SportPress.kz Qazaqstan sport jańalyqtary
Qazaqtyń dańqty túıe balýany, KSRO halyqtary spartakıadasynyń jáne Keńes odaǵy kýbogynyń ıegeri, KSRO chempıony Ábilseıit Aıhanov týraly tolǵam
Kúsh atasy Qajymuqannan keıin álemdik deńgeıde olja salǵan birinshi qazaq balýany osy Aıhanov bolatyn. Ábilseıit aǵa alash jurty óz jerinde barynsha azshylyqqa ushyraǵan (28 paıyz), keńestik totalıtarlyq júıe ábden kúshine mingen tusta óz ultynyń rýhyn kótergen kesek tulǵa. Tarıhqa júginsek, ótken ǵasyrdyń 60-jyldarynyń basynda qazaq mektepteri júzdep jabylyp jatty. Ekinshi dúnıejúzilik soǵystyń aıaqtalǵanyna 15-16 jyl jańa bolǵan, el áli eńsesin kótere qoımaǵan kez. Keńes odaǵynyń basshysy Nıkıta Hrýщevtiń pármenimen «tyń ıgerýge» syrttan eki mıllıon adam kelip, qazaq jurtynyń taǵdyry tarazyǵa túsken tar kezeń edi.
Dál osy tusta Ábilseıit shyqty atoılap. Ol 1960 jyly keńes quramasyna endi. Qaraǵaıdaı qazaq 1962 jylǵy KSRO chempıonatynda qarsylastaryn qoǵadaı japyryp, bas júldege qol sozym qalǵan. Sheshýshi beldesýde eston jigitin eńserip turyp, qapylysta bolmashy upaı aıyrmashylyǵymen opyq jegen Aıhanov 1963 jyly Keńes odaǵynyń spartakıadasy men chempıonatyn qatar utyp aldy. Bul bizdiń halyq úshin tarıhı jeńis bolatyn. Ulttyń jaýyngkerlik rýhy jalyndaı laýlap, el bir jasap qaldy.
Aıhanovtyń dańqyn shyǵarǵan ońtaıly ádisi – qarsylasyna oń aıaǵyn usynyp, qarsylasy alǵa umsynyp, aıaqty ustaǵan bette onyń ekpinin ile jalǵap, bir búıirge burq etkizip laqtyratyn tásili edi. Dúnıe júzine aty málim balýandar men bapkerlerdiń myńnan biri ǵana táýekel etetin áreket. Mundaı ádis júreginiń túgi bar, oıy tereń, nar táýekelshil adamnyń ǵana qolynan kelse kerek. Al qarsylasty bir qaptalǵa qaıyra tastaýǵa múmkindik týmaǵan jaǵdaıda Aıhanov oń aıaqty qarsylasqa artqan boıda sol aıaqty odan alshaq ustap, orǵyp júretin bolǵan. Alyp qazaqtyń aıaǵyna ıe bolý da ońaı emes. Eki qol aıaqqa baılaýly. Aıaq bolsa, zildeı. Onyń ústine Aıhanov, boıynyń uzyndyǵyn paıdalanyp, qarsylasyn moıynnan qapsyra ustap, nemese ıyǵynan tómen tuqyrtqan kúıi dińkesin qurtady. Shap berip ustaǵan sátte oń aıaq olja tárizdi kóringenimen, sálden keıin qarsylastyń qoly talyp, shaldyǵa bastaıdy. Eki aıaǵymen jer basyp turǵan balýan Ábilseıittiń oń aıaǵyn baýyryna basqan kúıi sol aıaqtan shalýǵa áreket jasaıdy. Biraq, mundaı jaǵdaıda Aıhanovty shalyp jyqqan balýandy estigen emespiz.
Kúres mamandary jaqsy biledi: erkin kúreste qarsylasqa aıaqty berý – fýtbolda óz qaqpańa penaltı belgilegenmen para-par jaǵdaı. Áli kúnge deıin álemge áıgili erkin kúres balýandarynyń ózi qarsylasyna aıaǵyn berýden záredeı qorqady. Al Aıhanov nebir myqtyǵa oń aıaǵyn sozyp, usta deıdi, ustamasa, aıaǵyn sozǵan kúıi bir aıaqpen qýa jóneledi. Mundaı qubylys álemdik kúres tarıhynda óte sırek kezdesedi. Eń bastysy, Aıhanovtan keıin bul ádisti óziniń ońtaıly tásiline aınaldyrǵysy kelgen bir-eki balýan bolǵan shyǵar. Biraq olardyń eshqaısysy Aıhanovtyń dárejesine jete alǵan joq. Ábekeńniń osy ádisti 21-22 jasynda qapysyz jasaǵanyn kúres mamandary jaqsy biledi.
Al, Aıhanovtyń taǵy bir artyqshylyǵy: ár qarsylasyna qoldanatyn ádis-aılany aldyn-ala qamdap shyǵýynda edi. Ol kisi ár beldesýin qaǵazǵa túsirip, erinbeı taldap otyratyn bolǵan. Munyń ózi onyń ǵajap taktık, ári oıshyl balýan bolǵanyn dáleldeıdi. Aǵanyń ózi hatqa túsirgen myna bir beldesý sózimizge naqty dálel. «Men de ólshendim. Japonnyń ataqtysy Sasakı de ólshendi. …Shabýyldy men bastadym. Sońǵy kezderde jetildirip júrgen, kilem ústindegi qarýym sanaıtyn «qaıshylaý» ádisin qoldandym. Bul tásil aýada jasalady. Básekelesińniń qolynan bir qolyńmen myqtap ustap, óte tez sekirip, aýada kóldeneń jaǵdaıǵa kelesiń. Sol sátte eki aıaǵyńnyń arasynda qalǵan áriptesińdi bir aıaǵyńmen keýdeden, bir aıaǵyńmen tize syrtynan qaǵasyń da, óziń ekinshi qolyńa súıene jambastaı túsesiń.
Sasakı baıqamady ma, meniń osy ádisimdi jasaýyma qarsylyq ete almaı qaldy. Japondyqtar shý ete tústi. Ol bir jaýyrynymen qaptaldaı kelip, kilemge qulady». Boıy eki metrge jýyq Aıhanov sondaı ábjildikpen japondar «uly chempıon» ataǵan Sasakıdi dál osylaı san soqtyrdy. Bul ádiske jeńil salmaqtaǵy kúshti degen balýandardyń ózi táýekel qylýy ekitalaı. Al som deneli jigitter keıingi jyldary «qaıshylaýǵa» múlde jolamaıtyn boldy. Demek, «qaıshylaý» óz ózine tym senimdi, keremet sezimtal, eren batyr adamnyń ǵana qolynan keledi.
Iá, bázbir myqty balýandar tárizdi qara kúsh pen qaısar minezge ǵana súıenbeı, aqylyn alǵa salyp kúresken Ábilseıit Rústemuly zamanynan ozyp týǵan alyp edi.
Preobrajenskııdiń zárli haty
Bir joly Ábilseıit aǵa basynan ótken myna jaǵdaıdy aıtyp berdi: «Balýan kezimde KSRO quramasynyń jattyqtyrýshysy Sergeı Preobrajenskııden hat aldym. Preobrajenskıı hatynda: «Máskeýge kel, SKA-nyń namysyn qorǵa. Sonda saǵan KSRO quramasynyń esigi ashyq. Olımpıada oıyndary men álem chempıonattaryna tek Máskeý arqyly ǵana bara alasyń. Eger osy usynystan bas tartsań, ata-babalaryń sol dalada qalaı shirip ólse, sen de sol jerde shirip qalasyń. Jolyń birjola jabylady!..», dep jazǵan eken.
Namysy bir basyna jetip asatyn Aıhanov SKA-ǵa barýdan bas tartady. Sodan bastap ol Máskeýdiń qyryna iligedi. Bizdiń oıymyzsha, Preobrajenskıı Aıhanovqa hat jazbas buryn aýyzsha usynys jasaǵany anyq. Qazaq batyry kónbegen soń «meniń sózimdi jerge tastaıtyn sen kimsiń, kesimdi sóz osy», degen oımen joǵarydaǵy hatty jazdy ma dep oılaımyz.
Osy jerde Aıhanovtaı ardaǵymyzǵa sonsha shúıligetin Sergeı Preobrajenskıı kim edi degen suraqtyń týýy zańdy. Ol Keńes odaǵynda erkin kúrestiń irgetasyn qalaýshylardyń biri. О́z zamanynda aty shyqqan balýan. 1964, 1968, 1972, 1976 jyldardaǵy jazǵy Olımpıadalarǵa KSRO quramasyn jattyqtyrýǵa atsalysa otyryp, birneshe Olımpıada jáne álem chempıondaryn tárbıelegen aıtýly bapker. Erkin kúres týraly ádistemelik, derekti kitaptardyń avtory. KSRO qarýly kúshteri quramasynyń bas jattyqtyrýshysy, erkin kúresten SKA komandasynyń bastyǵy ári aǵa jattyqtyrýshysy. Bir sózben aıtqanda, keńes kúresiniń sol tustaǵy jarty patshasy, búkil áskerı balýandardyń tóbesinen qaraıtyn myqtynyń ózi. Mundaı alpaýytqa hat jazǵyzyp júrgen Aıhanov ta tegin emes. Talaılar Preobrajenskııdiń qolyn ustaýǵa zar bop júrse, bizdiń aǵamyz onyń shaqyrýyna qulaq aspaıdy. Al Kavkaz ben Iakýtııa bapkerleri shákirtterin Preobrajenskııdiń qol astyna berip, sonyń nátıjesinde olar Olımpıada oıyndary men álem chempıonattaryna erkin baryp júrdi.
Endi bizdiń balýanǵa orys mamany sonsha nege qyzyqty, degenge keleıik. Ábilseıit aǵa KSRO kýbogy jolyndaǵy básekede Sergeı Andreıulynyń eń kúshti shákirti Aleksandr Ivanıkııge oń aıaǵyn ádeıi usynyp, anaý shap bergende qarsy ádispen atyp urady ǵoı. Bul kezde Ivanıkıı eresekter arasyndaǵy Odaq chempıonatynyń júldegeri, jastar arasynda Keńes odaǵynyń chempıony. Al Aıhanovtyń áli Qazaqstan chempıony atanbaǵan kezi. Budan keıin Ivanıkııdiń tasy órge domalap, Olımpıada jáne álemniń 4 dúrkin chempıony atandy.
Olımpıada oıyndary men álem chempıonatynyń júldegeri, álem kýbogynyń ıegeri, Keńes odaǵynyń 2 dúrkin chempıony Anatolıı Albýl – Preobrajenskııdiń tól shákirti. Aıhanov bul balýandy taza jyǵady. Osydan keıin Preobrajenskııdiń Ábilseıitke qolqa salýy zańdy. О́ıtkeni, Aıhanov fenomenin Sergeı Andreıulynyń qapysyz tanyǵany anyq.
Alpys úshtegi tamasha jeńisten keıin Ábilseıit kilem ústinde qarsylastarmen qatar tóreshilerdiń tasqamal tosqaýylyna jolyqty. Qazylar talaı beldesýde kópe-kórneý jolyn kesti. Aqıqatyn aıtsaq, Aıhanov Preobrajenskııdiń usynysynan bas tartý arqyly totalıtarlyq júıege, memlekettik mashınaǵa qarsy shyqqan edi. Ábilseıit Rústemuly Olımpıada jáne álem chempıony bolatyn qarym-qabileti bola tura keńes kúresiniń basyndaǵy ádiletsiz adamdardyń kesirinen dittegen bıigine jete almady.
Tarpań
Odaq quramasynyń jattyqtyrýshylar alqasy Aıhanovty iri-iri jarystarǵa jiberip turdy. Keńes odaǵynyń chempıonattarynda aıaǵyna tusaý salynǵan Ábilseıit Aıhanov halyqaralyq jarystarda birde-bir ret jeńilgen joq.
1961 jyly qazaq balýany Chehoslovakııanyń astanasy Pragada bolǵan aıtýly básekede jeti birdeı qarsylasyn qapy qaldyryp, fınalda Olımpıada oıyndarynyń qola júldegeri Bogýmıl Kýbatty taza jyqty. Kýbattyń salmaǵy – 140 kılodan artyq, Aıhanov 83-84 kg shamasynda. Kýbat Chehoslovakııa tárizdi sol tustaǵy kúshti memlekettiń bir emes, toǵyz dúrkin chempıony.
Bolgarııa tarıhyndaǵy tuńǵysh Olımpıada chempıony, osy eldiń 12 márte chempıony Nıkola Stanchev, álemniń 2 dúrkin chempıony, Olımpıada oıyndarynyń kúmis júldegeri Shota Lomıdze, Olımpıada oıyndary men álem chempıonatynyń qola júldegeri, Keńes odaǵynyń 2 dúrkin chempıony Savkýdz Dzarasov, Olımpıada oıyndary men álem chempıonatynyń kúmis júldegeri, Keńes odaǵynyń 4 márte chempıony Borıs Kýlaev, Olımpıadanyń qola júldegeri, álem chempıonatynyń 5 dúrkin júldegeri Petr Kment… Aıhanov osy myqtylardyń bárin jeńdi. Biz álemdik kúres tarıhyndaǵy tańdaýly degen balýandardy ǵana atap otyrmyz. Bularǵa árqaısysy bir-bir eldiń túıe balýandary sanalǵan basqa da alyptardy qosyńyz. Osylardyń arasynan sýyrylyp shyqqan Ábilseıit Rústemuly Olımpıada oıyndaryn aıtpaǵanda, Eýropa birinshiligine de barǵan joq. О́zińiz oılap qarańyz, keshe ǵana sizden jyǵylǵan balýan Olımpıada nemese álem chempıony atanyp jatady. Mundaı jaǵdaı bir márte bolsa, eshteńe emes. Qatarynan birneshe jyl osyndaı jolsyzdyqqa dýshar bolǵan adam qandaı kúı keshýi múmkin. Al seni kúrestiń basy-qasyndaǵy pendeler KSRO chempıonatynyń altyn tuǵyryna jibermeımiz dep tor quryp tastaǵan. Osy da ádildik pe, adamgershilik tarazysyna salsaq – uıaty bar adamdar mundaı pendeshilikti óz boıyna ar kóretini anyq. Bul degenińiz, sport salasynda tákappar, bilimsiz, uıaty kemdeý adamdardyń bar ekenin bildiredi. Olar basynan sóz asyrmaıdy, qarsy sóıleseń – talaǵy tars aırylady. Áıtpese, «Jigitter, Ábilseıit minezdi eken, al balýandyǵyna eshkim daý aıta almaıdy. Osy jigitke obal jasamaıyq», dep jaly kúdireıgen bir kúshti kesip aıtsa, qalǵan mamandar oılanar ma edi, kim bilsin.
El men er taǵdyry egiz eken. Alash jurty kıgen otarshyldyq qamytynan Aıhanov ta qutyla almapty. Tarpań balýan basyna noqta salǵyzbasa da, otarshyl júıe onyń aıaǵyna tusaý salypty. Biraq, Aıhanov ımperııaǵa bas ıgen joq. Balýan aǵanyń bar kinási: aıtýly syndarǵa tek qazaqtyń atynan shyqqysy kelgendigi, sosyn eshkimniń yǵyna jyǵylmaı, qabaǵyna qaramaı óz jolymdy ózim ashamyn degen qazaqy namys, dala batyryna tán bultalaqsyz asqaq minezi edi.
Qydyrbek RYSBEK, sport tarıhshysy
godah HH stoletııa, bessporno, obratıl na sebıa vnımanıe mırovogo sportıvnogo soobщestva. Do sıh por sohranılıs rasskazy ob Aıhanove, pohojıe na legendy. I eto lıshnıı raz podtverjdaet lıýbov sootechestvennıkov k svoemý kýmırý, stepen pochıtanııa, daje posle polýveka so vremen ego ıarkıh pobed, potomý chto vseobщego prıznanııa ı ývajenııa zaslýjıvaıýt lısh te, kto dokazal eto delom. Oreolom slavy Aıhanov okrýjen ne zrıa: v svoe vremıa on s chestıý otstaıval znamıa kazahstanskogo sporta, a narod nıkomý ne okazyvaet podobnogo pocheta avansom. I eto chývstvo blagodarnostı ne odnogo ılı neskolkıh poklonnıkov, a vsego kazahskogo naroda. 15 aprelıa 2013 goda nashemý znamenıtomý batyrý ıspolnıaetsıa 75 let. Abılseıt — ýrojene Sarkandskogo raıona byvsheı Taldykorganskoı oblastı. Ote ego, Rýstem, v svoe vremıa rýkovodıl kolhozom, byl chelovekom ızvestnym, polzovalsıa ývajenıem v svoeı srede. Kogda Abılseıtý edva ıspolnılos pıat let, ota prızvalı na front, ı on tak ı ne vernýlsıa s voıny. Vospıtyvalsıa Abılseıt materıý Rahıloı, byl okrýjen vnımanıem ı zabotoı rodstvennıkov ı blızkıh lıýdeı. Otlıchalsıa soobrazıtelnostıý, ýchılsıa horosho, osobenno legko davalıs emý matematıka, fızıka, trıgonometrııa. A vot chto kasaetsıa borby, to, okazyvaetsıa, do poezdkı v Alma-Atý na ýchebý on voobщe ne predstavlıal borovskıı kover, ne govorıa ýje o kakıh-to navykah ı prıemah.