SportPress.kz Qazaqstan sport jańalyqtary
Osydan 10-20 jyl buryn qazaq kúresiniń Azııa oıyndaryna kirgeli jatyr dese eshkim senbegen bolar edi. Mine, Allaǵa shúkir qazaǵymnyń ulttyq kúresi Azıada baǵdarlamasynan oıyp turyp oryn alyp, Alash jurtynyń san jyldar boıy arman etken tileýi oryndalyp otyr. «Qazaq kúresiniń Azııa oıyndarynda ne bar? Odan ne utady?», – deıtuǵyn jandar da el ishinen tabylyp jatty. Jalpy aıtqanda, qazaq kúresi óz tarıhynda qanshama qıyn-qystaý kezeńderdi basynan ótkizip, halqymyzdyń basqa da ulttyq ónerlerimen ıyq tirese jasasyp kelgen ǵajaıyp tól ónerimiz ekenin aıyryqsha aıtqymyz keledi. Mine, ýaqyt óte kele ulttyq kúresimiz eńsesin qaıta túzep, Alashtyń arda sport túrine aınalyp keledi. Endi, qazaq kúresiniń alǵashqy baǵyndyrǵan alyp belesi Azııa oıyndarynan áńgimemizdi bastasaq.
Keńes Odaǵy kezinde «Osy qazaq kúresiniń keregi ne?» – degender de bolǵanynyn bilemiz. Sońǵy jyldary «Qazaq kúresi Azııanyń qoltyǵynda ketip qalady ǵoı» – dep bilgirsingender de boı kórsetti. Desek te, barsha qazaqtyń armany tól kúresimizdiń japonnyń dzıýdosy, koreıdiń taekvondosy sekildi álem arenasyna shyǵýy edi. Sonaý bir jyldary ózge sport arasynda ógeısip qalǵan qazaq kúresi teris kózqarastyń tepkisine túsip súrinse de qulamady, talansa da jaralanbady deýge bolady.
Túrikmen aǵaıyndar Ashǵabadta ótken jabyq keshendegi V Azııa oıyndaryn alaman deńgeıde uıymdastyrǵan eken. Bul jarysqa 62 memleketten kelgen 4500 sportshy jarystyń 21 túrinen 347 medalder jıyntyǵy sarapqa saldy. Kóppen kórgen uly toı demekshi, Qazaqstan quramasy da aıtýly dodaǵa mańdaıaldy sportshylaryn saılap aparǵan bolatyn. Iá, aldymen V Azııa alamanynyń áserli ótken ashylý saltanatyn aıtpaı ketý múmkin emes. Zaman talabyna saı salynǵan Olımpıada qalashyǵyndaǵy oryn alǵan ortalyq stadıonnyń kórinisi kóz jaýyn alady. О́zge memleket basshylarymen birge bul saltanatty sharany elimizdiń prezıdenti Nursultan Nazarbaev ta qurmetti meımandardyń ortasynda turyp tamashalady. Túrikmen halqynyń túp tarıhynan bastaý alǵan shoý baǵdarlamalar toqtaýsyz bir-birin jalǵastyryp alyp ketip, kórermenge úlken áser qaldyrdy deýge bolady. Negizi óz ultyn, tilin, dinin, ulttyq salt-dástúrin, mádenıetin aıyryqsha qurmetteıtin túrikmendeı eli bar, onyń halqynyń qamyn oılap, el ekonomıkasyn damytýǵa bar kúsh jigerin salyp kele jatqan, turǵylyqty jurttyń ekiniń-biri jaqsy kórip áspetteıtin Qurbanǵuly Berdymuhamedovteı prezıdenti bar bul halyq ózderin baqytty sanaıtynyna kózimiz jetti. Túrikmen basshysy ashylý saltanatynda jarty saǵattaı óziniń ana tilinde el jetistigin baıandap berdi. Túsingeni túsindi, túsinbegeni túsingennen surap alarsyńdy bildirgendeı boldy. Quptarlyq, qoshtarlyq jaı. Sodan keıin, sóz alǵan Azııa olımpıadalyq keńesiniń prezıdenti, asa mártebeli Sheıh Ahmad ál Fahad ál Sabah jarystyń máni men mańyzyn aıtyp, túrikmen eliniń qonaqjaılyǵyna erekshe alǵysyn bildirdi. Túrikmen halqynyń ulttyq qundylyqtarynyń biri ol ahalteke sáıgúlekteri men alabaı ıttiń tuqymy ekeni belgili. Oıyndardyń ashylý saltanatynda eldiń esinde qalǵany da sol sulýlyqtyń sımvoly ispettes ahalteke attarynynyń óneri edi. Túrikmender aty men ıtin ádemi pash ete otyryp, kórermen qoshemetine bólendi. Kim bilsin, túrikmenderdiń jeti qazynanyń ekeýin osylaı kórsetýi de ornymen shyǵar degen oıda qaldyq. Azııa oıyndarynyń alaýy da sol ahalteke atyn mingen shabandoz jigittiń shaýyp baryp, janýardyń bas keskininen jasalǵan ǵalamat bıiktegi músin arqyly tutalýy da aıyryqsha bir kórinis bolǵany anyq.
Hosh, sonymen Qazaqstan quramasy sportshylarynyń arasynda qazaq kúresiniń palýandary da saltanatty komandalyq sherýge qatysyp júrip ótti. Qanshama jyldar arman bolǵan bul sátte Allanyń qalaýymen kelip jetti. Kezinde Dúnıejúzilik qazaq kúresi federaııasy prezıdentiniń birinshi orynbasary, professor, Qazaqstan Respýbıkasyna eńbegi sińgen jattyqtyrýshy Serik Túkeev myrza «Qazaq kúresin qalaıda Olımpıada oıyndaryna qosýymyz kerek. О́ıtkeni, bizdiń kúres álemge keń taralǵan kúres túrlerinen esh kem emes. Qazaq kúresi eń ádemi bekzat kúres túriniń biri. Sondyqtan qazaq kúresin Olımpıada baǵdarlamasynan kórsek barsha qazaq halqynyń armany oryndalar edi. Iá, aldymen ol úshin qazaq kúresin álemge damytý jolynda bizdi qyrýar jumystar kútip tur. Solardyń eń mańyzdysy ol qazaq kúresin Azııa oıyndaryna kirgizý», degen bolatyn. Mine, araǵa qanshama jyl salyp, qazaq kúresi alǵash ret Azııa oıyndaryna kirip qýantyp otyr. «Júz adam júrgen jerde – soqpaq, myń adam júrgen jerde jol qalady», degen qanatty sóz bar. Kóp bolyp qazaq kúresine súıspenshilikpen qoldaý jasap kirisse shyǵar bıigi áli alda dep oılaımyz. Endigi asý ol – Olımpıada asýy. Sony baǵyndyrý jolynda Dúnıejúzilik qazaq kúresi federaııasy aıanyp qalmaıtyny anyq.
Qazirgi tańda atalǵan federaııanyń júıeli túrde jasaǵan jumystary mine, jemisin berip keledi. Biter istiń basyna, jaqsy keler qasyna demekshi, Dúnıejúzilik qazaq kúresi federaııasyna prezıdent bolyp kelgen Islam Ábishevtiń de ulttyq kúreske degen erekshe kózqarasyn jemisti isterinen kórip kelemiz. О́z isine jaýapty, isker, bilgir basshynyń osyndaı ulttyq kúresimizdiń tizginin ustap kelýi ulttyq kúresimizdiń ósip-órkendeýine septigin tıgizeri sózsiz.
Jalpy, qazaq kúresiniń damýy úshin kúresti jaqsy kórip, jan tánimen belsene aralasqanda ǵana úlken bir nátıjege qol jetkizýge bolatynyn kórsetip júrgen taǵy bir azamattyń biri ol – Dúnıejúzilik qazaq kúresi federaııasynyń vıe-prezıdenti Bádelqan Kamalqanuly. «Jaqsy keldi degenshe jaryq keldi» deseńshi, degendeı, bul arqaly azamat óziniń týǵan ólkesi Aqsýat aýdanynda aıdy aspanǵa shyǵaryp, Yrǵyzbaı Dosqanuly atynda qazaq kúresinen jyl saıyn ótkizip kelgen, dástúrli halyqaralyq gran-prı týrnıriniń kezekti jarysyn tuńǵysh ret Álem kýbogyna arnap uıymdastyrǵan jan. Álem kýbogynyń aýyl-aımaqta ótýine tań-tamasha bolǵan Halyqaralyq Birikken kúres túrleri federaııasynyń, Búkilálemdik belbeýli kúres komıtetiniń prezıdenti Gıntaýtas Vıleıta myrza buryn-sońdy álemdik kúres tájirbıesinde mundaı jaǵdaıdyń bolmaǵandyǵyn sóz etip, asqan rızashylyqpen joǵary baǵa bergen eken. Mine, árketine qaraı bereketi bolyp otyr. Dúnıejúzilik qazaq kúresin on eki qanat úlken bir aq úı dep alyp, sol úıdi bekitip ustap turǵan árbir ýyqtaryn ulttyq kúrestiń janashyr azmattaryna teńesek, úıdiń irgesi eshqashan shaıqalmaıtynyna senimmen qaraýǵa bolady.
Sonymen Ashǵabadtaǵy Azııa oıyndaryna oralyp, úzilgen sózdi ári qaraı sabaqtasaq. Qazaq kúresinen tuńǵysh ótken alaman jekpe-jekter kórmenderge úlken áser qaldyrdy dep oılaımyz. О́ıtkeni, bizdiń kúrestiń sán saltanatyn tamasha kórsete bilgen balýandarymyzǵa erekshe alǵys aıtsaq bolady. Aıtýly jarysqa tuńǵysh ret qatysyp otyrǵan qazaq kúresiniń palýandary 3 salmaq dárejeleri boıynsha jekpe-jekterin ótkizdi. Alaman Azııa básekesinde 70 kg salmaqta Qasymqan Tólenbaev, 90 kıloda Ádiljan Ystybev, 90kılodan joǵary salmaqta atan jilikti apaıtós palýanymyz Aıbek Nuǵmarovtar elimizdiń namysyn abyroımen qorǵaǵan edi. Qarsylastaryn alyp ta shalypta jeńgen jerlesterimizdiń úsheýi de fınalǵa shyqty. Jeńil salmaqta kúresken Qasymqan qarsylas shaq keltirmeı, qoǵadaı japyryp aqtyq beldesýde túrikmen palýany B.Ataevty aıqyn basymdylyqpen jeńip, altyn júldeni aldy. Bul salmaqta qola medal qyrǵyz M.Eralıev pen túrikmen palýany Ú.Momýnovke buıyrdy. Ádiljan sambodan eki dúrkin álem chempıony túrikmen sportshysy T.Telenovke jartylaı fınalda utylyp qaldy. Fınalda sol T.Telenov tájik E.Karımzodany taza jeńip, altyn júldeger atandy. Al, úshinshi oryn úshin talasta úndi palýany K.Sýmýdy alyp urǵan jerlesimiz Ádiljan Ystybaev qola júldeni qanaǵat etti. Aýyr salmaqta fınalda beldesken Aıbek qarsylasy qyrǵyz palýany T.Kývalovty esh qıyndyqsyz jeńip, altyn medalmen marapattaldy. Alyp salmaqtaǵy palýandar arasynda qola medaldardy mońǵol R. Gongor men túrikmen palýany K. Nýrıevter ılendi. Osylaısha, qazaq kúresi óziniń tuńǵysh ret qatysyp otyrǵan Azııa oıyndarynda 2 altyn, 1 qola medaldi ıelendi. Bul qazaq kúresiniń tarıhı tabysy dep aıtýǵa bolady.
Tól kúresimizdiń túrikmen topyraǵynda tóbege shyǵyp, týymyzdy tikkeniniń ózin bas barmaqpen baǵalaýǵa bolatyn shyǵar. Palýandarymyzdy Azıadadan baptap, alyp barǵan qazaq kúresinen álem chempıondary Erlan Estek, Baýyrjan Tálip sekildi qazaq kúresiniń qazanynda birge qaınasyp júrgen mamandarǵa da alǵystan basqa aıtar joq. Halqymyzǵa súıinshilep aıtar qýanyshty habarlar sarqylmasyn. Alash jurty úshin aq túıeni qarny jarylǵan qýanyshty habardy Ashhabadttan osylaı baıan ettik. Aldaǵy 2018 jyly Indonezııanyń Jakarta qalasynda ótetin Okeanııa oıyndarynda da qazaq kúresi kórsetý baǵdarlamasyna kirip qalýy ábden múmkin ekenin qýana aıtamyz. El namysyn qorǵaıtyn ulttyq quramanyń úzdik sportshylary endi ulttyq kúresimizden 5-8 qazanda Belarýs Respýblıkasynyń astanasy Mınsk qalasynda ótetin 7 álem chempıonatyna daıyndyqtaryn bastaıdy.
Aqyn ORDABAIULY,
Ashǵabad (Túrikmenstan)
