ايحانوۆ فەنومەنى

قازاقتىڭ داڭقتى تۇيە بالۋانى، كسرو حالىقتارى سپارتاكياداسىنىڭ جانە كەڭەس وداعى كۋبوگىنىڭ يەگەرى، كسرو چەمپيونى ابىلسەيىت ايحانوۆ تۋرالى تولعام

كۇش اتاسى قاجىمۇقاننان كەيىن الەمدىك دەڭگەيدە ولجا سالعان ءبىرىنشى قازاق بالۋانى وسى ايحانوۆ بولاتىن. ابىلسەيىت اعا الاش جۇرتى ءوز جەرىندە بارىنشا ازشىلىققا ۇشىراعان (28 پايىز)، كەڭەستىك توتاليتارلىق جۇيە ابدەن كۇشىنە مىنگەن تۇستا ءوز ۇلتىنىڭ رۋحىن كوتەرگەن كەسەك تۇلعا. تاريحقا جۇگىنسەك، وتكەن عاسىردىڭ 60-جىلدارىنىڭ باسىندا قازاق مەكتەپتەرى جۇزدەپ جابىلىپ جاتتى. ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستىڭ اياقتالعانىنا 15-16 جىل جاڭا بولعان، ەل ءالى ەڭسەسىن كوتەرە قويماعان كەز. كەڭەس وداعىنىڭ باسشىسى نيكيتا حرۋششەۆتىڭ پارمەنىمەن «تىڭ يگەرۋگە» سىرتتان ەكى ميلليون ادام كەلىپ، قازاق جۇرتىنىڭ تاعدىرى تارازىعا تۇسكەن تار كەزەڭ ەدى.

ءدال وسى تۇستا ابىلسەيىت شىقتى اتويلاپ. ول 1960 جىلى كەڭەس قۇراماسىنا ەندى. قاراعايداي قازاق 1962 جىلعى كسرو چەمپيوناتىندا قارسىلاستارىن قوعاداي جاپىرىپ، باس جۇلدەگە قول سوزىم قالعان. شەشۋشى بەلدەسۋدە ەستون جىگىتىن ەڭسەرىپ تۇرىپ، قاپىلىستا بولماشى ۇپاي ايىرماشىلىعىمەن وپىق جەگەن ايحانوۆ 1963 جىلى كەڭەس وداعىنىڭ سپارتاكياداسى مەن چەمپيوناتىن قاتار ۇتىپ الدى. بۇل ءبىزدىڭ حالىق ءۇشىن تاريحي جەڭىس بولاتىن. ۇلتتىڭ جاۋىنگكەرلىك رۋحى جالىنداي لاۋلاپ، ەل ءبىر جاساپ قالدى.

ايحانوۆتىڭ داڭقىن شىعارعان وڭتايلى ءادىسى – قارسىلاسىنا وڭ اياعىن ۇسىنىپ، قارسىلاسى العا ۇمسىنىپ، اياقتى ۇستاعان بەتتە ونىڭ ەكپىنىن ىلە جالعاپ، ءبىر بۇيىرگە بۇرق ەتكىزىپ لاقتىراتىن ءتاسىلى ەدى. دۇنيە جۇزىنە اتى ءمالىم بالۋاندار مەن باپكەرلەردىڭ مىڭنان ءبىرى عانا تاۋەكەل ەتەتىن ارەكەت. مۇنداي ءادىس جۇرەگىنىڭ تۇگى بار، ويى تەرەڭ، نار تاۋەكەلشىل ادامنىڭ عانا قولىنان كەلسە كەرەك. ال قارسىلاستى ءبىر قاپتالعا قايىرا تاستاۋعا مۇمكىندىك تۋماعان جاعدايدا ايحانوۆ وڭ اياقتى قارسىلاسقا ارتقان بويدا سول اياقتى ودان الشاق ۇستاپ، ورعىپ جۇرەتىن بولعان. الىپ قازاقتىڭ اياعىنا يە بولۋ دا وڭاي ەمەس. ەكى قول اياققا بايلاۋلى. اياق بولسا، زىلدەي. ونىڭ ۇستىنە ايحانوۆ، بويىنىڭ ۇزىندىعىن پايدالانىپ، قارسىلاسىن مويىننان قاپسىرا ۇستاپ، نەمەسە يىعىنان تومەن تۇقىرتقان كۇيى دىڭكەسىن قۇرتادى. شاپ بەرىپ ۇستاعان ساتتە وڭ اياق ولجا ءتارىزدى كورىنگەنىمەن، سالدەن كەيىن قارسىلاستىڭ قولى تالىپ، شالدىعا باستايدى. ەكى اياعىمەن جەر باسىپ تۇرعان بالۋان ابىلسەيىتتىڭ وڭ اياعىن باۋىرىنا باسقان كۇيى سول اياقتان شالۋعا ارەكەت جاسايدى. بىراق، مۇنداي جاعدايدا ايحانوۆتى شالىپ جىققان بالۋاندى ەستىگەن ەمەسپىز.

كۇرەس ماماندارى جاقسى بىلەدى: ەركىن كۇرەستە قارسىلاسقا اياقتى بەرۋ – فۋتبولدا ءوز قاقپاڭا پەنالتي بەلگىلەگەنمەن پارا-پار جاعداي. ءالى كۇنگە دەيىن الەمگە ايگىلى ەركىن كۇرەس بالۋاندارىنىڭ ءوزى قارسىلاسىنا اياعىن بەرۋدەن زارەدەي قورقادى. ال ايحانوۆ نەبىر مىقتىعا وڭ اياعىن سوزىپ، ۇستا دەيدى، ۇستاماسا، اياعىن سوزعان كۇيى ءبىر اياقپەن قۋا جونەلەدى. مۇنداي قۇبىلىس الەمدىك كۇرەس تاريحىندا وتە سيرەك كەزدەسەدى. ەڭ باستىسى، ايحانوۆتان كەيىن بۇل ءادىستى ءوزىنىڭ وڭتايلى تاسىلىنە اينالدىرعىسى كەلگەن ءبىر-ەكى بالۋان بولعان شىعار. بىراق ولاردىڭ ەشقايسىسى ايحانوۆتىڭ دارەجەسىنە جەتە العان جوق. ابەكەڭنىڭ وسى ءادىستى 21-22 جاسىندا قاپىسىز جاساعانىن كۇرەس ماماندارى جاقسى بىلەدى.

ال، ايحانوۆتىڭ تاعى ءبىر ارتىقشىلىعى: ءار قارسىلاسىنا قولداناتىن ءادىس-ايلانى الدىن-الا قامداپ شىعۋىندا ەدى. ول كىسى ءار بەلدەسۋىن قاعازعا ءتۇسىرىپ، ەرىنبەي تالداپ وتىراتىن بولعان. مۇنىڭ ءوزى ونىڭ عاجاپ تاكتيك، ءارى ويشىل بالۋان بولعانىن دالەلدەيدى. اعانىڭ ءوزى حاتقا تۇسىرگەن مىنا ءبىر بەلدەسۋ سوزىمىزگە ناقتى دالەل. «مەن دە ولشەندىم. جاپوننىڭ اتاقتىسى ساساكي دە ولشەندى. …شابۋىلدى مەن باستادىم. سوڭعى كەزدەردە جەتىلدىرىپ جۇرگەن، كىلەم ۇستىندەگى قارۋىم سانايتىن «قايشىلاۋ» ءادىسىن قولداندىم. بۇل ءتاسىل اۋادا جاسالادى. باسەكەلەسىڭنىڭ قولىنان ءبىر قولىڭمەن مىقتاپ ۇستاپ، وتە تەز سەكىرىپ، اۋادا كولدەنەڭ جاعدايعا كەلەسىڭ. سول ساتتە ەكى اياعىڭنىڭ اراسىندا قالعان ارىپتەسىڭدى ءبىر اياعىڭمەن كەۋدەدەن، ءبىر اياعىڭمەن تىزە سىرتىنان قاعاسىڭ دا، ءوزىڭ ەكىنشى قولىڭا سۇيەنە جامباستاي تۇسەسىڭ.

ساساكي بايقامادى ما، مەنىڭ وسى ءادىسىمدى جاساۋىما قارسىلىق ەتە الماي قالدى. جاپوندىقتار شۋ ەتە ءتۇستى. ول ءبىر جاۋىرىنىمەن قاپتالداي كەلىپ، كىلەمگە قۇلادى». بويى ەكى مەترگە جۋىق ايحانوۆ سونداي ابجىلدىكپەن جاپوندار « ۇلى چەمپيون» اتاعان ساساكيدى ءدال وسىلاي سان سوقتىردى. بۇل ادىسكە جەڭىل سالماقتاعى كۇشتى دەگەن بالۋانداردىڭ ءوزى تاۋەكەل قىلۋى ەكىتالاي. ال سوم دەنەلى جىگىتتەر كەيىنگى جىلدارى «قايشىلاۋعا» مۇلدە جولامايتىن بولدى. دەمەك، «قايشىلاۋ» ءوز وزىنە تىم سەنىمدى، كەرەمەت سەزىمتال، ەرەن باتىر ادامنىڭ عانا قولىنان كەلەدى.

ءيا، ءبازبىر مىقتى بالۋاندار ءتارىزدى قارا كۇش پەن قايسار مىنەزگە عانا سۇيەنبەي، اقىلىن العا سالىپ كۇرەسكەن ابىلسەيىت رۇستەم ۇلى زامانىنان وزىپ تۋعان الىپ ەدى.

پرەوبراجەنسكيدىڭ ءزارلى حاتى

ءبىر جولى ابىلسەيىت اعا باسىنان وتكەن مىنا جاعدايدى ايتىپ بەردى: «بالۋان كەزىمدە كسرو قۇراماسىنىڭ جاتتىقتىرۋشىسى سەرگەي پرەوبراجەنسكيدەن حات الدىم. پرەوبراجەنسكي حاتىندا: «ماسكەۋگە كەل، تسسكا-نىڭ نامىسىن قورعا. سوندا ساعان كسرو قۇراماسىنىڭ ەسىگى اشىق. وليمپيادا ويىندارى مەن الەم چەمپيوناتتارىنا تەك ماسكەۋ ارقىلى عانا بارا الاسىڭ. ەگەر وسى ۇسىنىستان باس تارتساڭ، اتا-بابالارىڭ سول دالادا قالاي ءشىرىپ ولسە، سەن دە سول جەردە ءشىرىپ قالاسىڭ. جولىڭ ءبىرجولا جابىلادى!..»، دەپ جازعان ەكەن.

نامىسى ءبىر باسىنا جەتىپ اساتىن ايحانوۆ تسسكا-عا بارۋدان باس تارتادى. سودان باستاپ ول ماسكەۋدىڭ قىرىنا ىلىگەدى. ءبىزدىڭ ويىمىزشا، پرەوبراجەنسكي ايحانوۆقا حات جازباس بۇرىن اۋىزشا ۇسىنىس جاساعانى انىق. قازاق باتىرى كونبەگەن سوڭ «مەنىڭ ءسوزىمدى جەرگە تاستايتىن سەن كىمسىڭ، كەسىمدى ءسوز وسى»، دەگەن ويمەن جوعارىداعى حاتتى جازدى ما دەپ ويلايمىز.

وسى جەردە ايحانوۆتاي ارداعىمىزعا سونشا شۇيلىگەتىن سەرگەي پرەوبراجەنسكي كىم ەدى دەگەن سۇراقتىڭ تۋى زاڭدى. ول كەڭەس وداعىندا ەركىن كۇرەستىڭ ىرگەتاسىن قالاۋشىلاردىڭ ءبىرى. ءوز زامانىندا اتى شىققان بالۋان. 1964، 1968، 1972، 1976 جىلدارداعى جازعى وليمپيادالارعا كسرو قۇراماسىن جاتتىقتىرۋعا اتسالىسا وتىرىپ، بىرنەشە وليمپيادا جانە الەم چەمپيوندارىن تاربيەلەگەن ايتۋلى باپكەر. ەركىن كۇرەس تۋرالى ادىستەمەلىك، دەرەكتى كىتاپتاردىڭ اۆتورى. كسرو قارۋلى كۇشتەرى قۇراماسىنىڭ باس جاتتىقتىرۋشىسى، ەركىن كۇرەستەن تسسكا كومانداسىنىڭ باستىعى ءارى اعا جاتتىقتىرۋشىسى. ءبىر سوزبەن ايتقاندا، كەڭەس كۇرەسىنىڭ سول تۇستاعى جارتى پاتشاسى، بۇكىل اسكەري بالۋانداردىڭ توبەسىنەن قارايتىن مىقتىنىڭ ءوزى. مۇنداي الپاۋىتقا حات جازعىزىپ جۇرگەن ايحانوۆ تا تەگىن ەمەس. تالايلار پرەوبراجەنسكيدىڭ قولىن ۇستاۋعا زار بوپ جۇرسە، ءبىزدىڭ اعامىز ونىڭ شاقىرۋىنا قۇلاق اسپايدى. ال كاۆكاز بەن ياكۋتيا باپكەرلەرى شاكىرتتەرىن پرەوبراجەنسكيدىڭ قول استىنا بەرىپ، سونىڭ ناتيجەسىندە ولار وليمپيادا ويىندارى مەن الەم چەمپيوناتتارىنا ەركىن بارىپ ءجۇردى.

ەندى ءبىزدىڭ بالۋانعا ورىس مامانى سونشا نەگە قىزىقتى، دەگەنگە كەلەيىك. ابىلسەيىت اعا كسرو كۋبوگى جولىنداعى باسەكەدە سەرگەي اندرەي ۇلىنىڭ ەڭ كۇشتى شاكىرتى الەكساندر يۆانيتسكيگە وڭ اياعىن ادەيى ۇسىنىپ، اناۋ شاپ بەرگەندە قارسى ادىسپەن اتىپ ۇرادى عوي. بۇل كەزدە يۆانيتسكي ەرەسەكتەر اراسىنداعى وداق چەمپيوناتىنىڭ جۇلدەگەرى، جاستار اراسىندا كەڭەس وداعىنىڭ چەمپيونى. ال ايحانوۆتىڭ ءالى قازاقستان چەمپيونى اتانباعان كەزى. بۇدان كەيىن يۆانيتسكيدىڭ تاسى ورگە دومالاپ، وليمپيادا جانە الەمنىڭ 4 دۇركىن چەمپيونى اتاندى.

وليمپيادا ويىندارى مەن الەم چەمپيوناتىنىڭ جۇلدەگەرى، الەم كۋبوگىنىڭ يەگەرى، كەڭەس وداعىنىڭ 2 دۇركىن چەمپيونى اناتولي البۋل – پرەوبراجەنسكيدىڭ ءتول شاكىرتى. ايحانوۆ بۇل بالۋاندى تازا جىعادى. وسىدان كەيىن پرەوبراجەنسكيدىڭ ابىلسەيىتكە قولقا سالۋى زاڭدى. ويتكەنى، ايحانوۆ فەنومەنىن سەرگەي اندرەي ۇلىنىڭ قاپىسىز تانىعانى انىق.

الپىس ۇشتەگى تاماشا جەڭىستەن كەيىن ابىلسەيىت كىلەم ۇستىندە قارسىلاستارمەن قاتار تورەشىلەردىڭ تاسقامال توسقاۋىلىنا جولىقتى. قازىلار تالاي بەلدەسۋدە كوپە-كورنەۋ جولىن كەستى. اقيقاتىن ايتساق، ايحانوۆ پرەوبراجەنسكيدىڭ ۇسىنىسىنان باس تارتۋ ارقىلى توتاليتارلىق جۇيەگە، مەملەكەتتىك ماشيناعا قارسى شىققان ەدى. ابىلسەيىت رۇستەم ۇلى وليمپيادا جانە الەم چەمپيونى بولاتىن قارىم-قابىلەتى بولا تۇرا كەڭەس كۇرەسىنىڭ باسىنداعى ادىلەتسىز ادامداردىڭ كەسىرىنەن دىتتەگەن بيىگىنە جەتە المادى.

تارپاڭ

وداق قۇراماسىنىڭ جاتتىقتىرۋشىلار القاسى ايحانوۆتى ءىرى-ءىرى جارىستارعا جىبەرىپ تۇردى. كەڭەس وداعىنىڭ چەمپيوناتتارىندا اياعىنا تۇساۋ سالىنعان ابىلسەيىت ايحانوۆ حالىقارالىق جارىستاردا بىردە-ءبىر رەت جەڭىلگەن جوق.
1961 جىلى قازاق بالۋانى چەحوسلوۆاكيانىڭ استاناسى پراگادا بولعان ايتۋلى باسەكەدە جەتى بىردەي قارسىلاسىن قاپى قالدىرىپ، فينالدا وليمپيادا ويىندارىنىڭ قولا جۇلدەگەرى بوگۋميل كۋباتتى تازا جىقتى. كۋباتتىڭ سالماعى – 140 كيلودان ارتىق، ايحانوۆ 83-84 كگ شاماسىندا. كۋبات چەحوسلوۆاكيا ءتارىزدى سول تۇستاعى كۇشتى مەملەكەتتىڭ ءبىر ەمەس، توعىز دۇركىن چەمپيونى.

بولگاريا تاريحىنداعى تۇڭعىش وليمپيادا چەمپيونى، وسى ەلدىڭ 12 مارتە چەمپيونى نيكولا ستانچەۆ، الەمنىڭ 2 دۇركىن چەمپيونى، وليمپيادا ويىندارىنىڭ كۇمىس جۇلدەگەرى شوتا لوميدزە، وليمپيادا ويىندارى مەن الەم چەمپيوناتىنىڭ قولا جۇلدەگەرى، كەڭەس وداعىنىڭ 2 دۇركىن چەمپيونى ساۆكۋدز دزاراسوۆ، وليمپيادا ويىندارى مەن الەم چەمپيوناتىنىڭ كۇمىس جۇلدەگەرى، كەڭەس وداعىنىڭ 4 مارتە چەمپيونى بوريس كۋلاەۆ، وليمپيادانىڭ قولا جۇلدەگەرى، الەم چەمپيوناتىنىڭ 5 دۇركىن جۇلدەگەرى پەتر كمەنت… ايحانوۆ وسى مىقتىلاردىڭ ءبارىن جەڭدى. ءبىز الەمدىك كۇرەس تاريحىنداعى تاڭداۋلى دەگەن بالۋانداردى عانا اتاپ وتىرمىز. بۇلارعا ارقايسىسى ءبىر-ءبىر ەلدىڭ تۇيە بالۋاندارى سانالعان باسقا دا الىپتاردى قوسىڭىز. وسىلاردىڭ اراسىنان سۋىرىلىپ شىققان ابىلسەيىت رۇستەم ۇلى وليمپيادا ويىندارىن ايتپاعاندا، ەۋروپا بىرىنشىلىگىنە دە بارعان جوق. ءوزىڭىز ويلاپ قاراڭىز، كەشە عانا سىزدەن جىعىلعان بالۋان وليمپيادا نەمەسە الەم چەمپيونى اتانىپ جاتادى. مۇنداي جاعداي ءبىر مارتە بولسا، ەشتەڭە ەمەس. قاتارىنان بىرنەشە جىل وسىنداي جولسىزدىققا دۋشار بولعان ادام قانداي كۇي كەشۋى مۇمكىن. ال سەنى كۇرەستىڭ باسى-قاسىنداعى پەندەلەر كسرو چەمپيوناتىنىڭ التىن تۇعىرىنا جىبەرمەيمىز دەپ تور قۇرىپ تاستاعان. وسى دا ادىلدىك پە، ادامگەرشىلىك تارازىسىنا سالساق – ۇياتى بار ادامدار مۇنداي پەندەشىلىكتى ءوز بويىنا ار كورەتىنى انىق. بۇل دەگەنىڭىز، سپورت سالاسىندا تاكاپپار، ءبىلىمسىز، ۇياتى كەمدەۋ ادامداردىڭ بار ەكەنىن بىلدىرەدى. ولار باسىنان ءسوز اسىرمايدى، قارسى سويلەسەڭ – تالاعى تارس ايرىلادى. ايتپەسە، «جىگىتتەر، ابىلسەيىت مىنەزدى ەكەن، ال بالۋاندىعىنا ەشكىم داۋ ايتا المايدى. وسى جىگىتكە وبال جاسامايىق»، دەپ جالى كۇدىرەيگەن ءبىر كۇشتى كەسىپ ايتسا، قالعان ماماندار ويلانار ما ەدى، كىم ءبىلسىن.

ەل مەن ەر تاعدىرى ەگىز ەكەن. الاش جۇرتى كيگەن وتارشىلدىق قامىتىنان ايحانوۆ تا قۇتىلا الماپتى. تارپاڭ بالۋان باسىنا نوقتا سالعىزباسا دا، وتارشىل جۇيە ونىڭ اياعىنا تۇساۋ سالىپتى. بىراق، ايحانوۆ يمپەرياعا باس يگەن جوق. بالۋان اعانىڭ بار كىناسى: ايتۋلى سىندارعا تەك قازاقتىڭ اتىنان شىققىسى كەلگەندىگى، سوسىن ەشكىمنىڭ ىعىنا جىعىلماي، قاباعىنا قاراماي ءوز جولىمدى ءوزىم اشامىن دەگەن قازاقى نامىس، دالا باتىرىنا ءتان بۇلتالاقسىز اسقاق مىنەزى ەدى.

 

قىدىربەك رىسبەك، سپورت تاريحشىسى