جاۋىنگەر جانردىڭ ساردارى

عالىم قوجابەك – مەنىڭ اۋىلداسىم. اقمولا وبلىسى ەگىندىكول اۋدانى جالمانقۇلاق اۋىلىندا ءبىر مەكتەپتە وقىدىق. جالمانقۇلاق كولىنىڭ سۋىن ىشتىك، سول كولدىڭ بالىعىن جەپ وستىك، سول كولدىڭ اۋىل جاق بەتىندەگى تاقىرسۋاتقا الا جازداي ارمانسىز شومىلدىق. بالا كەزىمىزدە اۋىلدىڭ شاڭىن اسپانعا شىعارىپ، قارا تەرگە مالشىنىپ دوپ قۋاتىنبىز. قىستا بۋىمىز بۇرقىراپ ءجۇرىپ، حوككەي ويناۋشى ەدىك. ال باسقا كەزدە سوناۋ جەر تۇبىندەگى الاتاۋدىڭ باۋرايىن الا دوپ دۇبىرىنە بولەگەن «قايراتتىڭ» ويىندارىن سىلەكەيمىز شۇبىرىپ، اڭگىمە قىلاتىنبىز. ءبىز ءۇشىن جەر الەمدە تيمۋر سەگىزباەۆتان اسقان فۋتبولشى جوقتاي كورىنەتىن. اتاقتى قاقپاشى قۇرالبەك ورداباەۆتىڭ پەنالتي قاققانداعى ابجىلدىگىن ەسىمىز كەتە بالاڭ قيالمەن جارىسا سۋرەتتەيمىز. عالىم سول كەزدىڭ وزىندە فۋتبولدى ءتاۋىر ويناۋشى ەدى. ماعان قاراعاندا سۇڭعاقتاۋ، قولى ۇزىن. دوپ دەسە، كوزى جايناپ تۇراتىن.

ال بىزدەر جارىس دەگەندى سىرتتاي عانا ەستىپ، سىرتتاي عانا قىزىقتاپ جۇرگەنىمىزدە ول بوكستان تسەلينوگراد وبلىسىنىڭ چەمپيونى اتانىپ، جامبىل قالاسىنا قازاقستان چەمپيوناتىنا بارادى دەگەن حابار دۋ ەتە قالدى. كۇندەردىڭ كۇنىندە عالىم جامبىلعا جۇرەتىن بولدى. سويتسەك، ونىڭ جولداماعا جەتۋى وڭايعا سوقپاپتى. وبلىس قۇراماسىنىڭ باپكەر­لەرى قازاقستان بىرىنشىلىگىنە ايدالاداعى اۋىلدىڭ بالاسىن اپارعىسى كەلمەي، عالىمدى اۋەلى قورعالجىن اۋدانىنىڭ چەمپيونىمەن ايقاستىرىپتى. ءبىزدىڭ ۇل ول بالانى ۇرىپ جىعادى. باپكەرلەر سوندا دا قويماي، تسەلينوگراد قالاسىنىڭ مىقتى دەگەن بوكسشىسىن بۇعان قايراپ سالادى عوي. عالىم ونى دا بەت قاراتپاي ءتۇرىپ شىعادى. قوجابەكوۆتىڭ وبلىس قۇراماسىنا ەنگەنىن اۋىل جىر قىلىپ ايتتى. ول كەزدە ءبىزدىڭ جالمانقۇلاق اۋىلىندا ماقسۇت ومار ۇلى باپكەردىڭ باپتاۋىمەن ءبىر توپ بالا بوكستىڭ قىزىعىنا تۇسە باستاعان ەدى. عالىم سولاردىڭ بارىنەن اسىپ ءتۇستى.

1981 جىلى تۇركىستان اسكەري وكرۋگىندا سولدات بولىپ ءجۇرىپ، وسى وكرۋگتىڭ چەمپيوناتىنا قاتىستى. عالىمنىڭ بوكسقا دەگەن قۇمارلىعى تەگىن ەمەس ەكەن، كەيىن تۋعان اعاسى كارىمنىڭ ۇلى باقىتجان قوجابەكوۆ جاستار اراسىنداعى ازيا بىرىنشىلىگىندە ەكى رەت توپ جارىپ، الەمنىڭ جاستار بىرىنشىلىگىندە ءۇشىنشى ورىنعا تابان تىرەدى. ءسويتىپ، بۇرىن جۇرت اسا بىلە قويمايتىن جالمانقۇلاقتىڭ اتى ارقا توسىندە داۋىرلەي باستادى. عالىم اعاسىنا ەلىكتەپ بىلعارى قولعاپ كيگەن باقىتجان ۋاقىت وتە قازاقستان ۇلتتىق قۇراماسىنا الىنىپ، رەسپۋبليكانىڭ ۇلتتىق چەمپيو­ناتىنىڭ 4 مارتە كۇمىس، 1 رەت قولا جۇلدەگەرى اتاندى. 2009 جىلعى قازاقستان چەمپيوناتىنىڭ فينالىندا الەمنىڭ ەكى دۇركىن چەمپيونى سەرىك ساپيەۆپەن قالاي ايقاسقانىن كوزىم كوردى. عالىم اعالارى سالعان جىڭىشكە سوقپاقتى باقىتجان كۇرە جولعا اينالدىردى. باقىتجان كارىم ۇلى جال­مانقۇلاقتان شىققان ءبىرىنشى حالىقارالىق دارەجەدەگى سپورت شەبەرى. بۇل جەڭىستە اعاسى عالىمنىڭ ەڭبەگى زور.

عالىم اۋعانستانداعى سوعىستىڭ وت-جالىنىن كوزبەن كورگەن ازامات. 1983 جىلى عالىم قوسىمجان ۇلى «اۋعانستان تاعدىرىما تاڭىلدى» دەگەن ولەڭ جازدى. مايدانگەر جىرىنان ءۇزىندىنى بىرلەسە وقىپ كورەيىك:

 

ۇمىتىلماس سول ءبىر كۇندەر

جالىنداعان،

جاستىق وتى جان ءۇشىن

جارقىلداعان.

ەسىمدە ءالى اجالمەن ارپالىسىپ،

ۇزاق تۇندەر كوز ىلمەي ۇيقى

ۇرلاعان.

 

جاس جۇرەگىم جات جەردە جۇدەپ

كەتتى،

عۇمىرىڭدى سىرلاسىم تاعدىر

شەشتى.

اجال قۋعان ەكى بىردەي

دۇشپان وعى –

جازىعى نە؟! جولداسىمدى

ءىلىپ كەتتى…

جيىرما جاستاعى بوزبالانىڭ ىشكى دۇنيەسى استان-كەستەن بولعان ساتىنەن ەستەلىك. مىڭداعان وتباسى قايعى جۇتقان جىلداردىڭ ءبىر كەۋدەنى جارىپ شىققان زارى مەن مۇڭى. قازاق مۇندايدا: «جات جەردە جانىڭ قينالسا، ەل قادىرىن بىلەرسىڭ» نەمەسە «ەر جاقسىسى ەلىن ساعىنار، ات جاقسىسى جەرىن ساعىنار» دەيدى. عالىم اۋعان جەرىنەن ەسەيىپ، شىڭدالىپ قايتتى. ەل قادىرىن تەرەڭ سەزىنەتىن ورەلى سەزىمگە يەك ارتتى. ورداسى وتقا ورانعاننىڭ قانداي عارىپ كۇي كەشەتىنىن جاسى جيىرماعا تولماي ءتۇيسىندى. قىسقاسى، ءومىر مەن ءولىمنىڭ اراسى قاس-قاعىم ەكەنىن ءتۇسىندى.

«اكە تىلەگى» دەگەن ولەڭىندە ءوزىنىڭ جان سەزىمىن بىلاي جەتكىزىپتى: «ءومىردى كوردىم… اۋعانعا باردىم، جەڭدىم دە جانە جەڭىلدىم. باقىتىم بار عوي… اۋاسىن جۇتتىم ەلىمنىڭ. ورتاسىن كوردىم ءولىمنىڭ… قاي جاق­تا قالاي قالارىن بىلمەي كورىمنىڭ. امان-ساۋ كەلدىم، وزگەگە نەمدى ايتايىن، ارمانى ەدى ورالماي قالعان كوبىنىڭ…».

ەلگە ورالعان سوڭ جاستاي ومىردەن وتكەن جەرلەسى «جاۋىنگەر-ينتەرناتسيوناليست قازبەك ءابدىراحمانوۆتىڭ اتىندا سوعىس مۇگەدەكتەرى مەن قازا بولعان جاۋىنگەرلەردىڭ وتباسىن قولداۋ قورىن قۇردى. بىرلەستىك جيىرما جىلدان بەرى فۋتبولدان قازىبەك ءابدىراحمانوۆتىڭ جۇلدەسى ءۇشىن جارىس ۇيىمداستىرىپ كەلەدى. سونىمەن قاتار بالالاردى وتانشىلدىق رۋحتا تاربيەلەۋ ماقساتىمەن «وتان قورعاۋ – پارىزىم» دەگەن تاقىرىپتا ۇزدىك شىعارمالارعا بايگە جاريالايدى. بۇل بايقاۋ بۇكىل رەسپۋبليكانى قامتۋمەن قاتار، ون بەس جىلدان بەرى وتەتىنىن ايتۋىمىز كەرەك. عالىم باستاعان اۋعان ارداگەرلەرى مۇنىمەن دە شەكتەلمەي، جوعارى سىنىپ وقۋشىلارى اراسىندا اسكەري-پاتريوتتىق جۇمىستاردىڭ جۇيەلى وتۋىنە اتسالىسىپ ءجۇر. مىنە، وكىمەتتىڭ اۋزىنا قاراي بەرمەي ەل ازاماتتارىنىڭ وسىنداي يگى ىستەرگە مۇرىندىق بولىپ جۇرگەنى قانداي عانيبەت!

1990 جىلى دارىندى جىگىت وبلىستىق «ارقا اجارى» گازەتىنىڭ تابالدىرىعىن اتتادى. ول كەزدە وبلىستىق گازەتتىڭ باس رەداكتورى وكتيابر الىبەكوۆ اعامىز. بيازى مىنەزدى، قوڭىرقاي ءوڭدى، كەلبەتتى كىسى بولاتىن. تابيعاتى قازاقي ەدى. سول قاسيەتىمەن رەداكتسياعا ولەڭىن جولداعان عالىمنىڭ بويىنداعى شىعارماشىلىق قابىلەتتى تاني قويادى. تانىپ قانا قويماي، جاۋاپتى قىزمەتكەرلەرىنە «مىنا جىگىتتى تەزدەتىپ شاقىرتىڭدار» دەپ تاپسىرما بەرەدى. جازۋدىڭ قىزىعىنا ەلىتىپ، ءباسپاسوزدى ءسۇزىپ وقيتىن عالىم حابار تيگەن بويدا شاۋىپ جەتەدى.

ءسويتىپ، اقمولادان الىستا، وڭتۇستىك-باتىس بەتكەيدە جاتقان بۇيىعى اۋىلدىڭ تاعى ءبىر ۇلانى بىلەكتى سىبانىپ تاستاپ ءباسپاسوز مايدانىنا كىردى. اقيقاتىن ايتۋ كەرەك، كەزىندە سوۆەت وداعىنىڭ كوممۋنيستىك پارتياسى مەن ولاردىڭ «بۇلبۇلدارى» ماقتاۋىن اسىرعان بولشەۆيكتىك قوعام قازاق رۋحانياتىنا قىرعيداي تيگەن ەدى. ءبىر زامانداردا الاش جۇرتىنىڭ نەبىر اياۋلى ۇلدارىن ومىرگە اكەلگەن سارىارقا دالاسىنان كەيىنگى جىلدارى وڭتۇستىك پەن باتىستىڭ اقىن-جازۋشىلارىمەن يىقتاس قالامگەرلەر تىم سيرەك شىعاتىن بولدى. ايتپەسە، بۇل ءوڭىر احمەت بايتۇرسىن ۇلى، ماعجان جۇماباەۆ، بەيىمبەت مايلين، عابيت مۇسىرەپوۆ، ءىلياس ەسەنبەرلين، سىرباي ماۋلەنوۆ، سافۋان شاي­مەردەنوۆ، تاعى باسقا ۇلت ماقتانىشتارىنىڭ كىندىك قانى تامعان قاسيەتتى ولكە ەدى. كامپەسكە زۇلماتى، وتىز ەكىنىڭ الاپات اشتىعى، قاندى قاساپ رەپرەسسيا، ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس، تىڭ يگەرۋ دەگەن زىميان بۇركەمەمەن قازاق دالاسىن وتارلاۋ، جەر-سۋ اتتارىن تۇگەلگە جۋىق ورىسشالاۋ، سولتۇستىكتەگى قازاق مەكتەپتەرىن قۇرتۋ… بۇدان باسقا دا وتارشىل، ز ۇلىم ارەكەتتەر قازاق رۋحانياتىنىڭ تامىرىنا ادەيى، قاساقانا بالتا شابۋ بولاتىن. ءبىز بۇرىن كراسنوزنامەن اۋدانىنا قارادىق. سول اۋداندا جالمانقۇلاقتا عانا ارالاس ورتا مەكتەپ بولدى. قالعان ورتا مەكتەپتەر تۇگەل ورىسشا. كورشىلەس قوڭىرتۇبەك پەن قىرىق شاقىرىمداعى كوركەم اۋىلدارىنىڭ سەگىزىنشى سىنىپتى بىتىرگەن بالالارى ءارى قاراي وقۋ ءۇشىن ءبىزدىڭ اۋىلعا كەلەتىن. مىنە، ون سوۆحوزى بار اۋداننىڭ ءبىر عانا ورتا مەكتەبىنەن عالىم قوجابەك، تولەگەن جاكىتاي ۇلى جانە مەن ۇلتتىق جۋرناليستيكا مايدانىنا اتسالىستىق. ەگەر اقمولانىڭ بارلىق اۋىلىندا قازاق مەكتەپتەرى بولعاندا بۇل وڭىردەن قانشاما اقىن-جازۋشى ءوسىپ شىعار ەدى. ەندەشە، مەنىڭ عالىم، تولەگەن ىنىلەرىم ورتەڭگە ونگەن قاراعايداي ازاماتتار! كەۋدەلەرىندە ۇلتتىق رۋحى جالىنداعان، قازاقي قۇنارى بار جىگىتتەر. مۇنداي ازاماتتار بولماسا، ەل تاريحى، ۇلت مادەنيەتى قالاي كوكتەمەك، قالاي وركەن جايماق؟!

بەس جىلداي «ارقا اجارىندا» قىزمەت جاساعان عالىم قوجابەك 1995 جىلى استانا قالاسى اكىمدىگىنىڭ «استانا اقشامى» گازەتىنە اۋىستى. جيىرما جەتى جىلدان بەرى وسى باسىلىمنىڭ بەلدى قىزمەتكەرى. جيىرما جىلداي ەلوردانىڭ باس گازەتىنىڭ باس رەداكتورىنىڭ ورىنباسارى. عالىم سوناۋ ازاتتىق تاڭى ارايلاپ اتقاننان بەرگى كەزەڭدە ارقا سپورتىنىڭ عانا ەمەس، قازاق سپورتىنىڭ تالاي ساڭلاقتارىن گازەت بەتىندە، كىتاپ باۋىرىندا ناسيحاتتاپ، وقىرماندارىن سۇبەلى دۇنيە­لەرمەن سۋسىنداتىپ كەلەدى. شاحماتتان قازاقتان شىققان تۇڭعىش الەم چەمپيونى دارمەن سادۋاقاسوۆ، سارىارقانىڭ ءبىر كەزدەگى ايتۋلى فۋتبولشىسى ءسالىم تاشەنوۆ، وليمپيادا چەمپيونى، اتاقتى اۋىر اتلەتشى اناتولي حراپاتىي، بوكستان الەم چەمپيونى مەرەي اقشالوۆ، ازيا ويىندارىنىڭ جەڭىمپازى نۇرجان كارىمجانوۆ، بۇكىل دۇنيەجۇزىلىك بوكس سەرياسى بويىنشا الەم چەمپيونى قانات ءابۋتالىپ، قول كۇرەسىنىڭ شەبەرى، دۇنيەجۇزىنىڭ چەمپيونى مارات اسايىنوۆ، كاسىپقوي بوكستىڭ ءباحادۇرى نۇرسۇلتان مەيىرىم… عالىمنىڭ كەيىپكەرلەرى وسىنداي كىلەڭ جەر دۇنيەنى دۇركىرەتكەن ءدۇر جىگىتتەر.

قوجابەكتىڭ نەمەرەسى الىستان ات تەرلەتىپ كەلگەن الەمدىك سپورتتىڭ ساڭلاقتارىن دا قۇر جىبەرمەيدى. بەس قۇرلىقتىڭ جانكۇيەرلەرى مويىنداعان فۋتبول سۇلەيى ميشەل پلاتيني، الەمگە ايگىلى ۆەلوشاباندوز البەرتو كانتادور، تاعى باسقا دارابوزدار عالىمنىڭ قالامى ارقىلى قازاق ءباسپاسوزىنىڭ بەتىنەن ورىن تەپتى.

ءيا، باياعى سپورتقۇمار ەلگەزەك بالا بۇل كۇندەرى قالىڭ وقىرمان مويىنداعان قالامگەرگە اينالدى. مىڭداعان ماقالاسىن ايتپاعاندا، «استانا ساڭلاقتارى»، «سايىپقىران»، «استانا اقشامى»، «قاندى كويلەك قارۋلاس»، «ۇيات بولادى، ۇلىم!» كىتاپتارىنىڭ اۆتورى. ەڭ­بەكتەرى قازاق، ورىس، اعىلشىن تىلدەرىندە جارىق كوردى. مەنىڭ اۋىلداسىم قارىمدى جۋرناليست قانا ەمەس، ساۋاتتى اۋدارماشى. بۇل دا بىلگەن ادامعا زور نىعمەت.

عالىم الپىستىڭ اسۋىنا جۋرناليستيكاعا دەگەن تازا پەيىلىمەن، ەڭبەكقور تىرلىگىمەن يەك ارتىپ وتىر. پۋبليتسيستيكا – جاۋىنگەر جانر. عالىم وسى جاۋىنگەر جانردىڭ ادال دا ءباھادۇر جاۋىنگەرى. عالىم قوجابەكتىڭ ءباسپاسوز مايدانىنداعى بەينەتى مەن زەينەتى «قۇرمەت» وردەنىمەن، «حالىق العىسى» مەدالىمەن، «اقپارات سالاسىنىڭ ۇزدىگى» توسبەلگىسىمەن باعالانعانىن دا ايتۋ كەرەك. اۋعان­داعى كۇندەرىنىڭ بەلگىسىندەي «ەرلىگى ءۇشىن» مەدالىن كەيدە كەۋ­دەسىنە تاعىپ شىعادى.

ءيا، عالىم زامانداس، ءوزىڭدى قۇلدىراڭداعان ق ۇلىن كەزىڭنەن ءبىلۋشى ەدىم. بۇگىنگى جۇرەكجاردى ءسوزىمدى 60-قا تولعان مەرەيتويىڭا ارنادىم. ەكى دۇنيەدە باقىتتى بول، جالمانقۇلاقتىڭ جايناعى! اللا تاعالا قالعان عۇمىرىڭدى دا باياندى قىلسىن!

 

قىدىربەك رىسبەك ۇلى،

جۋرناليست

استانا