Qazaqtyń áıgili jelaıaǵy

Álemde jylqy malyna jany qumartyp, oǵan sonshalyqty baýyr basqan qazaqtan artyq el joq shyǵar. Kóshpendi qazaq halqynyń ómirinde jylqy maly úlken oryn alǵan. «At – er qanaty», degen qanatty sóz bar. Tulpar minip naızanyń ushymen, bilektiń kúshimen qanshama batyrlarymyz elimizdi syrtqy jaýdan qorǵady. Al, beıbit ómirde júırik minip, báıgede baǵyn synady. Tulparlardyń tulpary alaman dýman báıgelerde tanylǵan. Jylqy  júırik qana emes, aqyldy túliktiń birine jatqan. Sol jelmen jarysqan júırikterdi baptaı otyryp, qanatty tulparlaryna eligip qazaqta topjarýǵa  talpynǵan, jylqy minezdi halyq bolyp qalyptasqan. Sondyqtanda júıriktik qazaqtyń qanynda bolýy ábden múmkin. Olaı bolsa, attan túskende de júgirmeıtin, ozýdy oılamaıtyn qazaq joq shyǵar degen oıǵa kelesiń.

Iá,  qazaqtyń arasynan tuńǵysh bolyp, álem  saıystaryna  tabysty óner kórsetken qazaqtyń qos jelaıaǵy  Ámın Tuıaqov pen Ǵusman Qosanovtar sol jaıaý jelmen jarysa júgirip, attary ǵalamǵa tanylǵan júırikter ekenin bilemiz. Iá, KSRO quramasynyń sapynda tuńǵysh ret Olımpıda oıyndaryna qatysqan Ǵusman Qosanov elimizdiń sport tarıhynda aty altyn árippen jazylyp qalǵan jelaıaq sportshy. Ol 1960  jyly Rım Olımpıdasynada kúmis júldege ıe bolsa, sol jarysta aty áıgili tulpar Absent altyn júldeger atanǵan bolatyn. Sonymen qatar, jeńil atletıka sportynda taǵy bir qazaqtyń jelaıaǵy sol jyldary KSRO aımaǵynan teń tappaı,  Eýropa bıigin baǵyndyrdy. Ol qazaqtyń qaısar minezdi, jelden júırik jelaıaǵy Ámın Tuıaqov edi.

Alash arasynan qara úzip shyqqan qos júırik atalarymyz týraly qanshama aıtylyp, jazyldy. Degenmende, Ámın Tuıaqov atamyzdyń ómir jolyna az-kem kidirip, qazaq jastary arasynan jeńil atletıkadan  qarakóz jastarymyzdyń atalary salǵan sara joldan nege kórinbeıtinini týraly suraqqa jaýap izdeı ketsem deımin. Ámın atamyz 1937 jyly 12 aqpanda Mańǵystaý oblysy, Mańǵystaý adany, Shaıyr aýylynda dúnıege kelgen. Erjete kele Atyraýdaǵy (burynǵy Gýrev) eki jyldyq muǵalimder ınstıýtynyń fızıka-matematıka fakýltetine túsip, 1960 jyly úzdik aıaqtap bitiredi. Sol ınstıtýttyń qabyrǵasynda júrgende-aq, jeńil atletıkaǵa qumarlyǵy artyp, úlken jarystarǵa qatysyp, júlde ala bastaıdy.

Talantty jas qashanda kóp ishinen oq boıy oqshaýlanyp turatyny belgili. Boıyna Alla bergen daryndylyǵynyń arqasynda mamandardyń kózine túsip, 1957 jyly Qazaqstan qurama komandasyna múshe bolyp, óner kórsetedi. Qazaqstannyń 1959 jyly IH Sportakıadasynda baq synaǵan Ámın Elemesuly 100, 200, 300 metrlik qashyqtyqqa júgirýde elimizdiń úsh dúrkin chempıony atanady. Osy bir jetistiginen keıin KSRO sheberine  beriler normatıvti túgeldeı oryndap, ıaǵnı, 100 metrdi 10,4 sekýndtta júgirip ótip, Keńes Odaǵynyń qurama komandasynyń jeıdesin kııý mártebesine ıe bolady. Ámın Elemesuly sonaý 1960-1968 jyldary KSRO quramasynyń sapynda qazaqtyń atyn álemge tanytqan adam. Sol kezderi 200 metr qashyqtyqqa júgirýden Ámın atamyzǵa teń keler jan bolmaǵan eken. Bir ǵana mysal, 1965 jyly Kıevte ótken KSRO birinshiliginde jasaǵan rekordyn araǵa úsh jyl salyp baryp qana 0,1 sekýndqa ǵana jańartylǵan. О́ziniń sport jolynda 100, 200 metr jáne estafetaǵa júgirýden aldyna jan salmaı 8 ret KSRO chempıony atanyp, 10 márte kúmis  jáne bir ret qola júldeni jeńip alǵan has júıriktiń ózi bolǵan. Qoltyǵy sógilip, tabany júgirse qyza túsetin tulpardaı topjaryp otyrǵan Ámın atamyz naǵyz myńnan júırik júzden tulpardyń naq  ózi dese bolǵandaı edi.

Qazaq otyzda orda buzar dep jatady. Ámın Elemesuly 30 jasynda da  báıgeniń basyn bermegen. KSRO halyqtarynyń 15 Spartakıadasynda 200 metrlik qashyqtyqta altyn, 100 metr synda kúmis medal ıelenedi. Sonymen qatar, komandalyq esepti Eýropa kýbogynyń ıegeri jáne Eýropa birinshiliginiń kúmisin estafetalyq jarystaǵy kúmis júldegeri, KSRO sport sheberi, Qazaq KSR-na eńbegi sińgen jattyqtyrýshy, «Qurmet belgisi» ordeniniń ıegeri. Ámın atamyz sondaı-aq, 1962 jyly KSRO chempıonatynda tuńǵysh ret chempıon atanǵan jelaıaq. Úlken sportpen qoshtasqannan  keıin bapkerlik jolyna túskende kóptegen shákirtterdi tárbıelep shyǵardy. Árıne, olardyń arasynda Olımpıda chempıony Olga Shıshıgınany  aıyryqsha aıtsa artyq bolmas.

Ámın Elemesulynyń qazaq úshin taǵy bir súımeli qyry ol ultjandylyǵy dep oılaımyn. Ol kisi bapkerlik qyzmette júrgende de qanshama qazaq balasyn qum arasyn keship izdep úlken sportqa ákelýge tyrysty. Mysaly, Ámın atamyz 1994 jyldary Ulttyq quramanyń bas jattyqtyrýshysy bolyp qyzmet atqaryp júrgende Japonııadan sport kıimderin elge alyp kelip, qazaq jastaryna taratyp bergen eken. Osy bir eńbegi atamyzǵa degen halyqtyń súıispenshiligin arttyra  túsedi. Al, búgingi tańda Ámın atamyz seksenniń seńgirine jetip, nemere, shóbere jetelip eldegi qurmetti aqsaqaldyń biri bolyp otyr. Al, atamyzdyń izin jaǵastyrar qazaq jastary qaıda búgin degen suraqqa kelsek, jaýabyn taba almaı qınalatynymyz ras. Negizi, Ámın atamyz Ulttyq quramanyń tizginin tartqan jyldary qazaq jastary arasynan osy bir bekzat sport  túri jeńil atletıkaǵa qarakóz jastarymyzdyń kelýi jaqsara túsken edi. Ardaqty atamyz zeınetke shyqqan soń, qazaqtardy osy sportqa tartý baǵytynda Qaıyrbaı Mýsınniń eńbegi zor boldy. Qaıyrbaımen jarystarda jıi kezdesip, sol baıaǵy janymdy jegedeı jeıtin suraqtardy qoıatynmyn. Qaıyrbaı shyn máninde ultjandy qazaqtyń asyl azamaty edi.  Ulttyq quramanyń bas jattyqtyrýshysy bolyp júrgende qazaq jastaryn aıtýly sportqa  tartýǵa barynsha úlesin qosty, kóshin túzep, biraz ter tókti. «Ajal aıtyp kelmes», degendeı Qaırekeńniń ómiri qysqy bolyp, kelmestiń kóshine ilesip kete bardy.

Búgingi tańda aıtýly sport túri tizimde bar, biraq tabysy joq jarystyń biri. Qazaqstandaǵy jeńil atletıka sportynyń bolashaǵy týraly Ámın aǵadan oı bólisýin suraǵanymda, aǵamyz bir tereń kúrsinip alyp bylaı dep jaýap bergen bolatyn: «Jeńil atletıka sportynyń qazirgi jaǵdaı máz bolmaı tur ǵoı. Men ózim mysaly,  sonaý Mańǵystaýda qum keship ósip, júgirip tolassyz jasaǵan eńbegimniń nátıjesin kóre bildim ǵoı. Eń bastysy, aýyl-aımaqtarda mektep-ınternattar ashý kerek. Sonymen qatar, bapkerlik jumysqa kóp mán berý kerek. Jeńil atletıkany jaqsy kóretin mamandardy jumysqa alyp jaǵdaı týǵyzsa, olar óz isine adal bolar edi. «Jomarttyń qolyn joq baılaıdy» emes pe, qarjy bólip, talantty qazaq jastaryn óńirlerdi aralyp júrip iriktep alatyn bir júıe qalyptastyrsa jaqsy bolar edi. Eldegi týma talanttar sonda tasada qalmas edi. Sodan keıin Sport akademııalarynda dáris beretin bapkerlerge de qatań  talap qoıylsa deımin. Sonda olar belsene jumys jasar edi. Olarǵa daryndy balalardy izdep taýyp alyp tárbıeleýden góri, daıyn balalardy ala salǵan yńǵaıly. Mine sodan baryp nátıje kútýge bolady», – dep jeńil atletıkaǵa bar ǵumyryn arnaǵan ataqty atamyz osylaı oıyn jetkizgen edi. Rasymende «Erim deıtin el bolmasa, elim deıtin er» qaıdan tabylsyn. Qazaq jeńil atletıkasynyń bolashaǵy qazaq jastarynyń ózine baılanysty sııaqty bolyp kórinedi maǵan. Al, osy sport túrinde sara jolyn salyp ketken aǵa býynnyń arasynan Ámın Tuıaqov atymyzben  maqtanamyz. Osy kúnge deıin qazaq jastary arasynan «Nege jeńil atletıkadan Olımpıada, álem  chempıondary shyqpaı keledi?»,  degen suraq jıi aıtylady. Bul suraq ózektiligimen árbir qazaqty mazalaıdy. Ol zańdy.  Bul sportqa úkimet tarapynan keshendi jumys jasalaýy kerek. Sporttyq bazalar salynyp, qajetti sport jabdyqtarymen tolyqsa degen oıda bar. Iá, jeńil atletıkadan ózge ulttar arasynan úzdik shyǵyp júrgender joq emes, bar. Degenmende qazaǵymnyń Olımpıda, álem jarysynda qurmet tuǵyrynan kórinip, elimizdiń  ánurany shyrqalyp tursa odan asqan baqyt bar ma?!

Ámın atamyz salǵan  sara jolda  100, 200, 300 metrlik qashyqtyqtarda álem jarystarynda qazaq jastarynyń topjarǵanyn óz basym Alladan tiler edim. Jaqsylyqty armandasaq oryndalary sózsiz. Endeshe, armanymyzdan aınymasaq bolǵany.

Aqyn ORDABAIULY,

ALMATY