تىنىمسىز ەڭبەك – تۇبەگەيلى ناتيجە

«تۇراقتى ەڭبەك-ونەردىڭ دە، ءومىردىڭ دە زاڭى»

ونورە دە بالزاك

ونەر كوزگە كورىنبەي تۇنشىعىپ جاتاتىن قۇبىلىس ەمەس. ماسەلەن كەي كەزدەردە «…بي ونەرى قازاقتىڭ قانىندا جوق ونەر، كەيىن زامان تالابىنا قاراي پايدا بولعان» دەگەن پىكىر بي ونەرىنىڭ پايدا بولۋىنىڭ تۇبەگەيلى زەرتتەلمەگەن تاقىرىپ ەكەندىگىنىڭ ايقىن دالەلى.  بي – ونەر ىشىندەگى ەڭ ءبىر كۇردەلىسى بولىپ سانالادى. ءبىر قاراعاندا، نازىك قيمىلداردان تۇراتىنداي بولىپ كورىنەدى. اسىرەسە قازاقتىڭ ليريكالىق بيلەرى. قوس بۇرىمدى، جىڭىشكە بىلەكتى، مىڭ بۇرالعان ءبىر كەلكى قىزداردىڭ ساۋساقتارى ۇزىلەردەي بولىپ مايىسىپ، بەينەبىر كەڭ دالاداعى بيدايدىڭ ساباعىنداي كورىنگەنىمەن، بۇل ونەر ەركەلىكتى كوتەرمەيدى. ال كورەرمەن ءسال قاتەلىگىڭدى كەشىرمەيدى. اسا ءبىر تاباندىلىق پەن توزىمدىلىكتى، ىزدەنىمپازدىقتى تالاپ ەتەدى.  ءار قيمىل – ءبىر ءسوز، ءار سۋرەت – ءبىر ۇعىم. جالپى، بي ونەرى ءار حالىقتىڭ تۇرمىس-تىرشىلىگى، ءومىر ءسۇرۋ سالتى مەن داستۇرىنە نەگىزدەلگەن جانە ۇلتتىق بولمىسىمەن كوركەمدەلگەن.

بي بiزدiڭ بار ءومiرiمiزدiڭ قوزعالىستارىمەن ورىلگەن كوركەم ورنەگى، ونىڭ ماڭىزى مەن مازمۇنى سياقتى بولىپ كورىنەدى. سول سەبەپتەن دە ۇلتتىق بي قازىنامىزدىڭ ورتايماۋىن ونىڭ جاڭا بيلەرمەن تولىعا، باي ءتۇسۋiن ويلايتىن جاناشىر جاندار قانشاما؟! ولاردىڭ العى شەبىندە بي ونەرىنىڭ ءداستۇرىن جالعاپ، جاس جەتكىنشەكتەردى ونەر نارىمەن سۋسىنداتىپ، تاربيەلەگەن ىسقاق بىجىباەۆ، اۋباكىر ىسمايلوۆ، شارا جيەنقۇلوۆا، داۋرەن ءابىروۆ، زاۋىربەك رايباەۆ، بولات ايۋحانوۆ جانە بۇگىنگى جاستارمەن كوپ جۇمىس جاساپ جۇرگەن، حورەوگرافيا ونەرىن دامىتۋعا قوماقتى ۇلەس قوسىپ جۇرگەن گۇلجان تالپاقوۆا، عانيكامال بەيسەنوۆا، تويعان ءىزىم، ايگۇل تاتي، ايگۇل كۇلبەكوۆا ت.ب. بي ونەرiنiڭ سۇلۋ بولمىستارى تۇر. ارينە، بيدە تiل جوق، وندا تەك ادەمi قيمىل عانا بار. وسى ادەمى قيمىلدى مۋزىكامەن كوركەمدەپ، ساحنالىق كيىمدەرمەن زەردەلەپ، بي قويىلىمىن ويلاپ-شىعاراتىن ءتىلسىز ونەر يەلەرىنىڭ ماەسترولارى – حورەوگراف-ۇستازدار، بالەتمەيستەرلەر.

بي ونەرىن كوركەمونەرپازدىق دەڭگەيدەن ناعىز كاسىبي بيىككە جەتكىزگەن كوپتەگەن شىنايى شەبەرلەردىڭ ەسىمدەرىن ءبىرى بىلسە ءبىرى بىلە بەرمەيدى. ولار قازاقستاننىڭ تۇكپىر-تۇكپىرىنەگى حورەوگراف-ۇستازار. وڭتۇستىگى مەن سولتۇستىگى، باتىسى مەن شىعىسى مىڭداعان شاقىرىمدارعا سوزىلعان قازاق دالاسىندا نەشە ءبىر ءدۇلدىل اقىن، جىرشى-جىراۋلار، شايىرلار، ءانشى-كۇيشى، سازگەرلەر، اسپاپتىڭ قۇلاعىندا ويناعان حاس شەبەرلەر، ون ساۋساعىنان ونەر تامعان مۇسىنشىلەر، سۋرەتشىلەر  ومىرگە كەلىپ، ونەردىڭ دارا جولىن سالدى، نەگىزىن قالادى، ۇلتتىق رۋحانياتىمىز بەن وڭىرلىك ەرەكشەلىگىمىزدى ايقىندادى. مىنا باسى باتىس قازاقستان، ماڭعىستاۋ، جەر كىندىگى – بايقوڭىر-قىزىلوردا، سولتۇستىك قازاقستان، شىعىس قازاقستان، وڭتۇستىگىندە تۇركىستان، جامبىل وبلىستارىن قامتىپ وتىرعان ەلوردا ورتالىعى استانا قالاسىندا بي ۇجىمدارىنىڭ كەڭىنەن قۇرىلىپ جۇمىس جاساۋى – بۇل ونەردىڭ قاجەتتىلىگىن دالەلدەيدى.

جىلدار سالىپ قازاقستان ءوز تاۋەلسىزدىگىن الىپ، ۇلتتىق قۇندىلىقتارىنا ءمان بەرىپ، ءتىلى مەن ءدىلىن قايتا جاڭعىرتۋعا بەت بۇرعان تۇستا بي ونەرىنىڭ اتقارعان ءرولى زور بولدى. الايدا ساياسي سەرگەلدەڭ مەن ەكونوميكالىق احۋال ونەرگە دە ءوزىنىڭ كەرى اسەرىن تيگىزگەنى ءسوزسىز. اسىرەسە بي جانرى قاتتى قالعىدى. وعان سەبەپ بۇل جانردىڭ ۇجىمدىق تۇسى بولاتىن. دارا ورىنداۋشىلار ءۇشىن اسا سەزىلمەۋى مۇمكىن بولار، بىراق انسامبلدەرگە اۋىر تيگەنى اقيقات. ءاربىر قويىلاتىن بيگە كيىم تىكتىرۋ، ولاردى قانداي دا ءبىر ساحناعا شىعارۋ ءۇشىن جۇمسالاتىن قارجىنىڭ قوماقتىلىعى سىندى كوپتەگەن اسپەكتىلەر بار جانە دە مەملەكەت بولىپ قالىپتاسىپ، ءوز بيلىگىمىزدى ءوز قولىمىزعا العالى بەرى 30 جىل وتسە دە بۇل ماسەلە وزەكتىلىگىن جويعان جوق.  بي ونەرى مەملەكەتتەن زور قامقورلىققا بولەنگەندىگىنەن ەمەس وسى ونەرگە دەگەن حورەوگرافيا مايتالماندارىنىڭ ەنتۋزيازمىنىڭ نەگىزىندە بۇگىندە ىرگەلى ونەرگە اينالىپ وتىر.

قر مەملەكەتتىك «سالتانات» بي ءانسامبلى مەن مەملەكەتتىك «التىناي» حالىق بي ءانسامبلىنىڭ iزباسارى، جاس تا بولسا، اتاعى الىسقا كەتكەن تاعى بiر تاماشا ونەر ورداسى مەملەكەتتىك «ناز» بي تەاترى. انسامبل رەتىندە 1999 جىلى استانا فيلارمونياسى جانىنان قۇرىلعان.

مەملەكەتتىك «ناز» بي تەاترىنىڭ قۇرىلعانىنا 25 جىل ىشىندە، ول ءوزىن كەرەمەت ساحنالىق كوستيۋمدەرىمەن، باي رەپەرتۋارىمەن، ورىنداۋشىلىق شەبەرلىگىمەن مىقتى كاسىبي ۇجىم رەتىندە كورسەتە ءبىلدى. حورەوگرافيالىق ونەرىنىڭ نەگىزىنىڭ ءبىرى – ۇلتتىق فولكلوردى ناسيحاتتاۋ، قازاق حالقىنىڭ بي مادەنيەتىن دامىتۋ جانە بايىتۋ، الەم حالقىنىڭ حورەوگرافيالىق ماتەريالدارىنا ۇندەۋ، حورەوگرافيانىڭ جاڭا باعىتتارىن باتىل يگەرۋ، جوعارى ەستەتيكالىق مانەر – بۇل «ناز» بي تەاترىنىڭ بۇگىنگى كۇندەرىنىڭ دامۋ ۇستانىمدارى.

«نازدىڭ» ساتتىلىگىنىڭ نەگىزى – كوركەمدىك جەتەكشى مەن باس بالەتمەيستەردىڭ جانە رەپەتيتور-ۇستازدار قۇرامىنىڭ مىقتىلىعى، اۋىزبىرشىلىگى، ولاردىڭ كاسىپتىك دەڭگەيى، ۇزدىكسىز شىعارماشىلىق ىزدەنۋى، ىنتالىلىق جانە ەڭبەققورلىعى.

قازىرگى ۋاقىتتا مەملەكەتتىك «ناز» بي تەاترى رەپەرتۋارىنا 10 حورەوگرافيالىق سپەكتاكل جانە ءارتۇرلى جانرداعى بي قويىلىمدارى  كىرەدى.

تەاتر ديرەكتورى، مادەنيەت قايراتكەرى  ەركەبۇلان مۇلكى ۇلى اعىمباەۆ جانە تەاتردىڭ كوركەمدىك جەتەكشىسى، باس بالەتمەيستەر، قر ەڭبەك سىڭىرگەن قايراتكەرى، مەملەكەتتىك «قۇرمەت» وردەنىنىڭ يەگەرى قاديشا ەرمەكبايقىزى اعىمباەۆا ءاردايىم ەلىمىزدىڭ تۇپكىر-تۇپكىرىنەن تالانتتى قىز-جىگىتتەردى بي ۇجىمىنا شاقىرىپ، بيشىلەردى ابدەن «ءپىسىرىپ» ساحناعا شىعارۋدا.

2002 جىلى استانا قالاسىندا «شابىت» حالىقارالىق جاستار ونەر فەستيۆالىندە   مەملەكەتتىك «ناز» بي ءانسامبلىن العاش رەت كەزدەستىردىك، ارينە ستۋدەنتتەردىڭ ارمانى «نازدا» بيلەۋ بولدى.

قورقىت اتا اتىنداعى قۋ «حورەوگرافيا» ماماندىعى تۇلەكتەرىنىڭ مامان رەتىندە قاجەتتىلىگى – تۇلەكتەردىڭ ءوز ماماندىعى بويىنشا تەك قانا قىزىلوردادا ەمەس، سونىمەن قاتار قازاقستاننىڭ باسقا قالالارىندا ەڭبەك ەتۋىندە. جىل سايىن شىمكەنت، تالدىقورعان، الماتى، استانا قالالارىنان ءبىزدىڭ تۇلەكتەرگە كاسىبي ۇجىمداردا قىزمەت ەتۋگە ۇسىنىستار كەلىپ جاتادى.

2004 جىلدان باستاپ ە.م اعىمباەۆاتىڭ شاقىرتۋىمەن «ناز» مەملەكەتتىك بي تەاترىندا ابيلوۆا (ەلەگەنوۆا) دامەش شەرنيازقىزى قىزىلوردادان ءبىرىنشى بولىپ، العاشقى 7 ءبيشى قىزداردىڭ ءبىرى بولدى، 2017 جىلى بالەت ءارتىسى ورىنداۋشىلىق ونەرىن ءتامامداپ، ۇستازدىققا بەت بۇردى.

استانا قالاسى «ناز» مەملەكەتتىك بي تەاترىنا بالەت ءارتىسى رەتىندە قىزمەت جولىن باستاعان جاس تالانتتار شامشيەۆ المات، ۆيتچەنكو دەنيس، كوكەتوۆ بەرىك، سەمباەۆ ومىرزاق، ىستىقباەۆا زاميرا، دجاپپاسوۆ دانيار، ومىربەكوۆا نازىم، بەگلوۆا الەكساندرا، يۋسۋپوۆا دينارالار ەدى، «نازدا» ەڭبەك ەتىپ ءجۇرىپ الەم حالىقتارى بيلەرىن يگەرىپ، ارتىستىك قابلەتتەرىن شىڭداپ، قازاقستان جانە شەت مەملەكەتتەرىندە مەملەكەتتىك «ناز» تەاترىنىڭ اتىنىان، ەلىمىزدىڭ اتىنان ونەر كورسەتتى. قازىرگى تاڭدا بۇل پەداگوگ-حورەوگرافتار بي ونەرىمەن جاقىن جانە الىس شەتەلدەردە، رەسپۋبليكامىزدىڭ تۇكپىر-تۇكپىرىنە ورىنداۋشىلىق ونەرلەرىمەن جانە ۇستازدىق بىلىكتىلىگىمەن قىزمەت اتقارىپ ءجۇر.

مەملەكەتتىك «ناز» بي تەاترى ەلىمىزدىڭ مادەنيەتى مەن ونەرىنىڭ دامۋىنا سۇبەلى ۇلەسىن قوسىپ كەلەدى. رەسپۋبليكا اۋماعىندا ۇيىمداستىرىلىپ وتكىزىلگەن مادەني-كوپشىلىك شارالارعا بەلسەنە ارالاسىپ، مەملەكەتتىك، ۇلتتىق مەيرامداردا قويىلاتىن تەاترلاندىرىلعان كورىنىستەردى دايىنداپ، بيشىلىكپەن قاتار اكتەرلىك شەبەرلىكتەرىن ۇشتاپ وتىرادى. كاسىبي دەڭگەيىن كوتەرۋ، تاجىريبە الماسۋ ماقساتىندا رەسپۋبليكالىق، حالىقارالىق بايقاۋ،  فەستيۆالدەرگە دە ۇزبەي قاتىسىپ، جوعارى دەڭگەيدە ونەر كورسەتىپ ۇلكەن جەتىستىكتەرگە قول جەتكىزىپ كەلەدى.

بۇگىندە ناز – حالىقارالىق ونەر كەڭىستىگىندە تانىمال ونەر ۇجىمى. 25 جىلدا تولاعاي تابىستارعا جەتىپ، بيىك-بيىك كورىنىستەردەن كورىنۋدە.

25 جىلدىق تاريحىڭ بار اۋىز تولىپ ايتارلىق،

مەرەيتويىڭ قۇتتى بولسىن، تويلايىقشى بار حالىق.

بي بيلەيتىن بيشىلەرىڭ  جىلدان-جىلعا كوبەيىپ،

كۇننەن-كۇنگە قانات جايىپ، وسە بەرشى جايقالىپ!

«ناز» ۇجىمىن مەرەيتويىمەن قۇتتىقتاي وتىرىپ، شىن جۇرەكتەن «تەك العا!» دەگىم كەلەدى، جاڭا جەتىستىكتەر، جوسپارلار، كرەاتيۆتى يدەيالار، باتىل شەشىمدەر، تابىس پەن ساتتىلىك جانە  بارشاڭىزعا زور دەنساۋلىق تىلەيمىن!

وسىنداي تىنىمسىز ەڭبەكتى ارقاۋ ەتكەن ارىپتەستەرىممەن ماقتانامىن!

 

پايدالانىلعان ادەبيەتتەر:

كارىبوز ۇلى باعدات  «ديدار» . – الماتى، 2007.– 165 ب.

ت.و.ءىزىم «قازاق جانە شەتەل حورەوگرافيا ونەرىنىڭ تاريحي دامۋ كەزەڭدەرى» استانا، 2018.-  180 ب.

 

گ.ي.مۋرزاباەۆا،

مادەنيەت سالاسىنىڭ ۇزدىگى

قىزىلوردا وبلىستىق فيلارمونيا

«توميريس» بي ءانسامبلىنىڭ باس بالەتمەيستەرى