Birtýar Birjan

«Elimizde ulttyq sporttyń órisi keńeıdi» dep keýde kere aıtyp júrmiz. Rasynda da solaı ǵoı. Memlekettik turǵydan kóńil bólindi. Ásirese, kókpar, aýdaryspaq, teńge ilý, báıge, jamby atýdyń básekeleri tipti kóbeıdi. Birneshe márte halyqaralyq jarys uıymdastyryldy. Ilgeride toı-tomalaqta ǵana tamashalanatyn ulttyq sportymyz endi elishilik chempıonat deńgeıinde, kúntizbelik josparmen turaqty túrde óte bastady. Onyń ózi kesheli-búgin emes. Mysaly, 2017 jyly kókpar men aýdaryspaqtan eresekter arasyndaǵy Qazaqstan chempıonaty on jetinshi márte uıymdastyryldy. Árıne, aıtqanǵa ońaı, kórgenge qyzyq. Biraq, qaısysy este qaldy? Qazaqstan chempıonaty bylaı tursyn, Azııa chempıonatynda top jaryp, ulttyń abyroıyn asqaqtatqan namysty sportshylarymyz az emes. Solardyń arasynan kimderdi bilemiz? Bul saýalǵa da kóbimizdiń kúmiljıtinimiz anyq.

Biz aldaǵy ýaqytta osy olqylyqtyń ornyn toltyrýdy ózimizge mindet tuttyq. Árıne, ulttyq sporttyń otymen kirip, kúlimen shyǵýǵa bútin ómirin baǵyttaǵan azamattarymyzdyń qatary qalyń. Bapker de, sportshy da kóp-aq. Barlyǵyn bir mezette tanystyrýdyń qısyny taǵy joq. Sondyqtan, endigi jerde istiń retine, sátine qaraı ulttyq sportymyzdyń úzdikteri týraly jıirek qalam terbep kórmekpiz. Búgingi keıipkerimiz, sońǵy alty jyl boıy esh jekpe-jekte jeńilip kórmegen aýdaryspaq balýany – Birjan Qosalıev.

Aldymen Birjannyń sporttaǵy jetistikteriniń súbeli tustaryna bir toqtalyp óteıik. Birjan Qosalıev – elishilik chempıonatta alty dúrkin jeńimpaz, birneshe márte júldeger atandy. I Ashyq Azııa chempıonatynyń asa aýyr jáne absolıýtti salmaqtaǵy chempıony (2014). Qyrǵyzstanda ótken II dúnıejúzilik kóshpeliler oıyndarynda bas júldeni ıelendi (2016). Qytaı elinde ótken II Ashyq Azııa chempıonatynyń jeńimpazy (2016). Astanada ótken I Halyqaralyq týrnırdiń asa aýyr jáne absolıýtti salmaqtaǵy chempıony (2017).

Birjan 2011 jyldan beri Qazaqstannyń aýdaryspaq qurama komandasynda asa aýyr salmaqtaǵy nómiri birinshi sportshy. Onyń úlkendi-kishili festıval, týrnırlerden ıelengen basqa ataqtary óz aldyna bir tóbe. Endeshe Azııa qurylyǵynda qarsylas shaq keltirmeı, alty jyl boıy kileń jeńis tuǵyryna taban tireýmen kelgen osy aýdaryspaq alybymen jaqynyraq tanysyp kórińizder. Ataqty Qosalıev týraly Birjannyń ózinen asyryp eshkimniń aıta almasy anyq. Aýdaryspaqtyń qyr-syryn da odan artyq biler kim bar? Sondyqtan syrtynan jazyp, sypyra maqtaýǵa urynbaı Birjannyń ózimen tikeleı tildeskendi jón kórdik. Nazarlaryńyzǵa usynǵanymyz bizdiń saýalymyzǵa oraı aıtqan Birjannyń óz áńgimeleri.

– Birjan, seniń aýdaryspaq jekpe-jegindegi jeńisti jolyńdy jolyńdy jaqsy bilemiz. Al, osy aýdaryspaqqa deıin qandaı sport túrimen aınalystyń? Alǵan ataqtaryń bar ma?

– Men týyp-ósken Ońtústik Qazaqstan oblysynyń Tólebı aýdanyna qaraıtyn Maıbulaq aýylynda naqty bir sport túrimen shuǵyldanatyn múmkindik bolǵan joq. Soǵan ózim de asa qyzyǵa qoıǵan joqpyn. Bizdiń qumarymyz kókpar edi. Qoramyzdan jylqy úzilmedi. Bala shaǵymyzdan atqa minip, jappaı kókpardy jaǵalap óstik. Aýdaryspaqqa deıin, tipti qazirdiń ózinde de bizdiń óńirdiń jappaı kókparyna shaýyp turamyz.

Tólebı aýdany – qazaǵy qalyń qonystanǵan ólkeniń biri. Súndet toıǵa da at shaptyryp, kókpar berý, báıgesine qomaqty syılyq tigý dástúri úzilmegen. Sol toı-merekelerde uıymdastyrylatyn aýdaryspaqtan shet qalmaýǵa tyrysamyz. Kezinde aýdan kólemindegi komandalyq kókpardy da jaman oınaǵan joqpyn. Sondyqtan alǵashqy júldelerdi de osy kókpar men aýdaryspaqtan ıelendim.

– Aýdaryspaqpen shuǵyldanýdy qaı jyldan bastadyń? Kimderdiń yqpaly boldy?

– Jańa aıtyp óttim, aýdaryspaq, kókpar oıyndary bizdiń óńirde óte jıi ótedi. Sodan shyǵar, aýdaryspaqqa birtalaı beıimim bar. Sony baıqaǵan bolsa kerek, qazirgi bapkerim Mankeev Aqylbaı meni aýdaryspaqpen shyndap aınalysýǵa úgittep, at ústindegi kúres tásilderine jattyqtyra bastady. Aqylbaıdyń ózi de birneshe chempıonatta jeńimpaz atanǵan myqty aýdaryspaqshy, kókparshy jigit. Sóıtip, 2011 jyly aýdandyq, oblystyq saıystardy utyp, sol jyly alǵash ret respýblıkalyq chempıonatta birinshi oryn aldym. Ol kezde 26 jasta edim. Biraq, keler jylǵy chempıonat fınalynda jambyldyq Danııar Smaıylovtan utylyp qalǵanym bar. Sol jeńilisim maǵan esten ketpes sabaq boldy. Jarystyń aldynda ǵana jasaǵan apyl-ǵupyl daıyndyqtyń kesiri ǵoı. Jattyǵý-shynyǵýmen turaqty aınalysyp, ózińdi únemi babyńda ustamasań jeńistiń aýyly alys eken. Sony jaqsy túsindim. Sodan beri jyl oneki aı jattyǵýdan qol úzgen emespin. Bul jaǵynan úsh birdeı Azııa chempıonynyń ustazy, halyqaralyq dárejedegi jattyqtyrýshy Janbatyr Bekmusaevtyń aqyl-keńesin, kómegin kóp kórdim. Negizgi bapkerim sol kisi ǵoı. Dál qazirgi kezde buryńǵy bapkerim Mankeev Aqylbaıdyń qol astynda jattyǵamyn. Men úshin ekeýiniń de orny erekshe. Jattyǵýdyń júıeli bolýy bapkerge baılanysty ǵoı.

– Sonda aýdaryspaqshynyń jattyǵýlary qalaı júıelenedi? Izbasar inileriń úlgi ala júrsin, ózińniń únemi aınalysatyn shynyǵý ádisterińdi aıtyp ótseńshi.

– Júıeli jattyǵý degenim, mysaly, úlken jarysqa eki-úsh aı ýaqyt qaldy delik. Osy aralyqtaǵy daıyndyqty bapkermen keńese otyryp retteýiń qajet. Qandaı jattyǵýlar tıimdi? Jarysqa bir aı qalǵanda, jarty aı qalǵanda nemen aınalysasyń, qalaı shynyǵý kerek? Bári esepteýli bolýǵa tıis. Tipti, tamaqtanýdyń ózine de qatty mán bergen jón.

Al endi, aýdaryspaqshyǵa dál mynadaı jattyǵýlar ǵana kerek deıtin oqý-ádistemelik qural áli shyqqan joq. Biz ózimiz qajet dep tapqan deneshynyqtyrýlarmen aınalysamyz. Máselen, sportzalǵa barǵanda qoldyń, aıaqtyń bulshyq etterin shıratatyn jattyǵýlardy jasaımyn. Kúsh jınaý úshin 90-100 keli ziltemirdi jatyp kóteremin. At ústindegi kúreske qajetti ádisterdi qaıtalaý úshin atpen de daıyndyq jasaımyn. Árıne, kún saıyn túske deıin úsh saǵat, tústen keıin tórt saǵat sportzaldan shyqpaı júrmiz deı almaımyn. Toqtaýsyz daıyndyqtyń ózi adamdy qajytady. Birkelki tirlikten jalyǵý da bolady. Kútimiń, kóńil-kúıiń bolmasa qaıdaǵy daıyndyq. Otbasyńda tynyshtyq, tatýlyq bolmasa jarysqa tııanaqty daıarlyq qaıda? Qajı bastaǵanymdy sezinsem keıde qaladaǵy dostarǵa tartyp ketemin. Ańsarym aýyp tursa balyqqa aýlaýǵa ketip qalýdy, ańǵa shyǵýdy ádet qylǵanmyn. Ondaıda kádimgideı sergip, tynyǵyp qalamyn. Eń bastysy, sporttyq babyńdy óziń únemi sezinip júrýge mindettisiń.

Biz sııaqty aýyr salmaqtylarǵa bir qalypty salmaq ustap turýdyń ózi ońaı sharýa emes. Aýdaryspaqqa kiriskeli kileń bir salmaqta júrmin. Bes-alty jyl boldy salmaǵym sol 107-110 keli arasynda. Budan artyq salmaq qospaýǵa tyrysamyn. Kúnine keminde on shaqyrym júgirip turamyn. Qajetine qaraı 20-25 shaqyrymǵa júgiretin kezim de bolady. Júgirýdiń paıdasy óte kóp. О́kpeń ashylyp, tynysyń keńip qalady. Kúni boıy sergek júrýge, artyq salmaq qospaýǵa jaqsy.

– Jekpe-jekke shyqqanda óziń jıi qoldanatyn ádisiń qandaı? Jalpy, osy at ústindegi kúrestiń belgili bir ádis-tásilderi bar ma?

– Árıne, aýdaryspaq ta bekitilgen erejege saı júrgiziletin sport túri. Aýdaryspaq erejesinde qoldanýǵa bolmaıtyn, tyıym salynǵan ádisterdiń birtalaıy jazylǵan. Biraq, osy ýaqytqa deıin saıysta qalyptasqan mynadaı-mynadaı bir belgili kúres ádisi bar dep aıta almaımyn. Sebebi, sen saıysqa shyqtyń ba, bárine daıyn bolýǵa tıissiń. Kelgen yńǵaıyńa qaraı kúresesiń. Osy ýaqytqa deıin osal qarsylas kórgenim joq. Aýdaryspaq degenińiz, tek qara kúshtiń ǵana emes, aıla-amaldyń kúresi. Qaıtsem de jeńemin dep shyqqan qarsylasyń qaraýlyq ta jasap jiberýi múmkin. Kórdik qoı talaı soıqandy. Ondaı ádis óte kóp. Umtyla shabýyldaǵan bolyp attyń basymen soǵady. Ustasa qalǵanda saýsaǵyńdy qaıyrady. Kúrese ketkende qapysyn taýyp, eńkeıe kelip betińnen baspen soǵady. Mundaı qatty soqqy alǵan adam bir mezet eseńgirep qalady. Oǵan keregi de sol. Sol sátte ózi ádis jasap ketedi.

Mysaly, Qyrǵyzstanda ótken festıval fınalyndaǵy qarsylasym Qanatbek Alpanov boldy. Qanatbek belbeýin tas qyp baılap tastaǵan. Ustaıyn desem múlde qol sııar emes. Ondaıda tóreshige shaǵymdanýǵa quqyń joq. Amal joq, belbeýden ustamaı-aq kúrestim. Al, aýdaryspaqtaǵy eń qıyny – belbeýsiz kúresý. Osynyń bárine saq bolýǵa, bárine shydamdy bolýǵa mindettisiń.

Sondyqtan, mende qatyp qalǵan bir ádis joq. Qarsylas ta sen sııaqty aıla-tásildiń san túrin biletin adam. Eger kúshińe senip súıretip áketem deseń, tastaı qatyp jatyp qalady. Qapyda aty súrinip, ıa, tartpasy úzilip ketpese qur súıreı tartqanyńnan nátıje joq. Sol sebepti, ustasa ketkenińnen bastap, qarsylasyńnyń osal tusyn birden baıqaı bilýge daǵdylan. Otyrysyn, qımyl-qozǵalysyn shamala. Atynyń daǵdysy qandaı? Álsiz jaǵyn birden ańǵar. Soǵan qaraı jasaıtyn ádisińdi sol mezette oıla jáne shapshań jasap úlger. Oǵan birneshe sekýnd qana qajet. Úlgerseń utasyń. Mysaly, ózińe qaraı qatty julqa tartyp qalsań, ol mindetti túrde shalqalaı qısaıady. Sol sátinde sen ony ary ıterip, aýdaryp túsirýge tıissiń. Shapshań bolsań jeńis seniki.

– Aýdaryspaqta jeńiske jetý kóbine atqa da baılanysty dep estımiz. О́ziń saıysqa tek bir atpen ǵana shyǵyp júrsiń be?

– Durys aıtasyz, saıysqa minip shyqqanyń aýdaryspaqqa ábden úırengen at bolmasa, utylyp qalýyń op-ońaı. Atqa da, oǵan qosa ertoqymǵa da kóp nárse baılanysty. О́zime sonaý jyldary arnaıy jasatqan, taqymym ábden úırengen bir erim bar. Qaı jaqqa barsam da sony arqalap júremin. О́zge ertoqym men úshin óte qolaısyz, óz erimdeı ornyǵyp, myǵym otyra almaımyn. Minetin atym kóńilimdegideı bolmasa taǵy qıyn. Eshqashan syryn bilmeıtin atpen saıysqa shyǵyp kórgenim joq.

Qazaqstanda ótken barlyq jarysqa kóp jyldan beri tek bir atpen ǵana qatysqanym ras. О́zimiz «Astana» dep atap ketken jıren tóbel at. Ońtústik óńirdegi ulttyq sporttyń damýyna uıytqy bolyp júrgen Ahmetbaev Ǵanı aǵamyz basqaratyn ulttyq sport mektebiniń aty. Kezinde Astana jaqta ótken bir jarys ústinde satyp alynyp, sodan «Astana» atalyp ketti. Bul jıren tóbeldi bir kórgen adam onsha unata qoımaıdy. Túr-turqy sondaı iri emes. Tulǵasy da «balýan atqa» jatpaıdy. Onyń ústine bir aıaǵynyń azdaǵan syltymasy bar. Ataǵyn estip, arnaıy kelip kórgenderden «Maqtaǵan attaryń osy ma?» degendi talaı estigenbiz. Biraq, osy jıren tóbeldiń estiligi keremet. Saıysqa shyqqanda týra adam sııaqty, ár adymynyń ózin oılanyp basatynyn qaıtersiń. Yńǵaıyńdy taqymyńnan sezip, ózińmen birge alysqandaı, saǵan bolysqandaı bolyp júredi. Sondyqtan, saıysqa osy «Astanany» minip shyǵýǵa men ǵana emes, komandadaǵy barlyq jigitter qulshynyp turady. Kóbinese sony minemiz.
Árıne, ara-arasynda basqa da attardy minýge týra keledi. Mysaly, Qyrǵyzstanda ótken II dúnıejúzilik kóshpeliler oıynynda, Qytaıda ótken II Azııa chempıonatynda basqa atpen shyqtyq. Biraq, aýdaryspaqta «Astana» sııaqty ábden tósele úırengen esti attar az.

– О́zińmen úzeńgiles júrgen elimizdegi aýdaryspaqshylar týraly pikiriń qandaı? Jattyqtyryp júrgen shákirtteriń bar ma?

– Shynymdy aıtsam, bizdiń elde myqty aýdaryspaqshylar óte kóp-aq. Mysaly, 90 keli salmaqta top jaryp júrgen Syrym Izbasarovtyń ataǵy menen kem emes. Syrym da Azııanyń eki dúrkin chempıony, Qazaqstan chempıonatynyń birneshe dúrkin jeńimpazy. Sondaı-aq, Danııar Smaıylov, Rústem Baınazarov, Ermek Jápishev, Mansur Tánekenov, Túımebek Jumalıev, Hamıt Mereı, Aqylbek Amanjolov, Meıirbek Qusaıynov, Ernazar Baıǵonovtar elimizdiń chempıonattarynda kileń júldeli orynda júrgen balýandar. Ár óńirden jyl saıyn talapty jastar shyǵyp, qatarymyzdy tolyqtyryp keledi. Mysaly, 2017 jylǵy elishilik chempıonatta eresekter básekesine alǵash qatysqan Rahmatilla Esimhannyń bolashaǵynan qatty úmittenip qaldym. 1994 jyly týǵan Rahmatilla tájirıbeli, saqa jigittermen taısalmaı saıysyp, 80 keli salmaqta Qazaqstan chempıony atandy. I halyqaralyq týrnırde jeńimpaz boldy. Sondaı-aq, Aqtóbe, Qyzylorda jaǵynyń jastary jaqsy shyǵyp keledi. Osyǵan qaraǵanda, álem boıynsha aýdaryspaq básekesiniń bas júldesi áli talaı jyl qazaq jigitteriniń qanjyǵasynda bolýy tıis.

Bizdiń de jasymyz otyzdan asty. Sondyqtan, aldaǵy ýaqytta óz bapkerlik mektebimdi qalyptastyrýdy oılaımyn. Baýlyp júrgen birneshe shákirtterim de bar. Júrgen jerimizde «Ana balanyń bitimi iri eken. Túbinde osydan aýyr salmaqty aýdaryspaqshy shyǵyp qalady-aý» dep, denesi kelisti bala kórsek, kózdeı júrýge, ózime tarta júrýge ádettene bastadym. Sebebi, aýyr salmaqtylarǵa kerekti jattyǵýdy, olardy saıysqa qalaı úıretýdi jaqsy bilemin ǵoı. Bapkerligimniń nátıjesi de jaman emes sııaqty. Jasóspirimder chempıonatynda Saparhan, Aıbek esimdi shákirtterim jeńimpaz atandy.

– О́tken jylǵy jazda Astanada Aýdaryspaqtan I halyqaralyq týrnır ótti. Bul básekege álemniń onnan astam eliniń komandasy keldi. Aýyr salmaqtaǵy shet el aýdaryspaqshylaryn qalaı baǵalaısyń?

– Buǵan deıin men bir ret halyqaralyq týrnırde, eki márte Azııa chempıonatynda baq synadym. Sol kezde kórgenbiz. Mońǵolııanyń, О́zbekstannyń, Qytaıdyń balýandary osal bolǵan joq. Ásirese, osy aýdaryspaqtan Qyrǵyzstannyń 10 dúrkin chempıony Nurlan Moldaqulov, byltyrǵy kóshpeliler oıyndarynda kúmis júlde alǵan Qanatbek Alpanovtardyń qarym-qabileti óte kúshti. О́zbektiń Zahıd Býhaboev, aýǵanstannyń Tashqurǵanı Gúlbodın degen myqtylary bar. Qytaı eliniń atynan shyǵatyn Nurbolat Erejep, mońǵolııalyq Ydyrysh Baǵlan óz elderiniń úzdik balýandary ǵoı. Biraq, birneshe jyldan beri Allanyń qalaýymen eldiń namysy úshin jeńisti qoldan bermeýge kúsh salyp kelemiz.

– Jekpe-jekte jeńis jalaýyn jelbirete berýińe biz de tilektespiz, Birjan!

Suhbattasqan Tólegen JÁKITAI

Sýrette: Birjan balýan men halyqaralyq dárejedegi jattyqtyrýshy Janbatyr Bekmusaev.