اسىل انا

الەمنىڭ جارىعىن،

سىيلادىڭ سەن ماعان.

دالانىڭ ءار گ ۇلىن،

جينادىڭ سەن ماعان.

 

عافۋ قايىربەكوۆ

 

ءبىز انامىز ۇلمەكەن تولەنقىزىن بالا كەزىمىزدەن «اپا» دەپ ايتىپ وسكەنبىز. اپامنىڭ نەمەرەلەرى دە ونى وسىلاي ايتاتىن ەدى. ول كىسى 1936 جىلى تۋعان. ءوزى دە «تىشقان جىلى تۋعانمىن» دەپ ايتىپ وتىراتىن. اپامىز اكەمىز ومار كەنجالى ۇلىنا جاستايىنان تۇرمىسقا شىققان ەكەن. سودان بەرى ەكەۋى ءومىر بويى ءبىر-ءبىرىنىڭ قاس-قاباعىنا قاراپ، سىيلاسىپ ءوتتى. ءبىزدىڭ ءۇي اۋىلداعى كوپ بالالى وتباسىلاردىڭ ءبىرى بولدى.

جالپى، بۇرىندا اۋىلدىق جەردە ءبىر شاڭىراقتا 10-15 بالانىڭ بولۋى قالىپتى جاعداي ەدى. ءبىزدىڭ ۇيدە دە 14 بالا بولدى. اپامىز كەزىندە وسىنشاما قۇرساق كوتەرىپ،  «ارداقتى انا» التىن مەدالىن العان. ءۇيدىڭ ۇلكەنى جۇمابەك اعامىز بولاتىن. ءبىز ونى كىشكەنتايىمىزدان «تاتە» دەپ ايتىپ وستىك. كەيىن ول ەلىمىزگە بەلگىلى جۋرناليست، جازۋشى، پۋبليتسيست، قوعام قايراتكەرى بولدى. ەلىمىزدەگى بىرنەشە گازەت-جۋرنالدى باسقارىپ، بىرنەشە باسىلىمنىڭ باسىن بىرىكتىرگەن «قازاق گازەتتەرى» اق پرەزيدەنتى  بولىپ قىزمەت ەتتى. اپام ۇلكەن اعامىزدى ەرەكشە جاقسى كوردى. «جۇمابەگىم، مەنىڭ ماڭدايىمنىڭ جۇلدىزى عوي»، دەپ ايتىپ وتىراتىن ەدى جارىقتىق. كەيىن ول ەل اعاسى بولعاندا دا اتا-انامىز ونى ماقتان تۇتتى.

ءبىزدىڭ ءۇيدىڭ 1966 جىلى تۋعان قىزى زالياشتىڭ سوزىمەن ايتساق،  اپامىزدىڭ ءوزى دە ەر مىنەزدى، سىپسىن اڭگىمەگە جوق، تازالىققا وتە ۇستا، ىسمەر كىسى بولعان. ءۇي شارۋاسىنداعى ايەل بولسا دا بارلىعىمىزدىڭ ءبىلىم الىپ، ءبىر-ءبىر كاسىپتىڭ يەسى بولۋىمىزعا بار جاعدايدى جاساعان. اپامىز بىزگە جىلى قۇشاعىن سىيلاعانداي قويدىڭ ءجۇنىن جۋىپ، تازالاپ، ونى ءيىرىپ، ءار ءتۇرلى توقىمالار توقىپ بەرەتىن. توقىما توقىعانعا وتە شەبەر ەدى.

-ستۋدەنت كەزىمدە اپامنىڭ توقىعان ورامالىن، ش ۇلىعىن، قولعابىن كيىپ جۇرەتىنمىن. سونداي جىلى ءارى ىستىق ەدى، – دەيدى زالياش.

ءبىزدىڭ اپامىز مىنەزگە دە وتە باي ەدى عوي. ءبىز ونىڭ كوكەمىزبەن ءبىر رەنجىسىپ، ءبىر-بىرىنە قاتتى داۋىس كوتەرگەنىن كورگەن ەمەسپىز. ەكەۋى دە ءبىر-ءبىرىن قاس قاباعىمەن تۇسىنەتىن. سونىمەن دە ولار بۇكىل قايىڭدىعا، وعان جاقىن ماڭداعى اۋىلدارعا سىيلى بولدى. مۇنى جاقىندا ۇرقيا جاقانقىزى اپامىز بەن ماليكە شالابايقىزى تاتەمىزدەن انامىز تۋرالى سۇراعانىمىزدا ايتتى.  «ۇلمەكەن اپامىز – قىرجىگىتتىڭ قىزى. ءبىز ەكەۋمىز «ارداقتى انا» التىن القانىڭ يەگەرىمىز.  ول 14 قۇرساق كوتەرسە، مەن 17 بالانى ءوسىردىم، — دەدى ۇرقيا اپامىز. — ونى ومار اعا كوتەرمەلەپ ءجۇردى. اعامىز قىزمەت ىستەپ، اۋىلدا زووتەحنيك، ۆەتتەحنيك بولدى. ومار اعانىڭ ارقاسىندا تۇڭعىشتارى جۇمابەك تە كوز الدىمىزدا ۇلكەن ازامات بولىپ ءوستى. بۇرىن اۋىلدا كوپ جۇمىس بولمايتىن. سوعان قاراماستان ۇلمەكەن قولدان كەلگەن جۇمىستىڭ ءبارىن ىستەدى. ءۇي شارۋاسىمەن اينالىستى. وتە جاقسى كىسى بولاتىن».  ال ماليكە تاتەمىز بولسا، اپامىزدىڭ ءبوپىش اجەمىزگە ۇقساعانىن جەتكىزدى. ول كىسى اپامىزدىڭ اناسى.

ء–بوپىش اجەمىز دە تازالىقتى جانى سۇيەتىن كىرپياز كىسى بولاتىن، – دەدى تاتەمىز. – ءبىز بالا كەزىمىزدە جۇماش ەكەۋمىز (ناعاشىمىز Cماعۇل تولەن ۇلىنىڭ قىزى) ومار اكەمىزدىڭ ۇيىنەن شىقپايتىنبىز. ۇلمەكەن اپام ءبىزدى جۋىندىرىپ، شايىندىرىپ، شايىمىزدى، تاماعىمىزدى بەرىپ ۇيىقتاتاتىن. بىزگە جاقسى تاربيە بەرەتىن. جالپى، ءبىز ءبىر اۋىلدا تۇرعان سوڭ جالماعامبەت بابامىزدىڭ ۇرپاقتارى بولىپ تاتۋ-ءتاتتى ءومىر سۇردىك.  بابامىزدان التى ۇل، ءبىر قىز تاراعان. ءبىز سول التى ۇلدىڭ ۇرپاقتارىمىز، – دەدى ول.

ءبىزدىڭ ناعاشى اتامىز تولەن ەرمان ۇلى مەن ونىڭ جۇبايى ءبوپىش اجەمىز داۋلەتتى كىسىلەردىڭ ۇرپاعى بولعان ەكەن. وزدەرى دە باي-قۋاتتى ادامدار بولعان دەسەدى. بۇل اڭگىمەنى ءبىز تۋىسىمىز كادىرباي قاليەۆتەن ەستىدىك. ونىڭ  ايتۋىنشا، تولەن اتامىز سىمباتتى، اجەمىز اجارلى كىسى بولىپتى.

–مەنىڭ بالا كەزىمدە ەسىمدە قالعانى، تولەن اتامىز ەسىك الدىندا اپپاق ۇزىن ساقالىن سيپات وتىراتىن. ال ءبوپىش اجەمىز ۇزىن بويلى، اجارلى كىسى ەدى. كوزكورگەندەر ونى ءباتيما اجەمىز سەكىلدى ارۋاقتى ادام بولعان دەيدى. ءباتيما اجەمىز – جالماعامبەت بابامىزدىڭ جۇبايى. ولار دا كەزىندە داۋلەتتى كىسىلەر بولعان ەكەن. مەنىڭ ەسىمدە ءبوپىش اجەمىز ايتتى دەگەن مىنا اڭگىمە قالىپتى. بۇرىن اشتىق جىلدارى ولار بۇكىل دۇنيەسىن تاستاپ جاياۋلاپ قارابالىق (فەدوروۆكا) جاققا بارىپتى. جولدا زاتتارى اۋىر بولعان سوڭ با جولدىڭ جيەگىنە بايلار پايدالانعان جەزقۇمان، شاينەك، التىن، كۇمىس، مىستان جاسالعان ىدىس-اياقتاردى، قىمبات-قىمبات زاتتاردى كومىپ كەتكەن ەكەن. سول كەزدە ءبوپىش اجەمىز: «ارپا-بيداي اس ەكەن، التىن-كۇمىس تاس ەكەن»، دەپ باعالى زاتتاردان كوڭىلى قالعانىن ايتقان دەسەدى، – دەيدى ول.

مىنە، اپامىزدىڭ اتا-اناسى، ءبىزدىڭ ناعاشى جۇرتىمىز وسىنداي ادامدار بولعان. سول اشتىق جىلدارىنان كەيىن انامىز دا دۇنيەگە كەلگەن. بۇل شاماسى 1936 جىل بولۋ كەرەك. اپامىزدىڭ بالالىق شاعى سارىتورعاي ەلدى-مەكەنىندە وتكەن ەكەن. قايىڭدى اۋىلىندا ۇزاق ۋاقىت كورشى تۇرعان قاراقويلى قۇسايىنقىزى اپامىزدىڭ ايتۋىنشا، ول انامىزبەن ەكىدىڭ اۋىلىندا 6 كلاسس وقىپ، سارىتورعايدان ءبىر ۋاقىتتا كوشىپتى. سودان كەيىن انامىز ۇلمەكەن تولەنقىزى كوكەمىزگە تۇرمىسقا شىعىپ، ك ۇلىك دەگەن ەلدى-مەكەندە تۇرىپتى.

–مەن ۇلمەكەننەن ءبىر جاس كىشىمىن. ءبىز سارىتورعايدا بىرگە وقىدىق. سودان بەرى ەكەۋمىز ءومىر بويى سىيلاسىپ وتتىك. ول وتە مەيىرىمدى، ەتىنەن ەت كەسىپ بەرگەندەي سەنگىش ەدى. ونىڭ كۇيەۋى ومار اعامىز دا جاقسى كىسى بولاتىن. ەكەۋى ءومىردىڭ قيىنشىلىعىن دا جاقسى جاقتارىن دا بىرگە كوردى. كوپ بالانى تاربيەلەپ ءوسىردى. سوڭعى كەزدە قاتتى اۋىردى. ءبىر كۇنى كوشەدە كەتىپ بارا جاتىپ ۇلمەكەندى كورىپ قالدىم. قولتىعىنان اقجىبەك ۇستاپ بارا جاتىر ەكەن. قاسىنا جاقىنداي بەرىپ ەدىم، «بىلەسىڭ بە مەن اۋىرىپ قالدىم عوي»، دەگەنى ەسىمدە. سوسىن توسەك تارتىپ جاتقانىن كوردىك. قۇدايعا دا جاقسى ادام كەرەك ەكەن. قالعاندارى امان بولسىن!، – دەيدى قاراقويلى اپا.

ءبىزدىڭ ءۇي ك ۇلىكتەن قايىڭدىعا 1972 جىلى كوشىپ كەلىپتى. وسىنى قايىڭدىدا تۇرىپ جاتقان تولەۋبيكە ناقىپقىزى اپامىز دا ايتتى.

(اكەمىز ۇلى وتان سوعىسىنىڭ ارداگەرى ومار كەنجالى ۇلى مەن اعامىز جۇمابەك ومار ۇلى)

–قازىر ك ۇلىكتە – دەدى ول، – ءالى كۇنگە دەيىن ءبىزدىڭ ۇيلەردىڭ ورنىندا قالعان قىزىل كوڭدەر بار. وسى جەردە ءبارىمىز تۋعان-تۋىس بولىپ تاتۋ-ءتاتتى ءومىر سۇردىك. جاقسى ارالاستىق. بارلىعىمىز ەكى-ءۇش، ءتورت-بەس اتادان تۋىسساق دا ءبىر ءۇيدىڭ بالالارى، باۋىرلارى بولىپ تۇردىق. ابىسىندار وتە تاتۋ بولدى. بۇل ارينە، بۇرىنعى كوزكورگەن ادامداردىڭ بىزگە بەرگەن تاربيەسى عوي. سودان كەيىن ءبارىمىز قايىڭدىعا كوشىپ كەلدىك. ۇلمەكەن اپامىز قايىن سىڭلىلەرىنە ات قوياتىن. مەنى شىرايلىم دەيتىن. اپامىز وتە جاقسى جان ەدى. سونداي كىشىپەيىل، كەڭپەيىل، ادال ادام بولدى. ۇلكەن اكەلەرىمىزدىڭ الدىنان وتپەيتىن.

ەكىدىڭ اۋىلىندا تۇراتىن كۇلاش ەرالىقىزى اپامىز دا انامىز تۋرالى ەستەلىگىن جاسىرمادى.

–ۇلمەكەن اپام مەنى ەركەلەتىپ ەركەجان، ال اكەمنىڭ ءىنىسى كەنجەباي اتامنىڭ قىزى حانزادانى قالقاجان دەيتىن ەدى. ول ابىسىندارىمەن تاتۋ-ءتاتتى ارالاستى. قايىن سىڭلىلەرىن ەركەلەتتى. ءبارىن جاقسى كوردى. بىلەتىن نارسەنىڭ ءبارىن ۇيرەتتى، – دەدى.

ءيا، ايتسا ايتقانداي، اپامىز قانداي شارۋا بولسا دا بارلىعىنىڭ باسىندا جۇرەتىن. قانداي جۇمىس بولسا دا ەبىن تابا بىلەتىن.

–«ۇيادا نە كورسەڭ، ۇشقاندا سونى ىلەرسىڭ»، دەگەندەي سول كورگەن تاربيەمىزبەن ءبارىمىز ادامي تۇلعا بولىپ قالىپتاسىپ ءجۇرمىز. اپامنىڭ ءبىر ادامي قاسيەتىن تۇرمىسقا شىعاردا كوردىم. اناما «وڭتۇستىكتىڭ جىگىتىنە شىعامىن»، دەگەنىمدە ۇندەمەي، ءلام-ميم دەمەستەن ءبىر اۋىر كۇرسىنىپ، «باعىڭ اشىلسىن، قىزىم» دەپ كوزىمە تىك قاراپ، قۇشاعىنا قاتتى قىسقانى ەسىمدە. اتا-انامنىڭ بەينەسى ارقاشان جادىمدا ماڭگى ساقتالىپ قالعان. قازىر انامنان العان تاربيەمدى ءوز بالالارىما بەرىپ وتىرمىن، – دەيدى زالياش.

ءبىزدىڭ اكەمىز – ومار كەنجالى ۇلى ۇلى وتان سوعىسىنىڭ ارداگەرى بولسا، اپامىز جوعارىدا ايتقانىمىزداي، كەزىندە «ارداقتى انا» التىن مەدالىمەن ماراپاتتالعان. ەكەۋى دە بەتكەۇستار، كەيىنگى ۇرپاققا ۇلگى بولار كىسىلەر بولدى. ءۇيدىڭ 1968 جىلى تۋعان قىزى سانياشتىڭ ايتۋىنشا، ول 4 كلاستا وقىپ جۇرگەندە انامىز سوۆحوزدىڭ اسپازى بولىپ ىستەگەن.

–مەن اپاما اسحاناعا بارعاندا ۇيدەگى ءىنى-سىڭلىلەرىمە تاماق بەرىپ جىبەرەتىن. جوعارى كلاستا فارابي ءىنىم ەكەۋمىز اپاما جۇمىستا كومەكتەسەتىنبىز. 1981 جىلى ءمارياش دەگەن تاتەمىز اۋىر ناۋقاستان قايتىس بولدى. اپام وسىنى كوپ ۋايىمداپ، قايعىرىپ اۋىرا باستادى. ءبىر اۋرۋ جابىسىپ، كۇننەن كۇنگە السىرەي بەردى. سول كەزدە كوكەم الماتىدا جۇمىس ىستەپ جۇرگەن اعامدى شاقىرتتى. جۇمابەك اعام ءۇيدىڭ تۇڭعىشى ەدى. ول اپامنىڭ وسىنداي حالگە تۇسكەنىن ۋايىمداپ، الماتىعا ەمدەتۋگە الىپ كەتتى. انام ءبىر جىلداي ساناتوريدە ەمدەلدى. اپام اعامدى جاقسى كورەتىن. «اعالارىڭدى سىيلاڭدار. كوڭىلگە قاياۋ سالماڭدار. سەندەردى جەتەلەيتىن وسى اعالارىڭ»، دەپ ايتىپ وتىراتىن. ال جۇمابەك اعامدى اپام «ماڭدايىمنىڭ جارىق جۇلدىزى»، دەيتىن.

انامىز 1992 جىلى اۋىر دەرتتەن قايتىس بولدى. اپام ءبىزدى ەلدەن كەم قالدىرماي ءوسىردى. اكەم دە بالاجان بولاتىن. بۇل كىسىلەر سول زاماننىڭ ارداقتى ادامدارى. اتا-انامدى ارقاشان اۋىز تولتىرىپ ماقتانىشپەن ايتىپ جۇرەمىن، – دەيدى سانياش.

ءيا، راسىندا انامىز جۇمابەك اعامىزدى ەرەكشە جاقسى كوردى. اپامىز اۋىر دەرتكە ۇشىراپ، ۇيدە توسەك تارتىپ جاتقاندا اعامىز الماتىدان كەلگەن ەدى. سول كەزدە ەشكىمدى تانىماي جاتقان اپامىز ونىڭ كەلگەنىن ەستىگەندە ءسال باسىن كوتەرىپ: «ايىم بە ەكەن، كۇنىم بە ەكەن» دەگەن ەكەن…

…اپامىزدىڭ 14 قۇرساق كوتەرگەنىن ايتتىق. ءۇيدىڭ تۇڭعىشى 1954 جىلى تۋعان تاتەمىز بولسا، ودان كەيىن بەيسەنبەك پەن دۇيسەنبەك اعالارىمىز دۇنيەگە كەلدى. اللانىڭ جازعانىنا امال بار ما، بەيسەنبەك اعامىز بالا كەزىندە قايتتى. ال دۇيسەنبەك اعامىز بەرتىندە 1997 جىلى الماتىدا ومىردەن ءوتتى. وسى اعالارىمىزدان كەيىن عالياش پەن ءمارياش تاتەمىز تۋعان. عالياش قازىر ارقالىق قالاسىندا تۇرادى. ال ءمارياش تاتەمىز 1961 جىلى تۋىپ، 1981 جىلى قايتىس بولدى. ودان كەيىن ءبىز 1964 جىلى جۇماعازى، 1966 جىلى زالياش، 1968 جىلى سانياش، 1970 جىلى فارابي، 1972 جىلى ەركەبۇلان، 1974 جىلى گۇلباھرام، 1977 جىلى گۇلبارشىن دۇنيەگە كەلدىك. ءبىزدىڭ ءۇيدىڭ كەنجەسى داۋرەن 1980 جىلى تۋعان. ول 2002 جىلى قايىڭدى اۋىلىندا باقيلىق بولدى. گۇلباھرام مەن گۇلبارشىننىڭ اراسىندا ايناش دەگەن باۋىرىمىز دا بولعان. ول كىشكەنتاي كەزىندە شەتىنەپ كەتتى.

ءبىزدى باعىپ-قاعىپ وسىرگەن اكە-شەشەمىزدىڭ جارقىن بەينەسى ەشقاشان جادىمىزدان كەتپەيدى. اپامىز ءوزى دە بالا كەزىندە جاقسى تاربيە العان. ونىڭ اكەسى تولەن ەرمان ۇلى باي-قۋاتتى، ەلگە سىيلى كىسى بولعان دەسەدى. اپامنىڭ ءجۇرسىن، تۇرسىن، سماعۇل، سماعزام دەگەن اعالارى بولعان. سماعۇل كوكەمىز قايىڭدىدا شوپان بولىپ جۇمىس ىستەگەن. باسقا اعالارى بالا كەزىندە قايتىس بولعان. ال اپامىز ءجاميلا اپا تورعاي جاقتا تۇرىپ، بەرتىندە استاناعا كوشىپ كەلدى.

ەندى اپامىز تۋرالى ەستەلىكتى باۋىرىمىز جۇماعازى ومار ۇلىنىڭ سوزىمەن اياقتاۋدى ءجون كورىپ وتىرمىز.

–انا! وسى ءسوزدى ەستىگەن ءار پەندەنىڭ  بويىن ءبىر جىلى سەزىم  باۋراپ الاتىنى بەلگىلى. اپاما دەگەن ساعىنىش كوز الدىما كەلەدى. كەڭ دۇنيەنى شارلاپ، جەر بەتىن ارالاسام دا سىزدەن قاسيەتتى، ۇلى جاندى تابا الماس ەم؟! نەگە ەكەنىن بىلمەيمىن مىنا جالعان ومىردە، سەن ءۇشىن «ەڭ ىستىق جان كىم؟» دەپ سۇراعان پەندەگە جاۋاپ رەتىندە، اپا ءسىزدى  ايتار ەدىم. ءسىزدىڭ مەيىرىمگە تولعان كوز قاراسىڭىز، بيازى جانعا جايلى تيەتىن جىلى سوزدەرىڭىز كوز الدىمنان كەتەر ەمەس.

ءسىز ءبىز ءۇشىن – ۇلىلاردىڭ ۇلىسى بولا ءبىلدىڭىز. سول ءۇشىن دە سىزگە قارىزدارمىز.  سىزگە دەگەن پەرزەنتتىك ساعىنىشىم مىنا جالعان دۇنيەدە ەش تاۋسىلماس. ارقاشان ءسىزدى ارايلاپ اتقان تاڭ نۇرىنان ىزدەيمىن. ساعىنىشپەن ەسكە الام، ءسىزدى ىزدەيمىن. وسىدان ءبىراز جىل بۇرىن اپا ءسىزدىڭ زامانداسىڭىز، اۋىلداسىڭىز جانايدار كوكەمنىڭ ۇيىندەگى تويىندىق اپامدى كوردىم، ارنايى بارىپ امانداسىپ ەدىم بىردەن تانىدى. ومار مەن ۇلمەكەن جارىقتىقتاردىڭ  بالاسىسىڭ عوي دەپ بىردەن تانىپ جاتىر. ءسىز تۋرالى اپا جاقسى ەستەلىكتەر ايتتى. كوزدەن كەتسە دە كوڭىلدەن كەتپەيدى عوي دەپ جىلاپ تا الدى. سول تويىندىق اپام دا كوپ ۇزاماي قايتپاس ساپارعا اتتانىپ كەتتى.

اپا، سىزدەر كەتكەلى دە تالاي ۋاقىت ءوتتى عوي. قاناتتىعا قاقتىرماي ايالاپ باعىپ-قاعىپ وسىرگەن ۇل-قىزدارىڭىز، پەرزەتتەرىڭىز بۇگىندە ەر جەتىپ، ازامات بولىپ ءبىر-ءبىر شاڭىراق كوتەرىپ، سول شاڭىراققا يە بولىپ وتىر. نەمەرەلەرىڭىزدە  ەسەيىپ ەر-جەتەپ الدى وتباسىن قۇرىپ جاتىر. ۇرپاق جالعاستىعى دەگەن مىنە، وسى. كوكەم ەكەۋلەرىڭىزدىڭ اتتارىڭىز ءبىز باردا، نەمەرە-شوبەرەلەرىڭىز باردا ەشقاشان وشپەيدى.

جاتقان جەرلەرىڭىز  جايلى، توپىراقتارىڭىز تورقالى بولسىن، اياۋلى اپا. پەيىشتە نۇرلارىڭىز شالقىسىن، – دەپ ايتتى جۇماعازى اعامىز.

 

بالالارىڭىزدىڭ اتىنان جازىپ العان نەمەرەڭىز

داستان كەنجالين