بالۋانتاس

تورعاي ايماعىنداعى جاراتىلىسى كوركەم جەرلەردىڭ ءبىرى – ماياتاس ءوڭىرى. بۇرىن سارىتورعاي كەڭشارىنىڭ ءبىر بولىمشەسىنىڭ ورتالىعى ەدى. قازىر ەلسىز، ايتاقىرعا اينالعان. ماياتاستىڭ باۋىرىنان قاراتورعاي وزەنى اعادى. ونىڭ ارعى بەتىندە، وتكەلدىڭ اۋىزىندا جاپادان-جالعىز ءبىر الىپ تاس جاتىر. بۇرىن تالاي كورسەك تە، ءمان بەرگەن ەمەس ەدىك. سويتسەك ونىڭ ءوز بويىنا بۇككەن سىرى بار ەكەن. ءبىز قايدان بىلەيىك، تاۋلى جەردىڭ وزەنىنىڭ جاعاسىنان كەزدەسىپ قالىپ جاتاتىن كوپ تاستىڭ ءبىرى عوي دەپ ويلاۋشى ەدىك…

بيىل اتا-بابالارىنىڭ باسىنا زيارات ەتىپ قايتۋعا، اس بەرۋگە استانا قالاسىندا تۇراتىن سان قىرلى ونەر يەسى ءارى وسى ءوڭىردىڭ بىلگىر شەجىرەشىسى جۇماعازى قاجى جاسىمبەكوۆ كەلگەن. نيەت ەتكەن شارۋالارىن ويداعىداي ورىنداپ بولعان سوڭ:

– جىگىتتەر، جاسىم بولسا 60-قا جاقىندادى. تۋىپ-وسكەن، بالالىق جاستىق شاعىمنىڭ كوپ كۇندەرى وتكەن اتامەكەنىم ماياتاستىڭ توپىراعىنا ءبىر اۋناپ قايتايىن. ءبىر كۇننىڭ ءارىسى نە، بەرىسى نە، بىرگە جۇرىڭدەر، – دەگەن.

ماياتاسقا بارىپ، ونىڭ اسەم تابيعاتىن تاماشالاپ، قاجى اعامىزدىڭ اڭگىمەسى مەن ءانىن تىڭداپ، ءماز-مايرام بولىپ وتىرعان ءبىر ساتتە جۇكەڭنىڭ كوزى وتكەلدىڭ ارعى بەتىندە قارا نارداي سۇلاپ جاتقان الىپ تاسقا ءتۇسىپ:

– جارىقتىق، «بالۋانتاس» ءالى سول باياعى ورنىندا جاتىر ەكەن عوي، – دەپ، بالاشا قۋانىپ، وتىرعان ورنىنان ۇشىپ تۇرا كەلدى… ەشتەڭەگە قاراماستان سىلدىراپ اعىپ جاتقان وزەندى كەشىپ ءوتىپ، «بالۋانتاسقا» تۋرا تارتتى. ءۇن-ءتۇنسىز ءبىز دە سوڭىنان ەردىك. جۇكەڭ «بالۋانتاسقا» جەتىسىمەن باۋىرىن توسەپ قۇشاقتاپ، ونىڭ بەتىنەن ءسۇيىپ، ورنىنان تۇردى. كوزدەرى جاساۋراسا دا، ءجۇزى بال-بۇل جانادى…

– سەندەر بىلمەيسىڭدەر عوي، وتكەن-كەتكەن زاماننىڭ بەلگىلەرىن ايتىپ وتىراتىن شالدار جوق… قازىرگى قارتتاردىڭ اڭگىمەلەرى باسقا عوي… مەن «بالۋانتاستى» كورگەندە اتا-بابالارىمدى كورگەندەي اسەرگە بولەندىم. ۇلكەندەردەن ەستىگەنىمدى ايتىپ بەرەيىن. بىرەۋىڭنىڭ بولماسا بىرەۋىڭنىڭ ويىڭدا جۇرەر. كەيىنگى ۇرپاققا ايتا جاتارسىڭدار، – دەپ جۇكەڭ اڭگىمە باستادى.

«…حIX عاسىردىڭ باسىندا ماياتاستا ارعىن رۋىنىڭ تولەك اتالىعىنان شىققان ءوزى باي، ءوزى مىرزا، ءوزى بالۋان ق ۇلىمبەت دەگەن كىسى بولىپتى. ۇيىنەن قوناق ۇزىلمەيتىن، داستارقانى جيىلمايتىن، وتىرعان جەرى مەرەكە جان ەكەن. بۇل توڭىرەكتەگى بالۋان بىتكەننىڭ ءبارىن جەڭىپتى. تالاي بالۋان ىزدەپ كەلىپ، كۇرەسپەيمىن دەسە دە ەرىككە قويماي بەلدەسىپ، تىزە بۇگىپتى. ءسويتىپ قۇلەكەڭنىڭ اتاعى شارتاراپقا تارايدى. بىردەن بىرگە جەتەدى… سول كەزدە ناۋىرزىم ەلىندە سۇگىر سمايىل دەگەن بالۋان بولادى. ونىڭ ق ۇلىمبەتتەن ايىرماشىلىعى جاسىنان كۇرەسكە ءتۇسىپ، بالۋاندىق ونەردى سەرىك ەتكەن ەكەن. ق ۇلىمبەتتىڭ اتاعى قۇلاعىنا تيگەن سوڭ كەزدەسۋگە تاعات تاپپايدى. ول كەزدىڭ ادامدارىنىڭ ءىسى بولەك قوي… قاسىنا ەكى جولداس ەرتىپ، ق ۇلىمبەتتى ىزدەپ جولعا شىعادى. كەلە جاتىپ قۇلەكەڭ تۋرالى نەشە الۋان اڭگىمەلەرگە قانىعادى. بارىنەن دە اتاقتى ماقتانشاق دۇيسەنبايدىڭ اڭگىمەسى سمايىلدىڭ نامىسىن قايرايدى. ءوزىنىڭ قالاي ءبوسىپ سويلەيتىنىن بىلمەي قالاتىن بوسپە دۇيسەنباي سان اڭگىمەنى كوپىرتىپ كەلىپ:

– سمايىل بالۋان، ەسىڭ باردا ەلىڭدى تاپ دەگەن. ق ۇلىمبەتتى قايتەسىڭ، ول سەنى ءبىر قولىنا دا ۇستامايدى. بۇل قازاقتا ونى جەڭەتىن بالۋان ءالى تۋعان جوق، – دەيدى. سمايىل سىلق-سىلق ك ۇلىپ:

– ونى ەندى بارا كورەرمىز. جەڭىلسەم جەر كوتەرەدى عوي. ادەيى ىزدەپ شىققان سوڭ ورتا جولدان قايتا الماسپىن، – دەيدى.

– ءاپ-بارەكەلدى، ادەيى سىناماققا ايتىپ ەدىم، – دەيدى دۇيسەنباي كەڭك-كەڭك ك ۇلىپ.

سايلانىپ شىققان جولاۋشىعا جەر الىس پا، سۇراي-سۇراي كۇندەردىڭ ءبىر كۇنىندە سمايىل بالۋان ەكى سەرىگىمەن ماياتاستا وتىرعان ق ۇلىمبەتتىكىنە كەلىپ تۇسەدى. قۇلەكەڭ قۇداسى كەلگەندەي قۇرمەتپەن قارسى الادى. تاي سويىپ، قوناقاسى بەرەدى. مارە-سارە ءماجىلىس قۇرادى. ارمانسىز تانىسىپ، بىلىسەدى. ارادا ءۇش كۇن وتكەن سوڭ سمايىل بالۋان كەلگەن شارۋاسىن ايتادى.

– ە، بالۋان، مۇنىڭ ەلەۋلى شارۋا عوي. توڭىرەكتەگى ەلدى جينايىق. ءبىر جاعىمىز قارا اعاشتاي قالىڭ نايمان، ءبىر جاعىمىز كوپ قىپشاق. ونەرىمىزدى سولار كورسىن. ايتپەسە ارعىننىڭ ەكى بالۋانى جاسىرىن كۇرەسىپتى دەگەن اتاققا قالىپ جۇرەرمىز. ءبىر سەنەن گورى اسىرەسە ماعان قيىن عوي. الىستان ارنايى ىزدەپ كەلگەن بالۋان باۋىرىن كورسەتپەي جىبەردى دەيدى عوي، – دەپتى ق ۇلىمبەت بالۋان.

– مۇنىڭ ءجون ەكەن. ايتقانىڭ بولسىن، – دەپتى سمايىل بالۋان.

سودان توڭىرەكتەگى ەلدەرگە حابارشى جىبەرىلىپ، كۇرەسەتىن كۇن بەلگىلەنەدى. جۇرتقا نە كەرەك، قىزىق-دۋمان كەرەك، حابار تيگەن سوڭ ماياتاسقا ءار تاراپتان قوناقتار اعىلادى. ءوزى باي، ءوزى مىرزا ق ۇلىمبەت تولەك ەلىن كوتەرىپ، كەلگەندەردى سابا-سابا قىمىزبەن، سەمىز جىلقىنىڭ ەتىمەن قارسى الادى. جاقسى-جايساڭدار تاپ ءبىر تويعا كەلگەندەي ءماجىلىس قۇرادى. انشىلەر ءان شىرقاپ، دومبىراشىلار كۇي توگىپ، اقىندار تاڭدايىنان جىر قۇيادى. ات جەتەر جەردەگى جاماعات تۇگەل جينالىپ بولعان سوڭ سمايىل مەن ق ۇلىمبەت كۇرەسكە تۇسەدى. ەل قىزىققا باتادى. العاشقى كۇنى ەكەۋى ءبىر-ءبىرىن الا المايدى، تەڭ تۇسەدى. جاساماعان ايلا، ادىستەرى قالمايدى. جولبارىسشا جۇلقىسادى، ارىستانشا ايقاسادى. بىراق ءبارىبىر ەشتەڭە شىقپايدى. ولاردىڭ كۇرەسىن كوزدەرىمەن كورگەن جالپاق جۇرت قايران قالىسادى. بۇل توڭىرەكتە ءومىرى بولىپ كورمەگەن دۋمانعا بولەنەدى. كۇرەس ەكىنشى كۇنى دە تەڭ اياقتالادى. ارينە، بالۋاندار ءبىراز كۇرەسىپ شارشاعاندا اراسىندا دەم الىسىپ، تىنىعىسادى عوي. ودان كەيىن قايتا كۇرەسەدى. قىزىققا باتقان جۇرت ايعايعا باسادى. بىرەۋلەر سمايىلدى، بىرەۋلەر ق ۇلىمبەتتى كوتەرمەلەيدى. بىراق ەكەۋى دە بەرىسپەيدى. كۇن باتادى. كەلەسى كۇنى تاعى كۇرەسەدى. ءبارىبىر ەشتەڭە وزگەرمەيدى. ەكى بالۋان تەڭ تۇسەدى. دىڭكەسى قۇرىعان جۇرت:

– ەر كەزەگى – ۇشكە دەيىن دەگەن، ەكەۋىڭ ءۇش كۇن كۇرەسىپ، تەڭ تۇستىڭدەر، ءبىز ريزامىز، زور قۋانىشقا بولەدىڭدەر. ات اۋناعان جەردە تۇك قالادى دەگەن عوي ءبىزدىڭ سوڭعى تىلەگىمىز — ماياتاستىڭ ەتەگىندە جاتقان مىناۋ الىپ تاستى ەكەۋىڭ ون قادامنان كەزەكتەسىپ كوتەرىپ، وزەننىڭ ارعى بەتىنە، وتكەلدىڭ اۋزىنا شىعارىڭدار، – دەيدى.

ەلدىڭ بۇل تىلەگىنە ەكى بالۋان دا كەلىسەدى. كەزەك اۋەلى سمايىلعا بەرىلەدى. ول الىپ تاستى قۇشاقتاپ الىپ، تىك كوتەرىپ ون قادام جەرگە قويادى. ودان سوڭ ق ۇلىمبەت كوتەرەدى. وسىلاي كوتەرۋمەن ەكەۋى تاستى قاراتورعاي وزەنىنىڭ ارعى بەتىنە شىعارادى. جۇرت قوس بالۋاننىڭ بۇل ىسىنە دە ريزا بولادى. قايران قالىپ، تاراسادى. سوندا وسى جيىنعا قاتىسقان شەگەن ۇلى قازىبەك بي كوپشىلىككە قاراپ:

– ۋا، اعايىن، سمايىلمەن ق ۇلىمبەتتىڭ ونەرىن ءتورت كۇن تاماشالاپ، قىزىقتادىق. وسى قىزىقتان ءبىر بەلگى قالعانى ءجون عوي. سوندىقتان مىنا تاستى «بالۋانتاس» دەپ اتايىق. ۇرپاقتارىمىزدىڭ ەسىندە ءجۇرسىن، – دەيدى.

وتىرعان جۇرت ءبىراۋىزدان:

– ءبيدىڭ ايتقانى ءجون. بۇل تاستى مۇنان بىلاي «بالۋانتاس» دەپ اتايمىز! – دەسەدى.

ق ۇلىمبەت بالۋان ورنىنان تۇرىپ:

– جينالعان جاماعات، سمايىلدىڭ مەنەن جولى ۇلكەن جانە ارناپ كەلگەن ساپارى عوي، مەن جەڭىلگەندىك ىرىمىن جاساپ، يىعىنا شاپان جاۋىپ، استىنا ات مىنگىزەيىن، – دەيدى.

جۇرت بالۋاننىڭ بۇل مىرزالىعىنا ونان سايىن ريزا بولادى. بۇدان سوڭ سمايىل مەن ق ۇلىمبەت ەل الدىندا ءتوس ءتۇيىستىرىپ، قيامەتتىك دوس بولۋعا انتتاسادى. ەكەۋى دە ولە-ولگەنشە سول انتقا ادال بولىپ ءوتىپتى دەسەدى».

– مىنە، جىگىتتەر، بۇل تاستىڭ سىرى وسىنداي. اتالارىمىز قانداي ءمارت بولعان؟! ەگەر وسى «بالۋانتاس» بولماسا بۇل اڭگىمە ايتىلار ما ەدى، ەكى بالۋاننىڭ كىم بولعاندارىن بىلەر مە ەدىك؟! – دەپ جۇكەڭ اڭگىمەسىن اياقتادى.

ءبىز تۋعان جەردىڭ تاريحي ەسكەرتكىشتەرىنىڭ ءبىرى – «بالۋانتاسقا» سۇيسىنە قارادىق. قوس بالۋاننىڭ قولىنىڭ تابى قالعان ونى قاسيەتتى تاس دەسە دە ارتىق پا؟!

– جاس كەزىمدە توعىز جىگىت «بالۋانتاستى» كوتەرمەك تۇگىلى، ورنىنان قوزعاي دا الماپ ەدىك. جارىقتىق، ءالى دە امان-ەسەن جاتىر ەكەن… تىلەگىم – قولدى بولماي نەمەسە زاقىمدالماي، ماڭگىلىك وسىلاي جاتا بەرسە ەكەن. تەك بەتىنە «بالۋانتاس» – تاريحي مۇرا دەپ جازىپ قويسا ەشكىم وعان تيىسپەس، قورعاپ، قورعان بولار، – دەدى جۇكەڭ.

راس-اۋ، مۇنان بىلاي وسى ماڭداعى ەل «بالۋانتاستى» كوزدىڭ قاراشىعىنداي ساقتار، قۇرمەتتەر… نەگە دەسەڭىز، بابالارىمىزدىڭ بالۋاندىق ونەرىنىڭ ءبىر بەلگىسى عوي.

 

حاميتبەك مۇساباەۆ،

اقىن، جازۋشى، جۋرناليست، پۋبليتسيست

«قوستاناي تاڭى» گازەتى ، 24.11.2004 جىل