. Sonymen qatar, halyqtyń aýyr hali, ydyrap aýyzbirshiliktiń bolmaýy, bolashaq bıleýshiniń ómirindegi úlken qadamdar jasaýyna zor yqpalyn tıgizdi. Shyńǵys hannyń bıligi sol zamandaǵy ómir súrgen barsha halyqqa úlken áserin tıgizdi. Imperııanyń jańa astanasy Qaraqumda barlyq úlken Azııa álemine buıryqtar men ókimder shyǵarylady. Ásker isinde dala kóshpendileriniń ejelgi dástúrlerin qoldandy. Ol – qandyqol, soǵysqumar jan emes edi. Árdaıym ádildikti jaqtap qara qyldy qaq jarǵan qaǵan edi.
2020 jyly «Ýaqyt-О́mir» horeografııalyq spektakli qoıyldy. Jańa maýsymda kórermenge jol tartqaly otyrǵan bul qoıylym teatr repertýaryndaǵy alǵashqy mıýzıkl janryndaǵy týyndy. Bul qoıylymda án de, bı de shyrqalady. Bul teatr artısteri úshin zor múmkindik. Qoıylym fılosofııalyq baǵyttaǵy búgingi kúnniń tynysyn beıneleıtin zamanaýı spektakl.
2021 jyly «Ázim áńgimesi» horeografııalyq spektakli qoıyldy. Belgili ǵalym Qajym Jumalıev: «Myń bir túnde» mundaı ǵajaıyp oqıǵalar san ret kezdese beredi ǵoı. Áıtse de, «Ázimniń» olardan bir aıyrmasy – alhımııa máselesiniń sóz bolýy dep jazady. Bul qoıylym A.Qunanbaıulynyń aıaqtalmaı qalǵan shyǵarmasy «Ázim áńgimesi» ertegisiniń jelisi negizinde sahnalanyp otyr. Hákim Abaı «Myń bir tún» áńgimesiniń bir taraýyn óleńge aınaldyrady. Ázimge kezdesken jádigóı shal tárizdi sum-surqııalar ǵalymdardyń ashqan ǵylymı jańalyqtaryn ózderiniń baıý múddesine paıdalanýy, ol úshin neshe túrli zymııandyqqa barýlary múmkin. Jádigóıshal – solardyń biri. О́miriniń eń qyzyǵy, eń negizgi maqsaty tek baıý ǵana dep uǵynýshylar qandaı da bolmasyn zulymdyq, is-áreketterden de taıynbaıdy. Ezdik te, qanypezer qarajúrektik te olarǵa buıym emes. Poemadaǵy alhımık jádigóı shal óziniń zymııandyq maqsatyn oryndaý úshin Ázimdi qolyna aldap túsiredi de, taý basyna, ysyldaǵan apjylan, aıdaharlardyń ishinde qaldyrady. Biraq, bıdiń sońynda olar kenetten eki jaqqa aırylysyp ketedi.
Joǵaryda atalǵan spektaklder «Naz» bı teatrynyń kórkemdik izdenisin, shyǵarmashylyq múmkinshiligin tolyq tanytqan týyndylar boldy. Olar mazmundy, áserli qoıylǵan. Jeńil qabyldanyp, úlken sheberlik deńgeıge kóterilgen. Qoıylymdardyń ıdeıalyq baǵyttary aıqyn boldy. Spektklderde jaqsy kórkemdik nyshan, ártistik óner, oıly baletmeısterlik oı-tujyrymdar baıqaldy. Sahnada ótetin árbir oqıǵa bı túrimen ashylǵan. Avtorlar ár keıipkerlerdiń ózine tán harakter daralyqtaryn ashqan. Horeografııalyq dramatýrgııa elementterin durys sheshe bilgen. Úlken de kúrdeli kópshilik sahnasyn, jeke varıaııalar men monologtardy, ártúrli dýettardy, sanqıly qımyldardaǵy jeke bıshilerdiń áreketterin kórýge bolady.
«Naz» teatrynyń alǵash repertýarynda bı qoıylymdary boldy. Atap aıtsaq, «Mahambet», «Shernııaz», «Serpin», «Gopak», «Kósh kerýen», «Sarbazdar», «Kóktem», «Shashý», «Kıiz basý», Ispan bıi «Korrıda lıýbvı», ózbek bıi «Qarakóz», Adjar bıi «Horýmı», «Balbyraýyn», «Kóńil ashar», «Jeldirme», «Jaılaýda», «Eles» t.b. Munda halyqtyq toı-dýman, dástúrli oıyn-saýyq sahnalary, ár túrli halyq bıleriniń oryndalý máneri, sheberligi «Naz» bı teatrynyń qundylyǵy men sapasyn arttyrýǵa kóp septigin tıgizgendigin atap ótken jón.
Sondaı-aq, «Naz» bı teatrynyń ulttyq horeografııanyń sheńberin keńeıtken, ári qazirgi ulttyq-sahnalyq bıdiń nárin kórsetken «Qazaq jádigerleri» atty kompozıııasy edi. Bul kúndelikti qazaq halqynyń tirshilik-qareketi, salt-dástúri men ádet-ǵuryptarynyń sıpaty myqty saqtalǵan tyń týyndy. Bıdegi qazaq-sahnalyq bıiniń qımyldary joǵary kásibılikpen, vırtýozdyq tehnıkalyq oryndaýshylyqpen kózge túsip, kórermender kóńilinen shyqty.
«Naz» bı teatrynyń paıda bolýy, onyń shyǵarmashylyǵy, jetistikteri, álemge tanymal bolýy kásibı horeograftar Qazaqstan Respýblıkasynyń mádenıet qaıratkeri, Respýblıkalyq Sh.Jıenqulova atyndaǵy qazaq bıi baıqaýynyń laýreaty, IV Halyqaralyq Shabyt jastar shaǵarmashylyǵy festıvaliniń bas júldegeri, Qazaqstan Jastar Odaǵy syılyǵynyń laýreaty Aǵymbaev Erkebulan Múlikuly men Kazaqstannyń eńbek sińirgen qaıratkeri, Shara Jıenqulova atyndaǵy qazaq bıi baıqaýynyń laýreaty, IV Halyqaralyq Shabyt jastar shaǵarmashylyǵy festıvaliniń bas júldegeri, Qazaqstan Jastar Odaǵy syılyǵynyń laýreaty Aǵymbaeva Qadısha Ermekbaıqyzyń esimderimen tyǵyz baılanysty. Erli-zaıypty Erkebulan, Hadısha Aǵymbaevtar A.Seleznev atyndaǵy Almaty horeografııa ýchılıщesinde oqyp, kásibı bı mektebimen sýsyndap, ári qaraı Almaty fılarmonııasy janynan ashylǵan «Altynaı» folklorlyq bı ansamblinde jalǵastyrady.
1999 jyldan bastap horeograftar elimizdiń horeografııa salasyn damytýǵa ushan-teńiz eńbek etip, tyńnan túren salyp, jańa baǵyt, úlken izdenisterge bardy. Olar búkil álemdegi kórermenderdi tańǵaldyryp, qýantyp, shabyttandyratyn bı teatryn qura aldy. Qazirgi tańda Erkebulan jáne Qadısha Aǵymbaevtar 2007 jyldan bastap Astana qalasy ákimdiginiń «Naz» memlekettik bı teatrynyń irgetasyn qalaǵan jetekshileri, Erkebulan Múlikuly dırektory, al Qadısha Ermekbaıqyzy kórkemdik jetekshisi, bas baletmeıster. Ekeýi de qazaq bı óneriniń tarıhyn zerttep jáne nasıhattap júrgen elimizdegi birden-bir kásibı baletmeıster-horeograftar. Olar elimizdiń jáne kórshi elderden horeografııalyq bilimi bar jas mamandardy izdestirip, teatrǵa qabyldady, ujymdy biriktirdi, jemisti shyǵarmashylyq qyzmetke baǵyttady, bıshi-akterlerdi tárbıeledi.
Osy jyldar ishinde shyǵarmashylyq ujym, ansambldiń jeke solısteri birneshe ret jeńimpaz atanyp, bedeldi marapattar men syılyqtarǵa ıe boldy. «Naz» teatrynyń bıshileri – ulttyq keıipkerdi kórkem obrazǵa aınaldyra alatyn, bıdiń barlyq túrlerin erkin meńgergen, bilimdi, talantty, jan-jaqty ártister. Árbir bıshi «Naz» bı teatrynda bıleýdi armandaıdy. Biraq bul teatrǵa bıshi bolyp ornalasý úshin qatań talaptardan ótetini belgili. Qazirgi tańda M.О́temisov atyndaǵy Batys Qazaqstan ýnıversıteti horeografııa bilim berý baǵdarlamasynyń túlekteri Aıtmaǵanbetova Meıramgúl, Ýmasheva Aıajan, Rysqalıev Akon, Baıbýlova Mıra, Begmanova Juldyz t.b. alǵan bilimderin, sheberlikterin osy «Naz» memlekettik bı teatrynda joǵary deńgeıde kórsetip júrgen óner maıtalmandar ekenin úlken maqtanyshpen aıtýǵa bolady. Solardyń ishinde, Aıtmaǵanbetova Meıramgúl ansambl bıshisi retinde kóp jyl eńbeginiń arqasynda baletmeıster deńgeıine deıin ósip, birneshe bı qoıyp, teatr repertýaryna engizip júr. Sonymen qatar, teatr quramynda A.Seleznev atyndaǵy Almaty horeografııalyq ýchılıщesin, estrada-ırk kolledjisin, Shymkent, Qyzylorda qalalary oqý oryndarynyń horeografııa kafedralaryn bitirgen túlekter qyzmet atqarýda.
«Naz» bı teatrynyń jetistikteri de aıtarlyqtaı Shara Jıenqulova atyndaǵy respýblıkalyq qazaq bı baıqaýynyń laýreaty, «Shabyt» halyqaralyq jastar festıvaliniń bas júldesiniń ıegeri, Qytaıda bolǵan halyqaralyq festıvalde altyn músin ıegeri, Qazaqstan jastar odaǵy syılyǵynyń laýreaty atanǵany, sondaı-aq, teatr gastrolddik saparlarmen Qazaqstannyń kóptegen oblystarynda, Almaty jáne Astana qalalarynda, shetelderde – Reseıde, Qytaıda, Túrkııada, Belgııada Gollandııada, Franııada t.b. boldy.
Otandyq «Naz» bı teatry álemdik mádenıettiń mańyzdy quramdas bóligi desek te qatelespeımiz. Teatrdyń biregeıligi sol, bunda halyqtyq-sahnalyq bımen dramatýrgııa, rejıssýra, akterlik sheberlik úılesken halyq folkloryn biriktirgen qaıtalanbas óner ordasy. О́z qoıylymdarynda qazaq halqynyń keremet dástúrlerin, turmys saltyn, túrli yrymdaryn bı arqyly kórsetip, qazaq halyq bıiniń ózindik erekshelikterin saqtap, bul baǵytty damýdyń jańa deńgeıine shyǵardy, horeografııalyq jáne kompozıııalyq sheshimniń jańa túrlerin usyndy jáne halyqtyq-sahnalyq horeografııalyq ónerdiń damýynyń jańa tendenııalaryn shyǵarmashylyqpen ár kez izdenis ústinde júretin erekshe ujym.
Qarlyǵash AITQALIEVA,
M.О́temisov atyndaǵy Batys Qazaqstan ýnıversıteti, ónertaný kandıdaty, QR Mádenıet salasynyń úzdigi
Ádebıetter:
1.Izim T. О́rkeni ósken bı óneri. Oqý quraly. Astana, Folıant, 2009.
2.Aǵymbaev E. Tuıǵyndar baǵdarlamasy. Astana, 2005.
3.Áýezbekova G. О́nerge júzgen ónerpazdar//Astana habary, №192-194, 29 qarasha 2007.
4.Berdasheva N. «Naz» halyqqa bergen sertinen shyqty//Aıqyn, №184(1121). 1 qazan, 2008.
5.Kúlimbaeva B. «Tuıǵyndar» – master «ızıaщnoı plastıkı»//Nedelıa v Astane, 26 sáýir, 2008.
6.Aǵymbaevtar murasy – «Naz» tarıhy. astana-akshamy.kz›
7.Álemdik bı aıdynynda – «Naz» teatry. egemen.kz›
